responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5278

 

جهانیان‌ ، خانواده‌ای‌ بزرگ‌ از تاجران‌ زردشتی‌ در اواخر دوره‌ قاجار و اوایل‌ دوره‌ پهلوی‌. نیای‌ این‌ خاندان‌ شاه‌جهان‌ نام‌ داشت‌ و از همین‌رو، فرزندان‌ او، پرویز، خسرو، رستم‌، بهرام‌ و گودرز، نام‌ جهانیان‌ را برای‌ خانواده‌ خود برگزیدند. خود شاه‌جهان‌ وضع‌ مالی‌ مناسبی‌ نداشت‌ اما پسران‌ او با مسافرت‌ به‌ هند و كار برای‌ زردشتیان‌ آنجا،ثروتی‌ اندوختند و در بازگشت‌ به‌ ایران‌ تجارتخانه‌های‌ مهمی‌ دایر كردند (پرویز ورزا و كتایون‌ كیان‌، مصاحبه‌ مورخ 26 تیر 1381).

نخستین‌ تجارتخانه‌ خانواده‌ جهانیان‌ را خسرو شاه‌جهان‌ و برادرانش‌ در 1274 در یزد تأسیس‌ و به‌تدریج‌ در تهران‌، اصفهان‌، شیراز، كرمان‌، بندرعباس‌ و رفسنجان‌ شعبی‌ دایر كردند كه‌ در بمبئی‌ و لندن‌ نیز نمایندگی‌ داشت‌. تجارتخانه‌ جهانیان‌ از موفق‌ترین‌ تجارتخانه‌های‌ دوران‌ قاجار بود كه‌ به‌ واسطه‌ تشكیلات‌ منظم‌ و مناسبات‌ تجاری‌ با كشورهای‌ خارجی‌ چون‌ هند، انگلیس‌، چین‌، سوئد و امریكا، به‌ ویژه‌ در زمینه‌ صادرات‌ پنبه‌، موفقیت‌ شایانی‌ به‌دست‌ آورد (احتشامی‌، ص‌ 48؛ اسنادی‌ از زرتشتیان‌ معاصر ایران، ص‌ 509، پانویس‌؛ نیز رجوع کنید به شهمردان‌، ص‌ 467). ادارات‌ و شعبات‌ تجارتخانه‌ جهانیان‌، همه‌ جا مورد اطمینان‌ مردم‌ بود، به‌طوری‌ كه‌ رسید صندوق‌ آنها مانند اسكناس‌ دست‌ به‌ دست‌ می‌گشت‌ و رواج‌ كامل‌ داشت‌ (شهمردان‌، ص‌ 469).

خانواده‌ جهانیان‌ غیر از فعالیتهای‌ تجاری‌ به‌ امور صرافی‌ و بانكداری‌ نیز می‌پرداختند، به‌ گونه‌ای‌ كه‌ نخستین‌ چك‌ تضمینی‌ غیر دولتی‌ در ایران‌ از سوی‌ این‌ مؤسسه‌ رایج‌ گردید. در 1279 بانك‌ جهانیان‌ در شیراز تأسیس‌ شد و در تهران‌ و سایر شهرهای‌ جنوبی‌ كشور نیز شعبه‌هایی‌ دایر كرد (شهمردان‌؛ احتشامی‌، همانجاها؛ مهر، ص‌ 13).

دیگر فعالیتهای‌ اقتصادی‌ این‌ خانواده‌ عبارت‌ بود از: تأسیس‌ نخستین‌ شركت‌ گوشت‌( اسنادی‌ از زرتشتیان‌ معاصر ایران‌ ، همانجا؛ شهمردان‌، ص‌ 467)؛ حفر قنوات‌ و آبادانی‌ زمینهای‌ شهرهای‌ مركزی‌ ایران‌ از جمله‌ یزد، رفسنجان‌ و كرمان‌؛ و مشاركت‌ در تأسیس‌ نخستین‌ شركت‌ سهامی‌ تلفن‌ (شهمردان‌، ص‌ 471؛ بازرگان‌، ج‌ 1، ص‌ 12).

اسناد موجود نشان‌ می‌دهد كه‌ مراودات‌ اقتصادی‌ زیادی‌ اعم‌ از جنسی‌، پولی‌ و استقراضی‌ بین‌ حكومت‌ و این‌ خانواده‌ وجود داشته‌ است‌، از جمله‌ مظفرالدین‌شاه‌ بارها برای‌ سفرهای‌ خارجی‌ و راه‌اندازی‌ امور از آنها پول‌ قرض‌ كرد (تقی‌زاده‌، ج‌ 1، ص‌ 317، 323؛ نیز رجوع کنید به نهضت‌ آزادیخواهی‌ مردم‌ فارس‌ در انقلاب‌ مشروطیت‌ ایران، ص‌ 292ـ293، 357ـ 358، 362، 382؛ اسنادی‌ از زرتشتیان‌ معاصر ایران‌ ، ص‌ 523 ـ524).

به‌ رغم‌ پیشرفت‌ سریع‌ و چشمگیر خانواده‌ جهانیان‌ در امور اقتصادی‌، خیلی‌ زود تجارتخانه‌های‌ آنان‌ دچار ورشكستگی‌ شد. دلایل‌ متعددی‌ برای‌ این‌ ركود عنوان‌ شده‌ كه‌ مهم‌ترین‌ آنها بدین‌ شرح‌ است‌: تهدید منافع‌ بیگانگان‌ در ایران‌ به‌ دلیل‌ اطمینان‌ عامه‌ مردم‌ به‌ فعالیتهای‌ بانكی‌ تجارتخانه‌ جهانیان‌ و در نتیجه‌ از رونق‌ افتادن‌ بانكهای‌ روسی‌ و انگلیسی‌ در ایران‌ كه‌ منجر به‌ واكنش‌ و زمینه‌سازی‌ آنان‌ برای‌ سقوط‌ این‌ تجارتخانه‌ گردید (شهمردان‌، ص‌ 469) و فعالیتهای‌ سیاسی‌ خانواده‌ جهانیان‌ كه‌ در جریان‌ جنبش‌ مشروطه‌خواهی‌ به‌ حمایت‌ مالی‌ از آن‌ پرداختند (یكتائی‌، ص‌ 112؛ برای‌ نمونه‌ای‌ از این‌ كمكها رجوع کنید به ظهیرالدوله‌، ص‌ 458؛ «مخارج‌ تحصن‌ در سفارت‌ عثمانی‌»، ص‌ 452). به‌زعم‌ مورخان‌ زردشتی‌، جهانیان‌ در امر حمایت‌ از مشروطه‌خواهی‌ تا آنجا پیش‌ رفتند كه‌ تأمین‌ كننده‌ سلاح‌ و مهمات‌ مجاهدان‌ بودند (رجوع کنید به اشیدری‌، 1355 ش‌، ج‌ 1، ص‌ 247؛ مهر، ص‌ 11؛ قس‌ اسنادی‌ از زرتشتیان‌ معاصر ایران‌ ، ص‌ 518، پانویس‌، كه‌ مخالف‌ این‌ نظر است‌). این‌ امر موجب‌ برانگیخته‌ شدن‌ خصومت‌ مستبدان‌ با جهانیان‌ شد و در نهایت‌ به‌ قتل‌ دو تن‌ از مدیران‌ تجارتخانه‌ (پرویز شاه‌جهان‌ مدیر تجارتخانه‌ یزد و فریدون‌ خسرو اهرستانی‌ مدیر تجارتخانه‌ تهران‌) و تبعید خسرو شاه‌جهان‌، مدیركل‌ تجارتخانه‌ جهانیان‌، به‌ خارج‌ از كشور گردید (بانك‌ ملی‌ ایران‌، ص‌ 51؛ «قضیه‌ موحشه‌»، ص‌ 2ـ3؛ ناظم‌الاسلام‌ كرمانی‌، بخش‌ 2، ج‌ 4، ص‌ 85؛ برای‌ تحلیلی‌ دیگر از وقایع‌ مذكور رجوع کنید به دولت‌آبادی‌، ج‌ 2، ص‌ 187؛ تقی‌زاده‌، ج‌ 1، ص‌ 212). قتل‌ پرویز موجب‌ شد پارسیان‌ *هند كه‌ قصد داشتند پس‌ از تأسیس‌ بانك‌ ملی‌، در سرمایه‌گذاری‌ در آن‌ نقشی‌ داشته‌ باشند، از تصمیم‌ خود منصرف‌ شوند ( اسنادی‌ از زرتشتیان‌ معاصر ایران، ص‌ 509، پانویس‌). در نتیجه‌ مسائل‌ مذكور، رشته‌ امور از هم‌ گسیخت‌ و بانكهای‌ خارجی‌ با استفاده‌ از فرصت‌ پیش‌ آمده‌ از طریق‌ دادن‌ اعتبار زیاد و قطع‌ ناگهانی‌ آن‌ موجب‌ ورشكستگی‌ كامل‌ تجارتخانه‌ در 1330 شدند (بانك‌ ملی‌ ایران‌، همانجا).

اعضای‌ خانواده‌ جهانیان‌ پس‌ از ورشكستگی‌ از یكدیگر جدا شدند و تنها برخی‌ از آنها، مثل‌ گودرز، به‌ فعالیتهای‌ اقتصادی‌ ادامه‌ دادند، اما اعتبار گذشته‌ را به‌ دست‌ نیاوردند. بیشتر بازماندگان‌ این‌ خانواده‌ به‌ خارج‌ از كشور، به‌ویژه‌ به‌ امریكا و كانادا، رفتند (پرویز ورزا و كتایون‌ كیان‌، همان‌ مصاحبه‌). از مهم‌ترین‌ افراد این‌ خانواده‌ در دهه‌های‌ اخیر اردشیر جهانیان‌ است‌ كه‌ مدتی‌ سردبیر ماهنامه‌ هوخت‌ بود (اشیدری‌، 1351ش‌، ص‌ 18). بازماندگان‌ خانواده‌ جهانیان‌ در كانادا مجله‌ اجتماعی‌ ـ فرهنگی‌ پیك‌ مهر را منتشر می‌كنند.


منابع‌:
(1) لطف‌اللّه‌ احتشامی‌، «تجارت‌ در سرای‌ مخلص‌ بازار قدیمی‌ اصفهان‌ در دوره‌ قاجاریه‌ (1325)»، گنجینه‌ اسناد ، سال‌10، دفتر 1 و 2 (بهار و تابستان‌ 1379)؛
(2) اسنادی‌ از زرتشتیان‌ معاصر ایران‌ ( 1258ـ 1338 ش‌ )، به‌كوشش‌ تورج‌ امینی‌، تهران‌: سازمان‌ اسناد ملی‌ ایران‌، 1380 ش‌؛
(3) جهانگیر اشیدری‌، تاریخ‌ پهلوی‌ و زرتشتیان،ج‌ 1، [تهران‌( 1355 ش‌؛
(4) همو،«جناب‌ آقای‌ اردشیر جهانیان‌»، هوخت‌، ج‌ 23، ش‌ 12 (اسفند 1351)؛
(5) مهدی‌ بازرگان‌، خاطرات‌ بازرگان‌: شصت‌ سال‌ خدمت‌ و مقاومت‌ ، گفتگو با غلامرضا نجاتی‌، تهران‌ 1375ـ1377 ش‌؛
(6) بانك‌ ملی‌ ایران‌، تاریخچه‌ سی‌ ساله‌ بانك‌ ملی‌ ایران‌: 1307ـ1337 ، تهران‌ 1338 ش‌؛
(7) حسن‌ تقی‌زاده‌، مقالات‌ تقی‌زاده، چاپ‌ ایرج‌ افشار، تهران‌ 1349ـ1358 ش‌؛
(8) یحیی‌ دولت‌آبادی‌، حیات‌ یحیی‌، تهران‌ 1362 ش‌؛
(9) رشید شهمردان‌، فرزانگان‌ زرتشتی‌، تهران‌ )1340 ش‌]؛
(10) علی‌بن محمدناصر ظهیرالدوله‌، خاطرات‌ و اسناد ظهیرالدوله‌ ، چاپ‌ ایرج‌ افشار، تهران‌ 1351 ش‌؛
(11) «قضیه‌ موحشه‌»، ندای‌ وطن‌، ش‌ 12، 13 محرّم‌ 1325؛
(12) «مخارج‌ تحصن‌ در سفارت‌ عثمانی»، آینده، سال‌ 6، ش‌ 5 و 6 (مرداد ـ شهریور 1359)؛
(13) فرهنگ‌ مهر، «سهم‌ زرتشتیان‌ در انقلاب‌ مشروطیت‌ ایران‌»، هوخت‌، ج‌20، ش‌ 3 (خرداد 1348)؛
(14) محمدبن‌ علی‌ ناظم‌الاسلام‌ كرمانی‌، تاریخ‌ بیداری‌ ایرانیان، چاپ‌ علی‌اكبر سعیدی‌ سیرجانی‌، تهران‌ 1376ـ1377 ش‌؛
(15) نهضت‌ آزادیخواهی‌ مردم‌ فارس‌ در انقلاب‌ مشروطیت‌ ایران‌ ( 1323ـ1324 ه .ق‌. ) بر اساس‌ اسناد رسمی‌، چاپ‌ جهانگیر قائم‌مقامی‌، تهران‌: مركز ایرانی‌ تحقیقات‌ تاریخی‌، 1359 ش‌؛
(16) مجید یكتائی‌، پیدایش‌ مشروطه‌ در ایران‌ ، تهران‌ 1356 ش‌.

/ حسن‌ شمسینی‌ غیاثوند /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5278
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست