جهانگشای‌ نادری‌ ، كتابی‌ در تاریخ‌ نادرشاه‌ نوشته‌ محمدمهدی‌بن‌ محمد نصیر استرآبادی‌ *(متوفی‌ بین‌ 1175 تا 1182). نام‌ این‌ كتاب‌ در متون‌ تاریخی‌ معاصر آن‌، تاریخ‌ نادری‌ ضبط‌ شده‌ (رجوع کنید به مرعشی‌ صفوی‌، ص‌ 1، 74؛ مروی‌، ج‌ 3، ص‌ 985) و ظاهراً بعدها به‌ جهانگشای‌ نادری‌ شهرت‌ یافته‌ است‌ (استرآبادی‌، مقدمه‌ انوار، ص‌ دوازده‌)، البته‌ در خود كتاب‌ جهانگشای‌ نادری‌ (ص‌ 29) نام‌ كتاب‌، روزنامچه‌ ظفر ضبط‌ شده‌ است‌. كتاب‌، گزارش‌ رویدادهای‌ تاریخی‌ ایران‌ را از 1121 تا 1161 (یك‌ سال‌ پس‌ از مرگ‌ نادرشاه‌) در بر دارد. مؤلف‌ در خاتمه‌ كتاب‌، به‌ وقایع‌ پس‌ از مرگ‌ نادرشاه‌ اشاره‌ كرده‌ است‌.

جهانگشای‌ نادری‌ به‌ ترتیب‌ سنواتی‌ نوشته‌ شده‌ و شامل‌ سه‌ دوره‌ است‌: در دوره‌ نخست‌، وقایع‌ اواخر عصر شاه‌ سلطان‌ حسین‌ صفوی‌، مشكلات‌ دوران‌ حكومت‌ وی‌، محاصره‌ اصفهان‌ به‌ دست‌ افغانها از 1134 تا 1135، اغتشاشات‌ داخلی‌ ایران‌ و هجوم‌ دو قدرت‌ بیگانه‌ روس‌ و عثمانی‌ تا ظهور نادرشاه‌ و جدالهای‌ دائمی‌ او تا بر تخت‌ نشستنش‌ در 1148، به‌ تفصیل‌، ذكر شده‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌ 4، 13ـ20، 28ـ274). دوره‌ دوم‌ در باره‌ سلطنت‌ نادرشاه‌ تا سال‌ فوت‌ او (1160) است‌ و در دوره‌ سوم‌، حوادث‌ یك‌ سال‌ بعد از مرگ‌ نادر بیان‌ شده‌ است‌(رجوع کنید به ص‌ 274ـ432).

نثر كتاب‌ منشیانه‌ است‌ و مانند دُره‌ نادره‌ *، اثر دیگر استرآبادی‌، لغات‌ مهجور و نامأنوس‌ ندارد، ولی‌ برخی‌ لغات‌ غریب‌ فارسی‌ و عربی‌ و چند كلمه‌ تركی‌ و گرجی‌ در آن‌ به‌ كار رفته‌ است‌ (همان‌، مقدمه‌ انوار، ص‌ سیزده‌). مؤلف‌ همچنین‌ با تلمیح‌ و اشاره‌ به‌ آیات‌ قرآن‌ قوّت‌ ادبی‌ كتاب‌ را افزوده‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌ 105، 228 و جاهای‌ دیگر). استرآبادی‌ هنگام‌ ذكر وقایع‌ هر سال‌ و جشن‌ نوروز، براعت‌ استهلالی‌ آورده‌ (رجوع کنید به ص‌ 342ـ 343، 419 و جاهای‌ دیگر) و از اطناب‌ ممل‌ و ایجاز مخل‌ پرهیز كرده‌ است‌.

جهانگشای‌ نادری‌ معتبرترین‌ و مستندترین‌ تاریخ‌ دوره‌ نادرشاهی‌ است‌ و جز در چند مورد در باره‌ مختصات‌ جغرافیای سرزمینهای‌ مفتوحه‌ و محل‌ جنگها، اشتباه‌ چشمگیری‌ در آن‌ دیده‌ نمی‌شود. مؤلف‌ به‌ ذكر حوادث‌ مهم‌ پرداخته‌ است‌، به‌ ویژه‌ دو وثیقه‌نامه‌ بسیار مهم‌ را به‌ طور كامل‌ آورده‌ است‌: وثیقه‌نامه‌ دشت‌ مغان‌ در 1148 (رجوع کنید به ص‌ 266ـ270) كه‌ منجر به‌ پادشاهی‌ نادر شد و وثیقه‌نامه‌ بغداد در 1156 (رجوع کنید به ص‌ 385ـ394) كه‌ اختلافات‌ مذهبی‌ بین‌ اهل‌ تشیع‌ و تسنن‌ را تا حدودی‌ تخفیف‌ داد و از نخستین‌ اقدامات‌ نادر برای‌ نزدیكی‌ مذاهب‌ اسلامی‌ به‌ شمار می‌آید. مؤلف‌ از واقعه‌ قتل‌ نادر به‌ تلخی‌ یاد كرده‌ و، به‌ صورتی‌ عبرت‌انگیز و محققانه‌، دلایل‌ ضعف‌ سلسله‌ افشار و قوای‌ دماغی‌ نادر را نوشته‌ است‌ (رجوع کنید به ص‌ 421ـ426) ولی‌، به‌ سبب‌ ترس‌ مؤلف‌ از اقتدار نادرشاه‌ و نیز به‌ این‌ دلیل‌ كه‌ منشی‌الممالك‌ و مورخ‌ رسمی‌ دربار نادری‌ بوده‌، از ذكر اشتباهات‌ نادرشاه‌ خودداری‌ كرده‌ و علت‌ بسیاری‌ از شورشها را ناسپاسی‌ و گردنكشی كسانی‌ دانسته‌ است‌ كه‌ با حمایت‌ دولت‌ نادری‌ روی‌ كار آمده‌ بودند. ویژگی‌ دیگر مؤلف‌، تقدیرگرایی‌ او و نسبت‌ دادن‌ وقایع‌ به‌ مشیت‌ الاهی‌ است‌.

هر چند در برخی‌ موارد میان‌ تاریخ‌ وقوع‌ حوادث‌ مذكور در جهانگشای‌ نادری‌ با دیگر منابع‌ معتبر این‌ دوره‌ تفاوتهایی‌ وجود دارد، ولی‌ به‌ دلیل‌ نزدیكی‌ مؤلف‌ به‌ نادرشاه‌، مطالب‌ آن‌ از صحت‌ بیشتری‌ برخوردار است‌. همچنین‌ به‌ دلیل‌ حضور مؤلف‌ در جنگها و فتوحات‌ نادر، اثر لحنی‌ حماسی‌ دارد. مطلب‌ پایانی‌ كتاب‌ نیز، كه‌ در باره‌ مرگ‌ نادرشاه‌ و حوادث‌ پس‌ از آن‌ است‌، نشانه‌ واقع‌بینی‌ و بصیرت‌ مؤلف‌ و درست‌نویسی‌ و پاك‌گویی‌ و توجه‌ وی‌ به‌ رابطه‌ علت‌ و معلولی‌ حوادث‌ است‌.

مورخان‌ دیگر این‌ دوره‌ از جهانگشای‌ نادری بهره‌ برده‌اند، از جمله‌ میرزا محمدكاظم‌ مروی‌ در تألیف‌ جلد سوم‌ كتاب‌ عالم‌ آرای‌ نادری‌ (رجوع کنید به ج‌ 1، مقدمه‌ ریاحی‌، ص‌ بیست‌ و نه‌ ـ سی‌) و محمدخلیل‌ مرعشی‌ صفوی‌ در مجمع‌التواریخ‌ (ص‌ 74، 81). ابوالحسن‌ گلستانه‌ نیز بخشهایی‌ از كتاب‌ خود، مجمل‌التواریخ‌، را عیناً از جهانگشای‌ نادری‌ رونویسی‌ كرده‌ است‌ (مقدمه‌ مدرّس‌ رضوی‌، ص‌ هجده‌، برای‌ نمونه‌ این‌ رونویسیها رجوع کنید به ص‌ 8 ـ12).

این‌ كتاب‌ به‌ برخی‌ زبانهای‌ اروپایی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. نخستین‌بار ویلیام‌ جونز ــ بر اساس‌ نسخه‌ای‌ كه‌ نیبور، سیاح‌ دانماركی‌، فراهم‌ كرده‌ بود آن‌ را با نام‌ تاریخ‌ نادرشاه‌، به‌ امر پادشاه‌ دانمارك ــ از فارسی‌ به‌ فرانسه‌ ترجمه‌ و در 1184/1770 در لندن‌ منتشر كرد. در 1187/ 1773 از روی‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ جونز، ترجمه‌ آلمانی‌ آن‌ به‌ قلم‌ ت‌. س‌. گادبوش‌ و ترجمه‌ انگلیسی كتاب‌ به‌ صورت‌ خلاصه‌ منتشر شد و كمی‌ بعد تسارویچ‌ داوید آن‌ را به‌ گرجی‌ ترجمه‌ كرد (استرآبادی‌، همان‌ مقدمه‌، ص‌ بیست‌).

متن‌ فارسی‌ جهانگشای‌ نادری‌ نخستین‌بار در 1260 در تبریز و پس‌ از آن‌ چندین‌بار در تبریز، تهران‌ و بمبئی‌ چاپ‌ شد (مشار، ج‌ 1، ستون‌ 1069). سیدعبداللّه‌ انوار در 1341 ش‌ چاپ‌ منقح‌ جهانگشای‌ نادری‌ را، همراه‌ با توضیحات‌ و حواشی‌، در تهران‌ منتشر كرد.

---

منابع‌:
(1) محمدمهدی‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ 1341 ش‌؛
(2) ابوالحسن‌بن‌ محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ 1356 ش‌؛
(3) محمدخلیل‌بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ 1362 ش‌؛
(4) محمدكاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ 1364 ش‌؛
(5) خانبابا مشار، فهرست‌ كتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌ ، تهران‌ 1350ـ 1355 ش‌.

/ رضا شعبانی‌ /