جوینی ، عبداللّه بن یوسف، فقیه و مفسر شافعی قرن چهارم و پنجم. لقب او ركن الاسلام و كنیهاش ابومحمد است (باخرزی، ج 2، ص 998؛ ابنقاضی شهبه، ج 1، ص 211؛ داوودی، ج 1، ص 258ـ 259) و نسب وی، به گفته خودش، به قبیله سِنْبِسْ، شاخهای از قبیله طَی (رجوع کنید به ابناثیر، ج 2، ص 144؛ ابنمنظور، ج 6، ص 383)، میرسد (ذهبی، ج 17، ص 617؛ داوودی، ج 1، ص 260).
از تاریخ تولد او اطلاعی نیست. وی در جوین * به دنیا آمد. ادبیات را نزد پدرش و فقه را از ابویعقوب ابیوَردی (متوفی ح 400) فرا گرفت، سپس در نیشابور اقامت گزید و از محضر ابوطیب صُعْلوكی *بهره برد. پس از آن، به مرو رفت و نزد فقیه مشهور شافعی، عبداللّهبن احمد قَفّالِ مَروَزی *، مبانی و اصول مذهب شافعی را آموخت. در 407 به نیشابور بازگشت و به كار تدریس و افتا پرداخت و مجالس مناظره برپا داشت (یاقوت حموی، ذیل «جوین»؛ یافعی، ج 3، ص 46؛ سبكی، ج 5، ص73ـ74؛ ابنقاضی شهبه، ص 211؛ داوودی، ج 1، ص259).
جوینی از محدّثان بسیاری در شهرهای گوناگون حدیث شنید، از جمله در مكه از ابننظیف، در كوفه از ابومحمد جناحبن نذیر (صریفینی، ص 434)، در بغداد از ابوالحسینبن بِشران (صریفینی؛ داوودی، همانجاها) و در نیشابور از ابونُعَیم ازهری و قَفّال مروزی (صریفینی، همانجا؛ برای آگاهی از افراد دیگر رجوع کنید به سمعانی، ج 3، ص 429ـ430؛ ابنجوزی، ج 15، ص 306؛ سبكی، ج 5، ص 73). همچنین فرزندش امامالحرمین، علیبن احمد مَدینی و سهلبن ابراهیم مَسجدی (سجزی) از او حدیث نقل كردهاند (ذهبی؛ سبكی؛ داوودی، همانجاها).
جوینی در عصر خود در علوم گوناگون سرآمد بود، از جمله در فقه، اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب (ابنعساكر، ص 257؛ ابنخلّكان، ج 3، ص 47؛ سبكی، ج 5، ص 73). وی برای تدریس فقه و علوم دیگر، مدرسهای در نیشابور افتتاح كرد كه پس از او فرزندش امامالحرمین اداره آن را برعهده گرفت (وات ، ص 111؛ گرایلی، ص 247).
شرححالنگاران، جوینی را به زهد و پرهیزگاری ستوده و سخنان مبالغهآمیزی نقل كردهاند (رجوع کنید به سبكی، ج 5، ص 74؛ ابنقاضی شهبه، ج 1، ص 212). همچنین گفتهاند كه وی از حُسن خلق و بیان رسا و مهارت در تدریس و وقار و هیبت برخوردار بود (رجوع کنید به ابنعساكر، ص 257ـ 258؛ یافعی؛ سبكی؛ داوودی، همانجاها). ابنخلّكان (ج 3، ص 47ـ 48) نیز گزارش مبالغهآمیزی از مراسم كفن كردن او ارائه كرده است.
جوینی در 438 در نیشابور درگذشت (ابنعساكر، ص 257؛ ابنجوزی، ج 15، ص 307) و در مقبره الحسین به خاك سپرده شد (ابنخلّكان، ج 3، ص 169). به نوشته برخی منابع (رجوع کنید به یاقوت حموی، همانجا؛ ابنخلّكان، ج 3، ص 47)، وی در 434 درگذشته، اما نظر نخست با آنچه در برخی منابع متأخر (رجوع کنید به سبكی، ج 5، ص 169؛ ابنقاضی شهبه، ج 1، ص 275) آمده است مبنی بر اینكه امامالحرمین پس از وفات پدر در حدود بیست سالگی اداره امور مدرسه وی را بهعهده گرفت، سازگارتر است.
آثار جوینی عمدتاً فقهی است، البته وی كتابی بزرگ با عنوان التفسیر داشته كه در آن برای تفسیر آیات از علوم گوناگون بهره گرفته است (ابنخلّكان، همانجا؛ ابنقاضی شهبه، ج 1، ص 213؛ داوودی، ج 1، ص260). كتابهای فقهی او عبارتاند از: التبصره، التذكره و السلسله در فروع فقه (یافعی؛ ابنقاضی شهبه، همانجاها)، الجمع و الفرق ( الفرق و الجمع ؟) كه نسخه خطی آن در كتابخانه سلطنتی برلین بوده است (یافعی، همانجا؛ آلوارت ، ج 4، ص 256)، مختصر فی موقف الامام و المأموم (یافعی، همانجا؛ سبكی، ج 5، ص 75)، الفروق ، التعلیقه (ذهبی، ج 17، ص 618؛ داوودی، همانجا) و كتاب المُعْتَصَر فی مختصرالمختصر كه تلخیصی از كتاب المختصر مُزَنی در فقه شافعی است (ابنعساكر، همانجا). عثمانبن محمد مُصْعَبی (متوفی 550 یا بعد آن) شرحی بر این كتاب نگاشته و غزالی (متوفی 505) آن را تلخیص نموده است (سبكی، ج 7، ص 209؛ زرینكوب، ص 147). سُبكی (ج 7، ص 152) از تدریس این كتاب در مكه، گزارش كرده است. زركلی (ج 4، ص 146) اثری با عنوان رساله فی اثبات الاستواء نیز به جوینی نسبت داده است.
جوینی نگارش كتابی استدلالی در فقه را با عنوان المحیط آغاز كرد و پس از آنكه سه بخش از آن را نگاشت، آنهارا نزد ابوبكر بیهقی فرستاد ولی او از كتاب انتقادهایی كرد و جوینی از ادامه تألیف آن منصرف شد (رجوع کنید به سبكی، ج 5، ص 76ـ77).
برادر جوینی، علیبن یوسف جوینی، معروف به شیخحجاز، نیز از عالمان و محدّثان بود و در خراسان مجلس املا داشت. وی علاوه بر مشایخ روایی برادرش، از محدّثان دیگری نیز در نیشابور و مصر استماع حدیث نمود و كسانی چون زاهربن طاهرشَحْامی در مرو و محمدبن فضل فراوی در نیشابور از او حدیث شنیدند (رجوع کنید به یاقوت حموی، همانجا). وی در زمره صوفیان بود و در 463 در نیشابور درگذشت (ابنعماد، ج 3، ص 262). نسخهای از كتاب السّلوهاو، در علم تصوف، به خط خودش نزد سمعانی بوده است (سمعانی، ج 3، ص 430).
(19) W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-1899; (20) William Montgomery Watt, Islamic philosophy and theology , Edinbugh 1972.