جوهری‌ ، عباس‌ بن‌ سعید، ریاضی‌دان‌ و اخترشناس‌ اوایل‌ قرن‌ سوم‌ در بغداد و دمشق‌. او به‌ مأمون‌، خلیفه عباسی‌ (حك : 198ـ 218)، نزدیك‌ بود. تنها گزارشهای‌ مختصری‌ از رصدهای‌ نجومی‌ جوهری‌، بین‌ سالهای‌ 214 و 228 در بغداد و دمشق‌، وجود دارد (رجوع کنید به ابن‌یونس‌، ص‌ 2؛ قفطی‌، ص‌ 219؛ زوتر، ج‌1، ص‌19؛ سزگین‌، ج‌5، ص‌243ـ244، ج‌6، ص‌138ـ139). جوهری‌ سرپرستی‌ ساخت‌ رصدخانه‌ شمّاسیه بغداد و ابزارهای‌ نجومی‌ را بر عهده‌ داشت‌ و در روش‌ تسییر* مجرب‌ بود (قفطی‌، همانجا؛ صاییلی‌، ص‌ 69). وی‌ بر اساس‌ رصدهایش‌ در بغداد، زیجی‌ تنظیم‌ كرده‌ بود كه‌ محمدبن‌ ابی‌بكر فارسی‌ (گ‌ 57ر) از آن‌ نام‌ برده‌ است‌. امروزه‌ از این‌ زیج‌ نسخه‌ای‌ در دسترس‌ نیست‌ (رجوع کنید به سزگین‌، ج‌ 6، ص‌ 138ـ 139). به‌ نوشته محمدبن‌ ابی‌بكر فارسی‌ در زیج‌ مظفری‌(یا زیج‌ ممتحَن، تألیف‌ ح 660)، مقدار حركتهای‌ خورشید و ماه‌ كه‌ جوهری‌ به‌ دست‌ آورده‌ بود، بعدها با رصدهای‌ عبدالكریم‌ شروانی‌، مشهور به‌ فَهّاد، تأیید شد (گ‌ 57 پ‌). ابن‌یونس‌ (همانجا) و قفطی‌ (همانجا) از شركت‌ داشتن‌ جوهری‌ در رصدهای‌ نجومی‌، به‌ همراه‌ چند تن‌ از منجمان‌ معاصرش‌، یحیی‌بن‌ ابی‌منصور، سَنَد بن‌ علی‌، خالدبن‌ عبدالملك‌ مَروروذی‌ و علی‌بن‌ عیسی‌، خبر داده‌اند. رصدهای‌ این‌ گروه‌ از نخستین‌ رصدها در دوره اسلامی‌ به‌شمار می‌آید.

از آثار نجومی‌ جوهری‌ فقط‌ نسخه‌ای‌ از رساله كلام‌ فی‌ معرفه بُعدالشمس‌ عن‌ مركزالارض‌ در بیروت‌ موجود است‌ (سزگین‌، ج‌ 6، ص‌ 139). به‌ نوشته ابن‌ندیم‌ (ص‌ 331)، جوهری‌ به‌ هندسه‌ هم‌ می‌پرداخت‌ و دو كتاب‌ در این‌ باره‌ تألیف‌ كرد: كتاب‌ تفسیر كتاب‌ اقلیدس‌، و كتاب‌ الاَشكال الّتی‌ زادَها فی‌ المقاله الاولی‌ من‌اقلیدس‌(نیز رجوع کنید به قفطی‌،ص‌ 64، 219). ظاهراً این‌ دو اثر از بین‌ رفته‌اند و فقط‌ دو بخش‌ از شرحهای‌ جوهری‌ بر اصول‌ اقلیدس‌ در دسترس‌ است‌. اولین‌ بخش‌، شامل‌ شش‌ قضیه‌ است‌ كه‌ جوهری‌ به‌ كمك‌ آنها اصل‌ موضوع‌ تَوازی‌ اقلیدس‌ را «اثبات‌» كرده‌ است‌. این‌ قضیه‌ها را خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ در الرساله الشافیه عن‌الشك‌ فی‌ الخطوط‌ المتوازیه (ص‌ 17ـ24) آورده‌ است‌. به‌ نوشته نصیرالدین‌ طوسی‌ (ص‌ 17ـ 18)، این‌ قضایا بخشی‌ از پنجاه‌ قضیه‌ای‌ است‌ كه‌ جوهری‌ در اصلاح‌ لكتاب‌ اقلیدس‌ به‌ اصول‌ اقلیدس‌ افزوده‌ است‌. احتمالاً، این‌ كتاب‌ همان‌ تفسیر كتاب‌ اقلیدس‌ بوده‌ كه‌ ابن‌ندیم‌ از آن‌ نام‌ برده‌ است‌ (زندگینامه علمی‌ دانشوران‌، ذیل‌ مادّه‌). این‌ بخش‌ حاوی‌ اثبات‌ جوهری‌ برای‌ اصل‌ موضوع‌ پنجم‌ اصول‌ است‌، البته‌ این‌ اثبات‌ حاوی‌ خطای‌ نامحسوسی‌ است‌. جوهری‌ ابتدا (در قضیه 28) خاصیت‌ برخی‌ نقاط‌ متقارن‌ بر دو خط‌ متوازی‌ را كه‌ با خط‌ سومی‌ قطع‌ شده‌اند، اثبات‌ كرده‌ و سپس‌ در قضیه 29، به‌ اشتباه‌، قضیه 28 را در مورد نقاطی‌ به‌كار برده‌ است‌ كه‌ خاصیت‌ تقارن‌ مذكور را ندارند (برای‌ ملاحظه متن‌ عربی‌ این‌ بخش‌ رجوع کنید به جاویش‌، ص 43ـ 55). خواجه ‌نصیرالدین‌ طوسی‌ اثباتی‌ از جوهری‌ را برای‌ قضیه 13 مقاله اول‌ اصول‌ اقلیدس‌ نیز نقل‌ كرده‌ است‌ (دیونگ‌، ص‌ 154).

دومین‌ بخش‌ باقی‌ مانده‌ از آثار جوهری‌، زیادات‌ فی‌ المقاله الخامسه من‌ كتاب‌ اقلیدس، نسخه خطی‌ شماره 1359 كتابخانه استانبول‌ (فیض‌اللّه‌) است‌ (سزگین‌، ج‌ 5، ص‌ 244) كه‌ به‌ تعریفهای‌ پنجم‌ و هفتم‌ مقاله پنجم‌ اصول‌ اقلیدس‌ مربوط‌ است‌ (رجوع کنید به دیونگ‌، ص 172 ـ 175). احتمالاً این‌ نیز بخشی‌از تفسیر كتاب‌ اقلیدس‌ وی‌ است‌ (قربانی‌، ص‌216). بنابه‌ تعریف‌ پنجم اقلیدس‌، برای‌ چهار مقدار a ، b ، c و d كه‌ هم‌جنس‌ باشند، d: b = c:a اگر و تنها اگر به‌ ازای‌ همه مضربهای‌ صحیحِ ma ، mc ـ nb و nd، داشته‌ باشیم‌ nd < mc ↔ nb < ma، mc=nd ↔ ma=nb و mc < nd ↔ ma
جوهری‌ نخستین‌ ریاضی‌دان‌ دوره اسلامی‌ است‌ كه‌ به‌ اثبات‌ فرضیات‌ اقلیدس‌ پرداخته‌ است‌. وی‌ گونه‌ای‌ از اصل‌ متعارفی‌ ائودوكسوس‌ ـ ارشمیدس‌ را مطرح‌ كرده‌ است‌. این‌ اصل‌ متعارفی از ترجمه‌های‌ عربی‌ تفسیر سیمپلیكیوس‌ (سَنْبَلیقیوس‌، فیلسوف‌ یونانی‌ قرن‌ ششم‌) بر فرضیات‌ اصول اقلیدس‌، به‌ ریاضیات‌ دوره اسلامی‌ راه‌ یافت‌. سیمپلیكیوس‌ طرح‌ این‌ موضوع‌ را به‌ اغانیوس‌ (آگاپیوس‌ ؟) نسبت‌ داده‌ است‌ ( زندگینامه علمی‌ دانشوران‌، همانجا).

روشنی‌ و عمق‌ كار جوهری‌ به‌ اندازه تحلیلهای‌ ریاضی‌دانان‌ بعدی‌ دوره اسلامی‌ (چون‌ ثابت‌ بن‌ قرّه‌، ابن‌هیثم‌، خیام‌ و نصیرالدین‌ طوسی‌) از اصول‌ نیست‌؛ با این‌ حال‌، كارِ بر جای‌ مانده‌ از او دارای‌ ارزش‌ تاریخی‌ است‌، زیرا به‌ اولین‌ مرحله مطالعات‌ دوره اسلامی‌ در باره اصول‌ اقلیدس‌ تعلق‌ دارد.

---

منابع‌:
(1) ابن‌ندیم‌ (تهران‌)؛
(2) ابن‌یونس‌، الزیج‌ الكبیر الحاكمی، نسخه خطی‌ كتابخانه لیدن‌، ش‌ 143. or، نسخه عكسی‌ كتابخانه بنیاد دایره المعارف‌ اسلامی‌؛
(3) خلیل‌ جاویش‌، نظریه المتوازیات‌ فی‌ الهندسه الاسلامیه، تونس‌ 1988؛
(4) محمدبن‌ ابی‌بكر فارسی‌، الزیج‌ الممتحن‌، نسخه خطی‌ كتابخانه دانشگاه‌ كیمبریج‌، ش‌ 27/3. Gg، نسخه عكسی‌ كتابخانه بنیاد دایره المعارف‌ اسلامی‌؛
(5) ابوالقاسم‌ قربانی‌، زندگینامه ریاضیدانان‌ دوره اسلامی‌: از سده سوم‌ تا سده یازدهم‌ هجری‌، تهران‌ 1365 ش‌؛
(6) علی‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، تاریخ‌ الحكماء، و هو مختصرالزوزنی‌ المسمی‌ بالمنتخبات‌ الملتقطات‌ من‌ كتاب‌ اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ‌ یولیوس‌ لیپرت‌، لایپزیگ‌ 1903؛
(7) محمد بن‌ محمد نصیرالدین‌ طوسی‌، مجموع‌الرسائل، ج‌ 2: الرساله الشافیه عن‌ الشك‌ فی‌ الخطوط‌ المتوازیه، حیدرآباد، دكن‌ 1359؛


(8) Gregg De Young," A l-Jawhari's additions to book v of Euclid's Elements ", Zeitschrift fur Geschichte der arabisch -islamischen Wissenschaften , 11 (1997);
(9) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. " A l-Jawhari, A l ـ Abbas ibn Sa id" (by A. I. Sabra);
(10) Aydin Sayili, The observatory in Islam , Ankara 1960;
(11) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967- ;
(12) Heinrich Suter, Beitrage zur Geschitchte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.

/ یان‌. پ‌. هوخندایك‌ /