جوزجانی‌ ، ابوعلی‌ حسن‌بن‌ علی‌، از عرفای‌ بزرگ‌ خراسان‌ در قرن‌ سوم‌. ابونُعَیم‌ اصفهانی‌ (ج‌10، ص‌110، 350) نام‌ او را جرجانی‌ (جورجانی‌) آورده‌ است‌(نیز رجوع کنید به هجویری‌، 1358 ش‌، ص‌ 186؛ قس‌ همان‌، چاپ‌ عابدی‌، 1383 ش‌، ص‌ 225، كه‌ جوزجانی‌ آورده‌ است‌). از زندگی‌ وی‌ اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نیست‌، زیرا در منابع‌، بیشتر به‌ اقوال‌ و آرای‌ او پرداخته‌ شده‌ است‌. به‌سبب‌ انتساب‌ وی‌ به‌ جوزجان‌/ گوزگان‌ (سُلَمی‌، ص‌ 533؛
انصاری‌، ص‌ 301)، احتمالاً در آنجا متولد شده‌ است‌. سُلَمی‌ (ص‌ 242) به‌ مصاحبت‌ جوزجانی‌ با حكیم‌ ترمذی‌*و محمدبن‌ فضل‌ بلخی‌*اشاره‌ كرده‌ و گفته‌ كه‌ وی‌ تقریباً با ایشان‌ هم‌ سن‌ بوده‌ است‌؛
بنابراین‌، احتمالاً بیشتر عمر وی‌ در قرن‌ سوم‌ سپری‌ شده‌ است‌. همچنین‌ از گفته‌های‌ سلمی‌ (ص‌ 244) بر می‌آید كه‌ جوزجانی‌ با بایزیدِبسطامی‌*نیز مصاحبت‌ یا گفتگویی‌ داشته‌ است‌. هُجویری‌ (1383 ش‌، همانجا) او را مرید حكیم‌ ترمذی‌ و از همراهان‌ ابوبكرِ ورّاق‌ * دانسته‌ و گفته‌ است‌ كه‌ وی‌ در زمانه خود بی‌نظیر بود. ابونعیم‌ اصفهانی‌ (ج‌10، ص‌350) نیز از وی‌ با تعبیر حِبر ربّانی‌ یاد كرده‌ است‌. در باره مریدان‌ و شاگردان‌ جوزجانی‌، اطلاع‌ دقیقی‌ وجود ندارد. پاره‌ای‌ از سخنان‌ او از طریق‌ ابوبكر رازی‌ و عبداللّه‌بن‌ محمد رازی‌ نقل‌ شده‌ (سلمی‌، ص‌ 242ـ243) و هُجویری‌ نیز (همانجا) ابراهیم‌ سمرقندی‌ را مرید وی‌ معرفی‌ كرده‌ است‌.

پیروی‌ از سنّت‌ و دوری‌ از بدعت‌، اهمیت‌ ویژه‌ای‌ نزد جوزجانی‌ داشته‌ ( رجوع کنید به سلمی‌، ص‌ 243ـ244؛
عطار،ص‌ 562ـ563؛
شعرانی‌، ج‌ 1، ص‌90) و تحلیل‌ و تفسیر رمزی‌ مفاهیم‌، كه‌ از ویژگیهای‌ گفتار صوفیان‌ در آن‌ دوره‌ است‌، در سخنان‌ وی‌ نیز دیده‌ می‌شود (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به توضیح‌ او درباره بخل‌ در سلمی‌، ص‌ 243؛
ابونعیم‌ اصفهانی‌، همانجا؛
عطار، ص‌ 563). در باب‌ مفاهیمی‌ چون‌ سعادت‌، شقاوت‌، رضا، صبر و تفویض‌ هم‌ سخنانی‌ از وی‌ نقل‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید به سلمی‌، ص‌ 243ـ244؛
قشیری‌، ص‌200). از مجموع‌ سخنان‌ پراكنده‌ای‌ كه‌ از وی‌ نقل‌ شده‌، می‌توان‌ به‌ دقت‌ و موشكافی‌ او در تحلیل‌ مفاهیم‌ و احوال‌ عرفانی‌ پی‌ برد. تقریباً همه كسانی‌ كه‌ ذكری‌ از او به‌ میان‌ آورده‌اند، این‌ عبارت‌ را از وی‌ نقل‌ كرده‌اند كه‌ مردمان‌ در غفلت‌ به‌سر می‌برند و بر ظن‌ و گمان‌ تكیه‌ می‌كنند و به‌ خطا می‌پندارند كه‌ بر مدار حقیقت‌ عمل‌ می‌كنند و از روی‌ مكاشفه‌ سخن‌ می‌گویند ( رجوع کنید به سلمی‌، ص‌ 245؛
عطار، ص‌ 562؛
شعرانی‌، همانجا). هجویری‌(1383 ش‌، ص‌ 225ـ226) در تفسیر این ‌سخن‌، آن‌ را اشاره‌ به‌ جاهلان‌، خصوصاً جاهلان‌ صوفیه‌، دانسته‌ كه‌ پندارهایشان‌ بی‌حقیقت‌ است‌ و از روی‌ هوا سخن‌ می‌گویند و می‌پندارند كه‌ از روی‌ مكاشفه‌ گفته‌اند؛
بر خلاف‌ علمای‌ ایشان‌ كه‌ حقیقتشان‌ بی‌پندار است‌، زیرا تنها رؤیتِ حقیقی جلال‌ و جمال‌ حق‌ است‌ كه‌ پندارها را از سر بیرون‌ می‌كند.

كَلاباذی‌ (ص‌ 32ـ33) ابوعلی‌ جوزجانی‌ را در زمره كسانی‌ چون‌ حارثِ محاسبی‌*، یحیی‌بن‌ معاذ*، حكیم‌ ترمذی‌ و ابوبكر ورّاق‌ آورده‌ است‌ كه‌ در باره علم‌ معاملت‌ سخن‌ گفته‌ و تألیفاتی‌ داشته‌اند. همچنین‌ گفته‌اند كه‌ وی‌ تألیفات‌ مشهوری‌ در علم‌ آفات‌ (آسیب‌شناسی‌ سلوك‌) و ریاضات‌ و مجاهدات‌ داشته‌ (رجوع کنید به هجویری‌، 1383 ش‌، ص‌ 225؛
انصاری‌، ص‌ 328؛
شعرانی‌، همانجا)، اما نام‌ این‌ آثار ذكر نشده‌ است‌ و اكنون‌ نیز اثر مستقلی‌ از وی‌ در دست‌ نیست‌.

---

منابع‌:
(1) احمدبن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌ اصفهانی‌، حلیه الاولیاء و طبقات‌ الاصفیاء، بیروت‌ 1387/ 1967؛
(2) عبداللّه‌بن‌ محمد انصاری‌، طبقات‌ الصوفیه‌، چاپ‌ محمد سرور مولائی‌، تهران‌ 1362 ش‌؛
(3) محمدبن‌ حسین‌ سلمی‌، كتاب‌ طبقات‌ الصوفیه، چاپ‌ یوهانس‌ پدرسن‌، لیدن‌ 1960؛
(4) عبدالوهاب‌بن‌ احمد شعرانی‌، الطبقات‌ الكبری‌، بیروت‌ 1408/1988؛
(5) محمدبن‌ ابراهیم‌ عطار، تذكره الاولیاء، چاپ‌ محمد استعلامی‌، تهران‌ 1378 ش‌؛
(6) عبدالكریم‌بن‌ هوازن‌ قشیری‌، الرساله القشیریه، چاپ‌ معروف‌ زریق‌ و علی‌ عبدالحمید بلطه‌جی‌، بیروت‌ 1408/1988؛
(7) ابوبكر محمد بن‌ ابراهیم‌ كلاباذی‌، التعرف‌ لمذهب‌ اهل‌ التصوف‌، دمشق‌ 1407/1986؛
(8) علی‌بن‌ عثمان هجویری‌، كشف‌المحجوب‌، چاپ‌ و. ژوكوفسكی‌، لنینگراد 1926، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1358 ش‌؛
(9) همان‌، چاپ‌ محمود عابدی‌، تهران‌ 1383 ش‌.

/ شهباز محسنی‌ /