responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5182

 

جودی‌ ، كوهی‌ كه‌ بنا بر قرآن‌ كریم‌، كشتی‌ نوح‌ پس‌ از طوفان‌ بر آن‌ قرار گرفت‌.

1) در منابع‌ جغرافیایی‌ و تاریخی‌. در جنوب‌شرقی‌ تركیه‌ كوهی‌ به‌ همین‌ نام‌ وجود دارد كه‌ آن‌ را همان‌ كوه‌ مذكور در قرآن‌ (هود: 44) می‌دانند. این‌ كوه‌ با ارتفاع‌ حدود 100،2 متر، در مشرق‌ ولایت‌ ماردین‌ *، در چهل‌ كیلومتری‌ شمال‌شرقی‌ جزیره ابن‌عمر * قرار دارد و در بیشتر ایام‌ سال‌ پوشیده‌ از برف‌ است‌. رود هِیل‌، از ریزابه‌های‌ رود دجله‌، از این‌ كوه‌ سرچشمه‌ می‌گیرد. علاوه‌ بر اشاره قرآن‌ كریم‌ به‌ داستان‌ كشتی‌ نوح‌ ( رجوع کنید به بخش‌ دوم‌ مقاله‌)، برخی‌ مورخان‌ و جغرافی‌نویسان‌ نیز در این‌باره‌ مطالبی‌ نوشته‌اند (رجوع کنید به دینوری‌، ص‌ 1؛
ابن‌خرداذبه‌، ص‌ 76؛
مسعودی‌، ج‌1، ص‌43ـ44؛
مقدسی‌، ص‌136). یعقوبی‌ (متوفی‌ 284؛
ج‌1، ص‌ 14ـ 15) تاریخ‌ شروع‌ طوفان‌ («سرطان‌ طالع‌ بود، خورشید، ماه‌، زحل‌، عطارد و رأس‌ در آخرین‌ دقیقه حوت‌ گرد آمده‌ بودند»)، سوار شدن‌ حضرت‌ نوح‌ و یارانش‌ در كشتی‌ (اول‌ ماه‌ رجب‌) و تاریخ‌ نشستن‌ كشتی‌ بر كوه‌ جودی‌ (ماه‌ محرّم‌) را تعیین‌ كرده‌ است‌ (برای اطلاع‌ در باره دیگر روایتها رجوع کنید به طبری‌، سلسله 1، ص‌ 197ـ 198؛
ابن‌بابویه‌، ج‌ 2، ص‌ 598؛
لسترنج‌ ، ص‌ 94).

در قرن‌ سوم‌، ابوحنیفه‌ دینوری‌ (همانجا) جودی‌ را كوهی‌ در ناحیه باقَرْدی‌' و بازَبْدی‌' از سرزمین‌ جزیره‌ [ابن‌عمر] دانسته‌ است‌. به‌ نوشته طبری‌ (متوفی‌ 310؛
سلسله 1، ص‌ 189)، نوح‌ در این‌ ناحیه‌ قریه‌ای‌ به‌ نام‌ ثمانین‌ بنا كرد كه‌ مشتمل‌ بر هشتاد خانه‌ بود برای‌ هشتاد نفری‌ كه‌ به‌ همراه‌ او در كشتی‌ بودند. این‌ محل‌ تا زمان‌ طبری‌ برپا بوده‌ و سوق‌ الثمانین‌ خوانده‌ می‌شده‌ است‌ ( رجوع کنید به همانجا).

اصطخری‌ در اواخر قرن‌ چهارم‌، هنگام‌ ذكر دیار جزیره‌، از كوه‌ جودی‌ نیز نام‌ برده‌ است‌ (ص‌ 78). در همین‌ سده‌، جیهانی‌ (ص‌ 195) و مؤلف‌ حدودالعالم‌ (ص‌ 33) جایگاه‌ این‌ كوه‌ را در نزدیكی‌ نصیبین‌ ضبط‌ كرده‌اند. مسعودی‌ (متوفی‌ 345 یا 346) در مروج‌ الذهب‌ (ج‌ 1، ص‌ 43ـ44) نوشته‌ است‌ كه‌ جودی‌ كوهی‌ در سرزمین‌ باسورین‌ (این‌ موضع‌ و دو موضع‌ دیگر، بازبدی‌' * و باقردی‌'، هر سه‌ یك‌ مجموعه‌ در جزیره‌اند) و جزیره ابن‌عمر در موصل‌ است‌. به‌ نوشته او (همانجا)، بین‌ جودی‌ و دجله‌ هشت‌ فرسنگ‌ فاصله‌، و تا زمان‌ مسعودی‌ جای‌ نشستن‌ كشتی‌ نوح‌ بر جودی‌ مشخص‌ بوده‌ است‌.به‌ گزارش‌ شابـُشْتی‌ (متوفی‌ 388؛
ص‌ 309)، فاصله كوه‌ جودی‌ با جزیره ابن‌عمر هفت‌ فرسنگ‌ بوده‌ است‌.

در قرن‌ پنجم‌، ناصرخسرو (متوفی 481؛
ص‌31) نوشته‌ است‌ كه‌ كشتی‌سازان‌ حَیفا*، كشتیهایی‌ به‌ نام‌ جودی‌ می‌ساختند و به‌ نوشته بكری‌ (متوفی‌ 487؛
ج‌ 2، ص‌ 63)، كوه‌ جودی‌، یكی‌ از پنج‌ كوهی‌ بود كه‌ حضرت‌ آدم‌ در مكه‌، خانه‌ را از سنگهای‌ آنها بنا كرد (نیز رجوع کنید به مجمل‌ التواریخ ‌والقصص‌، تألیف ‌در 520؛
ص‌482).

در قرن‌ ششم‌، ادریسی‌ (متوفی‌ 560؛
ج‌ 2، ص‌ 664) از این‌ كوه‌ با نام‌ جبل‌ ثمانین‌ ( رجوع کنید به ادامه مقاله‌) یاد نموده‌ و محمدبن‌ محمود طوسی‌ (ص‌ 168) به‌ هفده‌ درِ مسجد نوح‌ در بالای‌ كوه‌ جودی‌ اشاره‌ كرده‌ است‌.

به‌نوشته یاقوت‌ حموی‌ (متوفی‌ 626؛
ذیل‌ مادّه‌)، حضرت‌ نوح‌ مسجد و قربانگاهی‌ بر بالای‌ كوه‌ جودی‌ بنا كرده‌ كه‌ مسجد تا زمان‌ او باقی‌ بوده‌ است‌. وی‌ (ذیل‌ «اَرْدُمُشْت‌») همچنین‌ از قلعه‌ای‌ به‌ نام‌ اَرْدُمُشت‌ در این‌ كوه‌ نام‌ برده‌ و افزوده‌ است‌ كه‌ این‌ قلعه‌ متعلق‌ به‌ حاكم‌ موصل‌ بود و زمانی‌ كه‌ اهالی‌ آن‌ بر ضد معتضد عباسی‌ (حك : 279ـ289) شورش‌ كردند، به‌ قلعه اردمشت‌ پناه‌ بردند و پس‌ از آنكه‌ معتضد قلعه‌ را محاصره‌ كرد، جملگی‌ تسلیم‌ وی‌ شدند. گویا در زمان‌ یاقوت‌ این‌ قلعه‌ به‌ گواشی‌ معروف‌ بوده‌ است‌. ناصرالدوله‌ حمْدانی‌ (حك : 308ـ 358) این‌ قلعه‌ را بازسازی‌ كرد (همانجا).

زكریا قزوینی‌ (متوفی‌ 682؛
ص‌ 283، 369) جودی‌ را در اقلیم‌ چهارم‌ ضبط‌ كرده‌ است‌.

در قرن‌ هشتم‌، ابوالفداء (متوفی‌ 732؛
ص‌ 69، 283) طول‌ این‌ كوه‌ را سه‌ روز با جهت‌ جنوبی‌ ـ شمالی‌ و ارتفاع‌ آن‌ را نیم‌ روز در شمال‌ موصل‌ ضبط‌ كرده‌ و نوشته‌ كه‌ جبل‌ نصیبین‌ همان‌ كوه‌ جودی‌ است‌ كه‌ سرسبز است‌ و در آن‌ بلوط‌ می‌روید (نیز رجوع کنید به حافظ‌ ابرو، ج‌ 1، ص‌ 188). به‌نوشته ابن‌بطوطه‌ (متوفی‌ 779؛
ج‌ 1، ص‌ 245)، كوه‌ جودی‌ از شهر جزیره ابن‌عمر دیده‌ می‌شود. سوق‌الثمانین‌ یا دیرالجودی‌ اولین‌ مقامی‌ بود كه‌ بعد از طوفان‌ نوح‌ بر روی‌ زمین‌ بنا گردید و اكنون‌ ویران‌ است‌ ( مجمل‌التواریخ‌ و القصص‌، ص‌ 186؛
حمداللّه‌ مستوفی‌، ص‌ 105). سوق‌الثمانین‌ را هشتاد تن‌ از یاران‌ حضرت‌ نوح‌ بنا كردند و چون‌ تعداد آنها هشتاد تن‌ بود به‌ ثمانین‌ معروف‌ شد. در این‌ روستا چهل‌ گنبد و زیر هر گنبد قبر یكی‌ از مسافران‌ كشتی‌ هست‌. این‌ گنبدها مشهد بزرگی‌ به‌ شمار می‌آیند كه‌ بعدها مزار مسلمانان‌ شدند و همه‌ ساله‌، سه‌ روز متوالی‌، در آنجا گرد می‌آیند (مسعودی‌، ج‌ 1، ص‌ 44؛
حمیری‌، ص‌150؛
غَنْدوز، ص‌ 306؛
ابن‌اثیر، ج‌ 1، ص‌ 73).

در بالای‌ كوه‌ جودی‌ دیری‌ به‌ نام‌ دیرالسفینه‌ وجود دارد كه‌ در آنجا نیز همه‌ ساله‌ مسیحیان‌ و مسلمانان‌ در ماه‌ اوت‌ جمع‌ می‌شوند و جشن‌ سفینه نوح‌ را برپا می‌دارند (غندوز، ص‌ 306ـ 307). در 765، هم‌زمان‌ با برگزاری‌ جشن‌ سفینه‌، رعد و برق‌ این‌ دیر را ویران‌ كرد(همان‌، ص‌ 257).

در 1322/ 1904، لایارد و سپس‌ ل‌.و. كینگ‌ در كوه‌ جودی‌ كتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌هایی‌ از سِناخِریب‌ (پادشاه‌ آشور، متوفی‌ 681 ق‌ م‌) بر تخته‌ سنگها كشف‌ كردند. به‌نظر كینگ‌، كوه‌ جودی همان‌ كوه‌ نیپور است‌ كه‌ در كتیبه‌های‌ سناخریب‌ به‌ آن‌ اشاره‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید به د. اسلام، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌). در 1328/1910، گرترود بل‌ (متوفی‌ 1307 ش‌/1928) بر روی‌ قله كوه‌ جودی‌ یك‌ بنای‌ سنگی‌ كشف‌ كرد كه‌ نام‌ محلی‌ آن‌ «سفینه پیامبر نوح‌» است‌ (كراوس‌، 1992).

جواد (ج‌ 1، ص‌ 298) به‌ آثار و بقایای‌ كشتی‌ نوح‌ و مسجد در كوه‌ جودی‌ اشاره‌ كرده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ مردم‌ برای‌ زیارت‌ به‌ آنجا می‌روند.


منابع‌:
(1) ابن‌اثیر؛
(2) ابن‌بابویه‌، كتاب‌ الخصال‌، چاپ‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌ 1362 ش‌؛
(3) ابن‌بطوطه‌، رحله ابن‌بطوطه، چاپ‌ محمد عبدالمنعم‌ عریان‌، بیروت‌ 1407/1987؛
(4) ابن‌خرداذبه‌؛
(5) اسماعیل‌بن‌ علی‌ ابوالفداء، كتاب‌ تقویم‌البلدان، چاپ‌ رنو و دسلان‌، پاریس‌ 1840؛
(6) محمدبن‌ محمد ادریسی‌، كتاب‌ نزهه المشتاق‌ فی‌ اختراق‌ الا´فاق، قاهره‌: مكتبه الثقافه الدینیه، [بی‌تا.(؛
(7) اصطخری‌؛
(8) عبداللّه ‌بن‌ عبدالعزیز بكری‌، كتاب‌المسالك‌ و الممالك‌؛
9- چاپ‌ ادریان‌ فان‌لیوفن‌ و اندری‌فری‌، تونس‌ 1992؛
(10) ابوالقاسم‌بن‌ احمد جیهانی‌، اشكال‌العالم‌، ترجمه علی‌بن‌ عبدالسلام‌ كاتب‌، چاپ‌ فیروز منصوری‌، تهران‌ 1368 ش‌؛
(11) علی‌ جواد، ممالك‌ عثمانیه‌ نك‌ تاریخ‌ و جغرافیا لغاتی‌، استانبول‌ 1313ـ 1317؛
(12) عبداللّه‌بن‌ لطف‌اللّه‌ حافظ‌ابرو، جغرافیای‌ حافظ‌ ابرو، ج‌ 1، چاپ‌ صادق‌ سجادی‌، تهران‌ 1375 ش‌؛
(13) حدودالعالم‌ ؛
(14) حمداللّه‌ مستوفی‌، نزهه القلوب‌؛
(15) محمدبن‌ عبداللّه‌ حمیری‌، الروض ‌المعطار فی‌ خبرالاقطار، چاپ‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌ 1984؛
(16) احمدبن‌ داوود دینوری‌، الاخبار الطوال‌، چاپ‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌ 1960، چاپ‌ افست‌ قم‌ 1368 ش‌؛
(17) علی‌بن‌ محمد شابشتی‌، الدیارات‌، چاپ‌ كوركیس‌ عواد، بیروت‌ 1406/1986؛
(18) طبری‌، تاریخ‌ (لیدن‌)؛
(19) محمدبن‌ محمود طوسی‌، عجایب‌المخلوقات‌، چاپ‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌ 1345 ش‌؛
(20) محمدیوسف‌ غندوز، جزیره ابن‌عمر: منذ تأسیسها حتی‌ الفتح‌ العثمانی‌، نحو 200ـ921 ه / 815 ـ1515 م‌ ، بیروت‌ 1990؛
(21) زكریابن‌ محمد قزوینی‌، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت‌ 1404/1984؛
(22) مجمل‌التواریخ‌ و القصص‌، چاپ‌ محمدتقی‌ بهار، تهران‌: كلاله خاور، 1318 ش‌؛
(23) مسعودی‌، مروج‌ (بیروت‌)؛
(24) مقدسی‌؛
(25) ناصر خسرو، سفرنامه ناصرخسرو علوی‌، )برلین?1341(، چاپ‌ افست‌ تهران‌ )بی‌تا.( ؛
(26) نقشه كشور تركیه، مقیاس‌ 000 ، 000 ،2 : 1، تهران‌: گیتاشناسی‌، )بی‌تا.]؛
(27) یاقوت‌ حموی‌؛
(28) یعقوبی‌، تاریخ‌ ؛


(29) Bill Crouse, "Noah's Ark: its final berth", Noah's Ark Search, 1992 [Online(. Available:http://216.117.163.114/ index.htm )16 Aug. 2006 ;
30- [ EI 2 , s.v. "Djudi" (by M. Streck);
(31) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , London 1966;
(32) The Times comprehensive atlas of the world , London: Times Books, 2005.

/ معصومه‌ رضازاده‌ شفارودی‌ /

2) در قرآن‌ و احادیث‌ و تفاسیر. واژه جودیّ‌، یك‌ بار در قرآن‌كریم‌، در آیه 44 سوره هود، آمده‌ است‌. براساس‌ این‌ آیه‌، كشتی‌ نوح‌ پس‌ از طوفان‌ بر كوه‌ جودی‌ قرار گرفت‌ (و أسْتَوت‌ علی‌الجودّی‌). به‌ این‌ ترتیب‌، در منابع‌ حدیثی‌ و تفسیری‌ در باره واژه جودی‌ و معنای‌ آن‌ و نیز تعیین‌ مكان‌ جغرافیایی‌ آن‌ بحث‌ شده‌ است‌. در باره واژه‌ جودی، با تشدید یاء، آن‌ را منسوب‌ به‌ جود، بخشش‌ و بذلِ مال‌ و علم‌ دانسته‌اند؛
و با سكون‌ یاء ــ همچنان‌ كه‌ در منابع‌ لغوی‌ نیز آمده‌ ــ مطلقِ كوه‌ معنا شده‌ است‌ ( رجوع کنید به فرّاء، ج‌ 2، ص‌ 16؛
راغب‌ اصفهانی‌، ذیل‌ «جود»؛
ابن‌جوزی‌؛
قرطبی‌؛
طباطبائی‌، ذیل‌ هود: 44). گفتنی‌ است‌ جودی‌ را از واژگان‌ دخیل‌ و غیرعربی‌ قرآن‌ نیز دانسته‌اند (رجوع کنید به جفری‌، ص‌ 106ـ107).

در عهد قدیم‌، داستان‌ طوفان‌ نوح‌ و كشتی‌ او و سپس‌ استقرار آن‌ بر كوه‌ به‌ تفصیل‌ در دو باب‌ 7 و 8 سفر پیدایش‌ آمده‌ است‌. بنابراین‌ گزارش‌، كشتی‌ نوح‌ بر كوههای‌ آرارات‌ * قرار گرفت‌ (سفر پیدایش‌، 8:5). همچنین‌ در این‌ بابها روز شروع‌ طوفان‌، مدت‌ زمان‌ آن‌، و روز به‌ خشكی‌ نشستن‌ كشتی‌ بر اساس‌ تاریخ‌ و تقویم‌ عبری‌ ذكر شده‌ است‌. به‌ نظر می‌رسد توجه‌ خاص‌ مؤلفان‌ مسلمان‌ در تعیین‌ زمانِ به‌ خشكی‌ نشستن‌ كشتی‌ نوح‌ متأثر از این‌ گزارش‌ بوده‌ و سپس‌ اقوال‌ مختلفی‌ در این‌باره‌ مطرح‌ شده‌ است‌ (مثلاً روز عاشورا و نوروز) و به‌ تبع‌ آن‌ به‌ بحث‌ از اعمال‌ خاص‌ روز مذكور نیز پرداخته‌اند ( رجوع کنید به ابن‌حنبل‌، ج‌ 2، ص‌ 359ـ360؛
قاضی‌ نعمان‌، ج‌ 1، ص‌ 284؛
طوسی‌، 1411، ص‌ 820؛
همو، 1390، ج‌ 4، ص‌ 300؛
ابن‌فهدحلّی‌، ج‌ 1، ص‌ 195؛
نیز رجوع کنید به سفینه نوح‌ *، نوح*). همچنین‌ در احادیث‌ كوه‌ جودی‌ نماد فروتنی‌ معرفی‌ شده‌ و در توصیه‌ به‌ این‌ رفتار اخلاقی‌ گفته‌ شده‌ كه‌ این‌ كوه‌ ــ به‌ رغم‌ رفعت‌ و بلندی‌اش‌ ــ در برابر امر الاهی‌ فروتنی‌ كرد و ازاین‌رو برگزیده‌ شد تا كشتی‌ نوح‌ بر آن‌ استقرار یابد ( رجوع کنید به ابن‌ ابی‌الدنیا، ص‌ 154؛
كلینی‌، ج‌ 2، ص‌ 124؛
ابن‌جوزی‌، ذیل‌ آیه‌). در حدیثی‌ دیگر آمده‌ است‌ كه‌ سنگهای‌ كعبه‌ از پنج‌ كوه‌ فراهم‌ آمده‌ كه‌ یكی‌ از آنها كوه‌ جودی‌ بوده‌ است‌ ( رجوع کنید به صنعانی‌، ج‌ 5، ص‌ 92).

درباره‌ تطبیق‌ مكان‌ جغرافیایی‌ جودی‌، در منابع‌ حدیثی‌ و تفاسیر، حتی‌ منابع‌ لغوی‌، اقوال‌ مختلفی‌ آمده‌ است‌. در مجموع‌، جاهای‌ نام‌ برده‌ شده‌ (مثلاً كوهی‌ در موصل‌، در نزدیكی‌ كوفه‌، قَرْدی‌'، آمِد، جزیره‌ [ابن‌عمر] رجوع کنید به طبری‌، ج‌ 1، ص‌ 189؛
همو، جامع‌ ؛
ابن‌جوزی‌، ذیل‌ هود: 44؛
مجلسی‌، ج‌ 11، ص‌ 313، 319؛
نیز رجوع کنید به طباطبائی‌، همانجا) همگی‌ بر محدوده‌ مكانی‌ مشخصی‌ دلالت‌ دارند كه‌ می‌تواند ناظر به‌ مكان‌ جغرافیایی‌ مشهور ( رجوع کنید به بخش‌ اول‌ مقاله‌) باشد. در این‌ میان‌ ابن‌كثیر (ذیل‌ هود: 44) آن‌ را با كوه‌ طور * مطابق‌ دانسته‌ است‌.

با وجود تحقیقات‌ بسیار در دوره اخیر، همچنان‌ درباره‌ تعیین‌ مكان‌ كوهی‌ كه‌ كشتی‌ نوح‌ بر آن‌ نشسته‌ اختلاف‌ نظر جدی‌ وجود دارد. اغلب‌ محققان‌، به‌ ویژه‌ خاورشناسان‌، با بررسی‌ ضبط‌ نامهای‌ رشته‌ كوههای‌ آرارات‌ در زبانهای‌ مختلف‌ آرامی‌،سریانی‌، یونانی‌، لاتین‌، ارمنی‌ و تركی‌ به‌ ارائه‌ فرضیاتی‌ پرداخته‌اند ( رجوع کنید به جفری‌، همانجا؛
< دانشنامه معیار كتاب‌ مقدس‌ >، ذیل‌ "Ararat" ؛
< دایره المعارف‌ قرآن‌ >، ذیل‌ مادّه‌). در این‌ میان‌ برینر بر این‌ نظر است‌ كه‌ از قرن‌ چهارم‌/ دهم‌ مسیحیان‌ غربی‌ عبارت‌ عبری‌ «حارِ آرارات‌»(كوههای‌ آرارات‌) در تورات‌ را به‌ اشتباه‌ به‌ «كوه‌» (به‌ صورت‌ مفرد نه‌ جمع‌) معنا كرده‌اند و سپس‌ در صدد برآمده‌اند تا بلندترین‌ كوهِ نزدیك‌ به‌ مرزهای‌ تركیه‌ كنونی‌ با ارمنستان‌ را، كه‌ ماسیك‌ نامیده‌ می‌شده‌، همان‌ كوهی‌ بدانند كه‌ كشتی‌ نوح‌ بر آن‌ قرار گرفته‌ است‌. این‌ در حالی‌ است‌ كه‌ نام‌ آرارات‌ برگرفته‌ از واژه‌ اورارتو با ریشه عبری‌ است‌، این‌ واژه‌ بر پادشاهی‌ در تركیه‌ شرقی‌ اطلاق‌ می‌شده‌ كه‌ هم‌ كوه‌ آرارات‌ و هم‌ جبل‌ جودی‌ را شامل‌ می‌شده‌ است‌ (رجوع کنید به < دایره المعارف‌ قرآن‌ >، همانجا).


منابع‌:
(33) علاوه‌ بر قرآن‌ و كتاب‌ مقدّس‌. عهد عتیق‌؛
(34) ابن‌ابی‌الدنیا، كتاب‌ التواضع‌ و الخمول‌، چاپ‌ محمدعبدالقادر احمد عطا، بیروت‌ 1409/ 1989؛
(35) ابن‌جوزی‌، زادالمسیر فی‌ علم‌ التفسیر، چاپ‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ عبداللّه‌، بیروت‌ 1407/1987؛
36- ابن‌حنبل‌، مسندالامام‌ احمدبن‌حنبل‌، بیروت‌: دارصادر، [بی‌تا.(؛
(37) ابن‌عساكر، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ 1415ـ 1421/1995ـ2001؛
(38) ابن‌فهد حلّی‌، المهذّب‌ البارع‌ فی‌ شرح‌ المختصر النافع، چاپ‌ مجتبی‌ عراقی‌، قم‌ 1407ـ1413؛
(39) ابن‌كثیر، تفسیر القرآن‌ العظیم، بیروت‌ 1412؛
(40) حسین‌بن‌ محمد راغب‌ اصفهانی‌، المفردات‌ فی‌ غریب‌ القرآن، چاپ‌ محمد سیدكیلانی‌، بیروت‌ )بی‌تا.(؛
41- عبدالرزاق‌بن‌ همام‌ صنعانی‌، المصنَّف، چاپ‌ حبیب‌ الرحمان‌ اعظمی‌، بیروت‌ 1403/1983؛
(42) طباطبائی‌؛
(43) طبری‌، تاریخ‌ (بیروت‌)؛
(44) همو، جامع‌؛
(45) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، تهذیب‌الاحكام‌، چاپ‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، تهران‌ 1390؛
(46) همو، مصباح‌ المتهجد، بیروت‌ 1411/1991؛
(47) یحیی‌بن‌ زیاد فراء، معانی‌ القرآن،‌ ج‌ 2، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، مصر 1955، چاپ‌ افست‌ تهران‌: ناصر خسرو، )بی‌تا.(؛
(48) نعمان‌بن‌ محمد قاضی‌ نعمان‌، دعائم‌ الاسلام‌ و ذكر الحلال‌ و الحرام‌ و القضایا و الاحكام‌، چاپ‌ آصف‌بن‌ علی‌اصغر فیضی‌، قاهره‌ ) 1963ـ1965 (، چاپ‌ افست‌ قم‌ )بی‌تا.]؛
(49) محمدبن‌ احمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحكام‌ القرآن، ج‌ 5، جزء9، قاهره‌ 1387/1967، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1364 ش‌؛
(50) كلینی‌؛
(51) مجلسی‌؛


(52) Encyclopaedia of the Quran, ed. Jane Dammen Mc Auliffe, Leiden: Brill, 2001- s.v. "Judi" (by William M. Brinner);
(53) The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979- 1988, s.v. "Ararat" (by W. W. Gasque);
(54) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur'an , Baroda 1938.

/ ابوالقاسم‌ كارگزار /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 5182
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست