جوبری ، جمالالدین عبدالرحیمبن عمربن ابیبكر جوبری دمشقی، جهانگرد و نویسنده كمشناخته شده كتاب المختار فی كشف الاسرار در نیمه قرن هفتم. از نسبت جوبری دمشقی پیداست كه خاندان او اهل قریه جوبَر در باغستانهای اطراف دمشق بودند. اطلاعاتی كه محققان در باره وی دادهاند، بر تنها كتاب باقیمانده از او مبتنی است و ازاینرو مراجعه به آنها، با در دست داشتن این كتاب، چندان سودمند نخواهد بود.
جوبری، بنا بر مقدمه كتابش، كیمیا، طب، گیاهشناسی، علمالحیل، رمل و تنجیم را بدون استاد و فقط با مطالعه كتابهای پیشینیان آموخت. او ادعا كرده كه صدها كتاب در علوم گوناگون را خوانده و از برخی از آنها در مقدمه كتاب خود یاد كرده است ( رجوع کنید به ص 2ـ5). جوبری به علوم غریبه علاقهای ویژه و به روشنی به تأثیر و نیروی رمل و احكام نجوم و امكان ساختن طلا با استفاده از شیوههای كیمیاگری باور داشت. جوبری گفته است كه تبحر او در این علوم بدان پایه بود كه كتابی به نام السیره المستقیم فی علم الروحانیه و صناعه التنجیم و رسالهای كوتاه در علمالرمل نگاشت (رجوع کنید به ص 5)، لیكن ما هنوز نشانی از این كتابها به دست نیاوردهایم.
جوبری در واقع جهانگرد بوده است. وی، بنا بر اظهارات خودش (مثلاً رجوع کنید به ص35، 45،48،116،119،135،137،152، 156)، بخشهایی از عمر خود را در مصر (قاهره، بندر عَیذاب در كنار دریای سرخ، بَهنَسا و المحله)، حَرّان، انطاكیه، رُها، قونیه، آمِد، سیواس، صَرخَد، قبرس، حجاز، یمن، هند و مغرب گذرانده و در سرزمینهای مختلف مدتها با اصناف گوناگونِ شیادان و شعبدهبازان به سر برده تا حیلهها و ترفندهای نهانی و اعمال مشكوك آنان را كشف كند (نیز رجوع کنید به ویلت، 1975، ص 58 ـ 59؛ د. اسلام، چاپ دوم، تكمله 3ـ4، ذیل مادّه؛ بروكلمان، ج 1، ص 655). او البته در عین همنشینی با این گروههای عمدتاً بدنامِ اجتماعی، گاه با برخی دولتمردان عصر خود نیز در ارتباط بوده و در كتاب خود از ملاقاتش با عزالدین ابومنصور ایبَك معظمی (حك در دمشق: 597 ـ 615)، سیفالدین قلیچ (متوفی 643)، امیرایوبی و نیز از حضور خود در دربار ملك مسعود ركنالدین مودود (حك: 619 ـ 629)، امیر تركمان حِصنِ كَیفا و آمد (دیاربكر) از اُرتُقیان، سخن گفته و ظاهراً همین امیر از وی درخواست كرده است كه رسالهای بنگارد و حیلهگریهای همه اصناف شیادان و دغلكاران را، با شرح و تفصیل دقیق، افشا كند ( رجوع کنید به جوبری، ص 5). جوبری نیز در پاسخ، كتاب المختار را در سی فصل (هر فصل در باره یكی از اصناف شیادان) نگاشت تا برای مردمان هشدار و تحذیری باشد كه در دام نیرنگبازان و حیلهگران بهویژه دغلكاران بنوساسان *، گرفتار نشوند. تقسیمبندی سیگانه جوبری از نیرنگبازانِ اصناف و مشاغل، با شاخ و برگهای ریزترِ آن، چندان منظم و بسامان نیست ولی در یك طبقهبندی موضوعی میتوان هفت گروه عمده را بازشناخت: 1) نیرنگبازان دینی یا دینبازان كه از دین برای گدایی و سركیسه كردن مخاطبان سادهلوح و خوشباور استفاده میكنند، از جمله پیامبران دروغینی كه با كارهای ظاهراً معجزهآسا ادعای نبوت میكنند، شیوخ صوفی متقلب و ریاكاری كه میتوانند چهل شبانهروز بیطعام سركنند، واعظان، رهبانانِ مسیحی، احبار یهود و همچنین برخی زعمای مجوس كه با مالیدن روغنهای مخصوص بر بدنِ خود میتوانند از آتش به سلامت بگذرند ( رجوع کنید به ص 7ـ19، 26، 33ـ44، 118ـ119). 2) درمانگران دروغین، از جمله شیادان دورهگردی كه با فروش داروها و روغنهای طبی تقلبی امرار معاش میكنند، دندانپزشكان قلابی كه با ترفندی وانمود میكنند كرم دندان بیماران را بیرون میكشند و چشمپزشكان متقلب كه مدعیاند برای امراض چشمی درمانهای سودمند در اختیار دارند (رجوع کنید به ص102ـ 108، 110ـ 113). 3) بازرگانان و فروشندگان كلاهبردار بازار، كه امثال آنان در هر صنفی وجود دارد. مثلاً، عطاران و داروفروشانی كه داروهای گرانقیمت یا عطرهای كمیاب را با مواد بیارزش مخلوط میكنند، صرافانی كه ترازوهای خود را دستكاری میكنند، كاتبانی كه برای نگارش و امضای اسناد از مركّبهای جادویی استفاده میكنند و مدتی بعد آن نوشته یا امضا از سند زایل و محو میشود، یا فروشندگان چهارپایان كه به شیوههای متقلبانهای اسب را رنگ میكنند یا سن آن را كمتر نشان میدهند ( رجوع کنید به ص 74ـ77، 114ـ115، 126ـ 128، 135). 4) مدعیانِ در اختیار داشتنِ قوای ماوراء طبیعی، همچون منجمانی كه در طالعبینی و تعیین زایچه * و نگاشتن تعاویذ و طلسمات تبحر دارند، جنّگیرانی كه ظاهراً قادرند با بیرون راندن ارواح خبیثه از بدن بیماران صرعی، آنان را درمان كنند، گنجیابانی كه برای نشان دادن تبحر ویژه خود در تشخیص محل دفینهها، چیزهایی را از پیش در جایی نهان میدارند و خود از آن خبر میدهند و نیز كیمیاگرانی كه مدعیاند میتوانند با اكسیری مخصوص، طلا بسازند ( رجوع کنید به ص 61ـ 74، 81 ـ102). 5) طبقات مختلف دزدان و راهزنان، از جمله دزدانی كه با شیوههای ماهرانه از خالی بودن منازل موردنظر خود اطمینان مییابند، شبروانی كه با نقب زدن از خانهها و مغازهها سرقت میكنند یا دزدانی كه به قربانیان خود داروهای خوابآور یا بیهوشكننده میخورانند و مال ایشان را میبرند ( رجوع کنید به ص123ـ126، 154ـ 155). 6) ولگردها، از جمله فقیران و درویشان، تربیتكنندگان دورهگرد حیوانات، كسانی كه نقص عضو خود را به نمایش میگذارند، نابینایان، مبتلایان به جذام یا استسقا و نیز شعبدهبازان و تردستان ( رجوع کنید به ص 44ـ54، 128ـ130؛ درباره تردستی بهویژه رجوع کنید به ویلت، 1978،ص353ـ357). 7) كسانیكه گرایشهای جنسی انحرافآمیز دارند، از جمله مردانی كه به منظور شاهدبازی ترفندهای وقیحانه میزدند یا زنان نیرنگبازی كه در خفا آن كار دیگر میكردند ( رجوع کنید به جوبری، ص 127ـ139، 155ـ 161؛ برای مطالعه بیشتر در باره فصول و محتوای كتاب رجوع کنید به ویدمان، ج 1، ص 105ـ107، پانویس 2، 749ـ 775؛ ویلت، 1975، ص 59؛ دخویه، ص 485ـ510؛ باسورث، ج 1، ص 106ـ119).
متن كتاب المختار فی كشف الاسرار به عربی میانه و بدونِ رعایت دقیق آداب درستنویسی نگاشته شده و در آن از لغات محاورهای نیز استفاده شده است، كه بهویژه برای بررسی زبان حرفهای و عامیانه گروههای نافرهیخته، مخصوصاً گدایان، سند زبانشناختی پراهمیتی محسوب میشود. بهعلاوه، این اثر در حوزه تاریخ اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام در عصر جوبری، منبعی در خور توجه است و روحیات و اوضاع آن روزگار را، كه شدیداً از عناصر دینِ عامیانه تأثیر پذیرفته بود، باز مینمایاند و علائق و بیم و امیدهای طبقات فرودست جامعه اسلامی را منعكس میسازد.
بسیاری نسخههای خطی به جا مانده از این كتاب و چاپهای متعدد (مثلاً دمشق 1302؛ استانبول [بیتا.(؛ قاهره 1316 و چند بار )بیتا.])، گواهِ اهمیت، رواج و محبوبیت این كتاب در سراسر جهان اسلام تا دوران معاصر است ( رجوع کنید به اشتاین اشنایدر، ص 562 ـ573؛ بروكلمان، < ذیل >، ج 1، ص 910؛ ویلت، 1975، همانجا؛ شیخو، ص 188؛ د. اسلام، تكمله 3ـ4، همانجا؛ د.ا.د.ترك، ذیل مادّه). نگارنده، تصحیحی انتقادی از این كتاب را، كه بر اساس دو نسخه اقدم لیدن و استانبول فراهم آورده است، با حواشی و تعلیقات، در آلمان زیر چاپ دارد.
(3) Clifford Edmund Bosworth, The mediaeval Islamic underworld: the Banu Sasan in Arabic society and literature, Leiden 1976; (4) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litterature, Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; (5) M.J. De Goeje, "Gaubari's، entdeckte Geheimnisse", ZDMG (1866); (6) EI 2 , Suppl . fascs. 3-4, Leiden 1981, s. v. " A l-Djawbari, Abd A l-Rahim" (by S. Wild); (7) Moritz Steinschneider, "Gauberi's ، entdeckte Geheimnisse' eine Quelle fur orientalische Sittenschilderung", ZDMG (1865); (8) Eilhard Wiedemann , Aufsatze zur arabischen Wissenschf tsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer: "Beitrage zur Geschichte der Naturwissen chaften. IV: Uber Wagen bei den Arabern", "ibid. XXVI: Uber Charlatane bei den Muslimen nach al Gaubari", Hildesheim 1970; (9) Stefan Wild, "Jugglers and fraudulent sufis" in Proceedings of the VIth Congress of Arabic and Islamic Studies: Visby13-16 August, Stockholm 17-19 August 1972 , Leiden: Brill, 1975; (10) idem, "A juggler's programme in mediaeval Islam" in La Signification du bas moyen age dons l'histoire et la culture du monde musulman: actes du 8 me congres de l'Union Europeenne des arabisants et islamisants, Aix-en- Provence-Septembre 1976 , Aix-en-provence, Fr.: Edisud, 1978; (11) TDVIA, s. v. "Cevberi" (by Sadettin Okten).