جواب‌/ جوابات‌ ، سرآغاز عنوان ‌بسیاری ‌از نوشته‌ها در پاسخ‌ به ‌سؤالات‌، آرا، شبهات‌، اعتراضات‌ یا نقدها در موضوعات‌ گوناگون‌. نوشته‌های ‌فراوانی ‌در پاسخ ‌به ‌پرسش‌ یا شبهه‌ای ‌كلامی‌، نقد یا اعتراضی ‌بر یك‌ مبنای ‌اصولی ‌یا فقهی ‌و مسئله ‌یا مسائلی‌ فقهی‌، قرآنی‌، حدیثی‌، فلسفی‌، عرفانی‌، ادبی‌ و مواردی‌ از این‌ دست ‌تألیف ‌شده ‌است‌. بیشتر این ‌آثار به ‌زبان ‌عربی‌اند، اما به ‌زبانهای ‌دیگر، به‌ ویژه ‌فارسی‌، نیز تألیف ‌شده‌اند. شماری ‌از این ‌آثار هم‌ منظوم‌ اند. بسیاری ‌از این‌نوشته‌ها، نخست‌، بدون‌عنوان‌ تألیف‌ شده‌اند، اما به ‌تدریج‌، افرادی‌ به ‌منظور آسان ‌شدن ‌استفاده‌ از این‌ مطالب ‌و استناد به ‌آنها، برای آنها عنوانی‌ برگزیده‌اند كه‌ بیشتر با «جواب‌» یا «جوابات‌» و گاه‌ نیز با «اجوبه‌» آغاز می‌گردد (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌1، ستون‌11ـ 12، 607ـ609؛ بغدادی‌، ایضاح ‌المكنون‌، ج‌1، ستون‌26ـ 29،370ـ373؛ آقا بزرگ ‌طهرانی‌، ج‌1، ص‌276ـ 278، ج‌5، ص‌170 به ‌بعد).

واژگان‌ مكمل‌ این‌ عنوانهای‌عام‌، در بسیاری‌ از موارد، به ‌نام‌ مخاطب‌(سائل‌، ناقد، مستشكل‌ یا معترض‌) اختصاص‌ یافته‌اند؛ خواه ‌مخاطب‌ فردی ‌معین‌ باشد با ذكر نام‌، مانند الجواب ‌الزكی ‌عن ‌قمامه ‌ابن‌الكركی‌، اثر عبدالرحمان ‌سیوطی‌(رجوع کنید به حاجی ‌خلیفه‌، ج‌1، ستون‌608) و جوابات ‌الشاه‌ سلطان‌ حسین‌، اثر فارسی ‌آقاجمال‌ خوانساری‌(رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌204)، یا بدون ‌ذكر نام‌، مانند جواب ‌مفتی‌ بغداد، اثر سیدكاظم‌ رشتی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌193) و خواه ‌فرد یا افرادی‌ نامعین‌ باشد، مانند جواب ‌اعتراضات ‌علماء ماوراء النهر، اثر محمد مشهدی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌175). در موارد فراوان‌ دیگری ‌نیز واژه‌های‌ تكمیلی ‌به‌ تناسب ‌موضوع‌ انتخاب ‌شده‌اند، مانند جواب‌ مسأله فی ‌الطلاق‌، اثر شیخ صدوق‌ (رجوع کنید به نجاشی‌، ص‌392)، اجوبه‌ المسائل ‌التجاریه‌، اثر فخرالدین‌رازی‌(رجوع کنید به ابن‌خلّكان‌، ج‌4، ص‌248ـ 249) و جوابات ‌المسائل ‌فی‌ بدو وجود الانسان‌، اثر صدر المتألهین ‌شیرازی‌(رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌215). گاه ‌نیز از این‌ عنوانها هم ‌به ‌موضوع‌ و هم ‌به ‌مخاطبِ معین ‌یا نامعین ‌اثر می‌توان ‌پی‌برد، مانند جوابات ‌اهل ‌الموصل ‌فی ‌العدد و الرؤیه‌، اثر شیخ ‌مفید كه‌ مستقلاً چاپ‌ شده‌است‌(قم‌1413)، الاجوبه ‌عن ‌اعتراضات ‌ابن ‌ابی ‌شیبه‌علی ‌ابی‌حنیفه‌، اثر قاسم‌بن‌ قطلوبغا (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌1، ستون‌12) و جواب ‌منكر وجود صاحب‌الزمان‌، نوشته ‌محمدباقر بهاری ‌همدانی‌(رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌194) و در مواردی‌اندك‌، علاوه‌ بر موضوع ‌و مخاطب‌، نام‌ نویسنده‌ نیز در عنوان‌ گنجانده‌ شده‌است‌، مانند اجوبه ‌التُسولی ‌عن ‌مسائل ‌الامیر عبدالقادر فی‌ الجهاد، اثر علی‌بن ‌عبدالسلام ‌تُسولی‌ كه‌ مستقلاً به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌(بیروت‌1996). در پاره‌ای ‌موارد، عناوین‌ این‌ آثار، مشتمل ‌بر نام‌ اثری ‌مكتوب‌ است‌ كه ‌به ‌آن‌ پاسخ ‌داده شده ‌است‌، مانند جواب رساله‌«زن ‌و آزادی‌»، اثر میرزاعبدالرزاق‌قزوینی‌(رساله‌ زن ‌و آزادی‌ ترجمه‌ تحریر المرأه‌ قاسم‌ امین ‌مصری‌ است‌؛ رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص180). در موارد معدود،عنوان ‌اثر در واقع‌ تكرار همان ‌عنوان‌عام‌ است‌،مانند أجوبه ‌الاجوبه‌،نوشته‌ محمدحسین‌ كرهرودی‌ سلطان‌آبادی‌، یا جواب الجواب ،اثر محمدرحیم‌بن ‌محمدهروی‌، كه‌ هر دو پاسخی‌ است ‌به ‌پاسخی‌ كه ‌مخاطب‌ قبلاً به ‌مؤلف ‌یا فرد دیگری ‌داده‌ است‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌1، ص‌276، ج‌5، ص‌179).

در این ‌آثار معمولاً نخست‌ سؤال ‌مطرح ‌شده ‌و سپس‌ پاسخ ‌داده‌ شده‌ است‌، اما گاه ‌به ‌دلیل ‌معلوم‌ بودن ‌سؤال‌، به ‌ذكر پاسخ‌ بسنده‌ شده ‌است‌، مانند جوابات ‌ستین‌ مسأله‌، اثر شهیدثانی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌205ـ206).

شماری‌از آثاری ‌كه ‌عنوان‌ آنها با «مسئله‌» یا «مسائل‌» آغاز شده‌است‌(رجوع کنید به همان‌، ج20‌، ص‌329ـ373، 382ـ 398)، به ‌ویژه‌آثاری‌ كه ‌عنوانی‌ مانند «المسائل‌ و الجوابات‌» دارند (رجوع کنید به همان‌،ج20‌، ص‌373)، نیز آثاری‌هستند كه‌ مؤلفان‌آنها پس‌ از بیان‌ سؤال‌ یا شبهه ‌یا اعتراض‌، به‌ آن‌ پاسخ‌داده‌اند، مانند مسئله ‌فی ‌سبب‌استتارالحجه‌، اثر شیخ‌ مفید؛ المسائل‌الاربعه‌، اثر فارسی ‌سیدعبداللّه ‌بِلادی‌*؛ و المسائل ‌و الجوابات‌، اثر علی‌بن ‌احمد علوی ‌كوفی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌20، ص‌335، 373، 388). گاه‌ اثری‌عنوانی ‌مشابه ‌عنوانهای ‌یاد شده ‌ندارد، اما در واقع ‌از این ‌سنخ ‌نوشته‌هاست‌، مانند كیمیاء السعاده‌لاهل‌الاراده‌، اثر ابن‌عربی‌، در پاسخ ‌به‌ سؤالی ‌در باره ‌معانی‌ لااله‌الااللّه‌(رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌2، ستون‌1534).

نوشتن‌چنین‌ جوابیه‌هایی ‌از دیرباز متداول ‌بوده‌است‌ و تاریخ‌مشخصی‌ برای ‌آغاز آن‌ نمی‌توان ‌ذكر كرد. گذشته‌ از برخی‌ جوابیه‌های ‌مكتوب‌ امامان‌ شیعه‌، كه ‌اغلب ‌در كتاب‌ المسائل‌ گردآوری‌ شده ‌است‌(رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج20‌، ص330)،از جمله ‌پاسخ‌ امام‌رضا علیه‌السلام‌ به ‌سؤالات ‌مأمون‌ خلیفه‌عباسی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌12، ص‌251) و محمدبن‌ سنان‌(رجوع کنید به بحرانی‌، ج‌19، ص‌272، پانویس‌1)، شماری‌ از نوشته‌های ‌برجای‌ مانده ‌یا گزارش ‌شده‌ از قرن ‌سوم‌ را می‌توان‌ قدیم‌ترین‌ آثار از این‌ دست ‌برشمرد، مانند جوابات ‌مسائل ‌الاطراف‌، اثر قاسم‌بن‌ ابراهیم‌ رَسّی‌(متوفی‌246؛رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌214)، المسائل ‌و الجوابات‌، اثر فضل‌بن ‌شاذان (متوفی‌260؛ رجوع کنید به طوسی‌، الفهرست‌، ص‌150)، الجوابات ‌الحاضره‌، اثر عبداللّه‌بن ‌مسلم‌بن ‌قُتَیبه ‌دینوری‌(متوفی‌276؛ رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌1، ستون‌609) و جوابات‌ المسائل‌ الوارده ‌من‌البلاد، اثر حسین‌بن‌ قاسم ‌رَسّی (متوفی‌298؛ رجوع کنید به آقابزرگ ‌طهرانی‌، ج‌5، ص‌216).

به‌ نظر می‌رسد در رساله‌ها جوابات‌، از نظر موضوع‌ و محتوا، سهم ‌فقه ‌بیش ‌از سایر موضوعات‌ است‌. برخی‌ از این ‌آثار، در فقهِ استدلالی ‌است‌ و بیان ‌كننده ‌آرای‌علمی ‌مؤلف ‌است‌، مانند جواب ‌اعتراضات‌ سلطان ‌العلماء، اثر علی‌بن ‌محمد (نوه‌ صاحب‌معالم‌، مؤلف‌ الدرالمنثور؛ رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌174ـ 175) و جوابات‌ الشیخ‌ محمدبن ‌جابر، اثر عبدالنبی‌بن‌ سعد جزایری (رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌211). برخی ‌نیز در فقهِ عملی ‌است ‌و به‌ بیان ‌فتوای‌ مؤلف‌ اختصاص‌ دارد. بسیاری‌ از نوشته‌هایی ‌كه ‌عنوان‌ آنها با «جوابات‌المسائل‌» آغاز شده ‌از این ‌قبیل ‌است‌، مانند جوابات ‌المسائل ‌المیافارقیات‌، اثر سیدمرتضی‌علم‌الهدی‌(چاپ ‌شده ‌در رسائل ‌الشریف‌ المرتضی‌، ج‌1، ص‌269ـ 306). برخی‌از این ‌آثار در پاسخ ‌به ‌سؤالات ‌فقهی ‌جمعی ‌از اهالی یك‌ شهر یا ناحیه ‌نوشته ‌شده ‌است‌، مانند جوابات‌ المسائل ‌الخوانساریه‌ (یا المسائل ‌الخوانساریه )، اثر سیدابوتراب ‌خوانساری‌(رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌220، ج 20، ص‌346) و جوابات ‌المسائل ‌الطبریه‌ (یا جوابات‌اهل‌ طبرستان‌) اثر شیخ‌مفید (رجوع کنید به نجاشی‌، ص‌401؛ آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌226).

شمار درخور توجهی ‌از این‌ جوابیه‌ها عنوان‌«سؤال‌ و جواب‌» را دارد و اغلب‌، فقهی ‌است‌ (رجوع کنید به همان‌، ج‌12، ص‌241ـ 251)، مانند السؤال ‌و الجواب‌، اثر علی‌بن ‌محمد ولی ‌قائنی‌ در فقه ‌استدلالی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌12، ص‌248)، سؤال ‌و جواب‌، اثر فارسی ‌محمدباقر مجلسی‌ در فقه‌عملی‌(نام‌دیگر آن‌: نظم ‌اللئالی‌، گردآورده‌ محمدبن‌احمد حسینی‌لاهیجانی‌، قم‌1411) و سؤال‌ و جواب‌، اثر مشهور فارسی ‌سیدمحمدكاظم ‌یزدی‌ در فقه ‌عملی (به‌ علاوه‌ پاسخ‌ به‌ پرسشی‌ در باره‌ اعتبار حدیث‌ كساء رجوع کنید به طباطبائی ‌یزدی‌، ص‌444ـ446). كتابهای «استفتائات‌» مراجع‌ دینی ‌را می‌توان‌ در زمره‌ این ‌جوابیه‌ها دانست‌. در این‌ آثار معمولاً سؤالات‌ فقهی‌ و استفتائات ‌گوناگون‌ و متفرقه ‌از آنان‌ همراه‌ با پاسخ ‌ایشان ‌دسته ‌بندی ‌و نقل‌ می‌شود (نیز رجوع کنید به فتوا *).

پس ‌از فقه‌، كلام ‌بیشترین ‌سهم ‌را از این‌ پاسخهای‌ مكتوب‌ به ‌خود اختصاص‌ داده ‌است‌؛ خواه ‌مسائل‌ اصلی‌ كلامی‌، مانند جواب‌الابهری‌ فیض‌ كاشانی ‌در باره‌ چگونگی ‌علم ‌ازلی ‌خداوند و جواب ‌الاعتراض‌ سالم‌بن ‌بدران ‌مصری‌ مازنی ‌در باره ‌نبوت‌(رجوع کنید به آقابزرگ‌ طهرانی‌، ج‌5، ص‌172، 174)، خواه‌ مسائل ‌فرعی‌تر، مانند جواب ‌السؤال ‌عن‌ حكمه ‌النسخ ‌فی ‌الاحكام ‌الالهیه‌، اثر علامه‌حلّی ‌و جواب ‌السؤال‌ عن‌ البداء، اثر سلیمان‌بن ‌عبداللّه‌ ماحوزی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌182ـ183). شماری‌ از این‌ آثار كلامی‌، پاسخ‌ عالمان ‌شیعی‌ است ‌به ‌نقد متكلمان ‌فرقه‌های ‌گوناگون‌ كلامی ‌به ‌برخی ‌از اعتقادات ‌شیعه‌، مانند جواب‌ بعض‌ المعتزله‌ در باره ‌امامت و جواب ‌شبهات‌ بعض ‌العامه‌، هر دو اثرِ سیدمرتضی‌ علم‌الهدی‌ (رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص 179، 185).

موضوعات‌ گوناگون ‌دیگری‌ نیز در میان‌ این ‌آثار دیده‌می‌شود، از جمله‌ تفسیر، مانند جوابات ‌ثلاث‌ مسائل‌ تفسیریه‌، اثر شیخ‌بهائی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌202ـ203)؛ حدیث‌، مانند جواب‌المسائل ‌فی ‌اختلاف‌الاخبار، اثر شیخ‌مفید (رجوع کنید به نجاشی‌، ص400)؛ منطق‌، فلسفه‌ و حكمت‌،مانند جوابات ‌اثنتین ‌و اربعین ‌مسأله‌حِكْمیه‌، اثر فارابی‌(رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ‌ج‌5، ص‌198)، جوابات ‌المسائل ‌المنتجبه‌، اثر فارسی‌ باباافضل‌ كاشانی‌(رجوع کنید به همان‌، ج‌5، ص‌236؛ نیز رجوع کنید به باباافضل‌*) و جوابات ‌السید ركن‌الدین‌ الاسترآبادی‌، اثر خواجه ‌نصیرالدین‌طوسی‌ (رجوع کنید به آقابزرگ ‌طهرانی‌، ج‌5، ص‌205)؛ عرفان‌ و سیر و سلوك‌، مانند جواب‌نامه‌، اثر فارسی ‌منظوم‌ عطار نیشابوری‌(رجوع کنید به حاجی ‌خلیفه‌، ج‌1، ستون‌609) و اجوبه ‌ابن‌عربی‌ علی ‌اسئله ‌الحكیم ‌التِرمذی‌، اثر محیی‌الدین ‌ابن‌عربی‌ در پاسخ‌ به 157سؤال‌ حكیم ‌ترمذی‌(رجوع کنید به ابن‌عربی‌، مقدمه‌، ص‌ه )؛ ادبیات‌، مانند الاجوبه ‌المرضیه‌ عن‌الاسئله ‌النحویه‌، اثر محمدبن ‌محمد اندلسی‌مالكی‌(رجوع کنید به بغدادی‌، ایضاح‌المكنون‌، ج‌1، ستون‌28) و جغرافیا، مانند الاجوبه‌ الوافیه ‌فی‌علم ‌الجغرافیه‌، اثر ابراهیم‌بن‌خطار سركیس‌(رجوع کنید به همو، هدیه‌ العارفین‌، ج‌1، ستون‌45). گاه‌ در یك‌ اثر به‌ سؤالات ‌گوناگون ‌در موضوعات‌ مختلف‌، پاسخ‌ داده‌ شده ‌است‌، مانند جوابات ‌المسائل ‌الاِلیاسیه‌ اثر شیخ‌طوسی‌(رجوع کنید به آقا بزرگ ‌طهرانی‌، ج‌5، ص‌214). گاه‌ نیز در پاسخ ‌به ‌یك ‌سؤال‌ كلی‌، مسائل‌ گوناگونی ‌توضیح‌ داده ‌شده‌ است‌، مانند الجواب‌الكافی ‌لمن ‌سأل‌عن‌الدواء الشافی‌، اثر ابن‌قیم ‌جَوزیه‌(رجوع کنید به ص‌3 به ‌بعد).

بیش‌ از چهل‌جوابیه ‌در منابع ‌به ‌شیخ‌مفید (متوفی‌413) نسبت ‌داده ‌شده‌ است‌(رجوع کنید به نجاشی‌، ص‌399ـ403؛
طوسی‌، تهذیب‌الاحكام‌، مقدمه‌خرسان‌، ص‌23ـ25)؛
بنابراین‌، از این‌ جهت‌ می‌توان ‌او را در رتبه ‌نخست ‌و سیدمرتضی‌علم‌الهدی‌(متوفی‌436) را در رتبه ‌دوم ‌جای‌ داد (هرچند جوابیه‌های ‌سیدمرتضی‌ بیشتر مورد استناد قرار می‌گیرد رجوع کنید به ادامه‌مقاله‌). در مرحله‌ بعد در میان‌عالمان‌متقدم‌شیعی‌، شیخ‌صدوق‌(متوفی‌381) و شیخ‌طوسی‌(متوفی‌460) بیشترین ‌آثار از این‌دست ‌را تألیف‌كرده‌اند. برخی‌عالمان‌ادوار بعد، مانند شهیدثانی‌(متوفی‌965)، شیخ‌بهایی‌(متوفی‌1030)، محمدباقر مجلسی‌(متوفی‌1110) و یوسف‌ بحرانی‌(متوفی‌1186) چندین ‌جوابیه ‌نوشته‌اند. شیخ‌احمد احسایی‌(متوفی‌1241)، مؤسس ‌فرقه ‌شیخیه‌، و جانشین ‌او، سیدكاظم‌ رشتی‌(متوفی‌1259)، نیز هریك ‌دهها جوابیه ‌نگاشته‌اند. حاج‌ملاهادی‌ سبزواری‌ (متوفی 1289) نیز، دست‌كم‌، ده‌جوابیه‌ تألیف ‌كرده‌است‌(رجوع کنید به آقابزرگ ‌طهرانی‌، ج‌5، ص‌172ـ240).

شماری ‌از جوابیه‌ها نزد فقها اهمیت ‌فراوان‌ یافته ‌و در بسیاری‌ از منابع‌معتبرِ پس‌ از خود مورد استناد بوده‌اند، از جمله‌ برخی‌ از جوابیه‌های‌ سیدمرتضی‌ به‌ ویژه‌ جوابات‌المسائل‌التبّانیات‌، چاپ‌ شده ‌در رسائل‌الشریف‌المرتضی‌ (ج‌ 1، ص‌3ـ96؛
رجوع کنید به ابن‌شهید ثانی‌، ص194- 197؛
بحرانی‌، ج‌9، ص‌358؛
میرزای‌قمی‌، ج‌1، ص‌453ـ454؛
نراقی‌، ص‌444، 460،672 ؛
انصاری‌، 1365 ش‌، ص‌152، 163)؛
جوابات ‌المسائل ‌الموصلیات‌ (یا جواب ‌مسائل‌ اهل ‌الموصل‌)، چاپ‌شده ‌در رسائل‌ (ج‌1، ص‌167ـ 198«الثانیه‌»، 199ـ267 «الثالثه‌»؛
رجوع کنید به بحرانی‌، ج‌19، ص‌257، ج‌25، ص‌448؛
نراقی‌، ص‌444؛
معزّی‌ملایری‌، ج‌27، ص120 ‌ـ121، 123، 139ـ 141، 269)؛
جوابات‌ المسائل‌ المیافارقیات‌، چاپ ‌شده ‌در رسائل‌ (ج‌1، ص 269ـ306؛
رجوع کنید به سبزواری‌، ص‌179؛
بحرانی‌، ج‌9، ص‌436؛
معزّی ‌ملایری‌، ج‌15، ص‌125، 189)؛
جوابات ‌المسائل ‌الطرابلسیات‌، چاپ ‌شده ‌در رسائل‌ (ج‌1، ص‌307ـ 356 «الثانیه‌»، 357ـ443 «الثالثه‌»؛
رجوع کنید به طبرسی‌، ج‌1، ص‌83؛
تونی‌، ص260‌؛
مجلسی‌، ج‌61، ص‌87، ج‌63، ص‌16؛
معزّی ‌ملایری‌، ج‌28، ص‌124، 126) و جوابات ‌المسائل ‌الناصریه‌، چاپ‌ شده‌ با عنوان‌ مسائل ‌الناصریات‌ به ‌طور مستقل‌(رجوع کنید به سبزواری‌، ص 251؛
بحرانی‌، ج‌1، ص‌327، ج‌6، ص‌154، ج‌12، ص‌354؛
قزوینی‌، ج‌1، ص‌237). همچنین‌ دست‌ كم‌ دو جوابیه‌ شیخ‌طوسی‌ نیز مرجع‌ منابع ‌مهم‌ دیگر بوده‌اند: یكی‌، جوابات‌ المسائل ‌الحلبیات(رجوع کنید به سبزواری‌، ص‌4؛
نجفی‌، ج‌1، ص‌27) و دیگری‌، جوابات( اجوبه‌) المسائل‌ الحائریات‌، چاپ ‌شده ‌در الرسائل‌ العشر (ص‌291 به‌ بعد؛
رجوع کنید به فاضل‌هندی‌، ج10‌، ص200‌؛
نجفی‌، ج40‌، ص‌502). از میان ‌جوابیه‌های‌علامه‌حلّی‌، كه‌ به ‌لحاظ‌ تعداد، اندك ‌است‌، اجوبه ‌المسائل ‌المهنّائیه شهرت‌ فراوانی ‌یافته ‌است‌ و منابع‌ مهمی ‌به ‌آن ‌استناد كرده‌اند (از جمله‌ رجوع کنید به بهبهانی‌، 1417، ص‌688؛
همو، 1419، ص‌115؛
انصاری‌، 1378 ش‌، ج‌1، ص‌74ـ75). این ‌اثر در 1401 در قم‌ به‌ چاپ‌رسیده‌است‌(برای‌آگاهی‌ از نسخه‌های‌گوناگون ‌و حاشیه‌ آن رجوع کنید به طباطبائی‌، ص‌29ـ33). شماری‌ از دیگر جوابیه‌های ‌مهم ‌عالمان ‌امامی ‌عبارت‌اند از:جوابات ‌المسائل ‌الحلبیات‌، جوابات‌المسائل‌الرسّیه‌،جوابات المسائل‌الصیداویه‌، جوابات‌المسائل‌المصریات‌، همگی‌ اثر سیدمرتضی ‌علم‌الهدی‌(رجوع کنید به التعریف ‌بمصادر الجواهر، ص‌63ـ64)، جواب ‌مسائل‌ اسحاق‌بن ‌یعقوب‌، اثر طبرسی‌ (رجوع کنید به خوانساری، ج‌3، ص‌99) و اجوبه ‌مسائل‌ابن ‌زهره‌، اثر علامه‌حلّی‌(رجوع کنید به بهبهانی‌، 1419، ص‌59؛
در باره ‌این ‌رساله‌ رجوع کنید به دانش‌ پژوه‌، ج‌8، ص‌125ـ 126).

گفتنی‌ است ‌گاه ‌به ‌آثاری ‌از این ‌دست ‌برمی‌خوریم‌ كه‌ هم‌ مخاطب‌ آن‌(پرسشگر یا معترض‌) و هم ‌صاحب‌ اثر(پاسخ‌دهنده‌)، جایگاه‌علمی‌بسیار والایی ‌دارند، مانند ده ‌پرسش‌ابوریحان‌بیرونی‌* از ابن‌سینا در باره‌ مطالب ‌كتاب ‌السماء و العالم‌ ارسطو و پاسخهای‌ ابن‌سینا كه‌ الاجوبه‌ عن ‌المسائل ‌العشره‌ یا جوابات ‌المسائل‌ العشر نامیده ‌شده‌ است‌(رجوع کنید به حاجی‌خلیفه‌، ج‌1، ستون 12؛
آقابزرگ ‌طهرانی‌، ج‌1، ص‌276، ج‌5، ص‌228) و نیز هشت‌ پرسش‌ علمی ‌فلسفی ‌دیگر بیرونی ‌از ابن‌سینا و پاسخهای‌ او. از مجموع‌ این‌ هجده ‌پرسش‌ و پاسخ ‌با عنوان‌ جوابات ‌ابی‌ ریحان البیرونی یاد شده‌است‌(رجوع کنید به امین‌، ج‌9، ص‌66؛
آقابزرگ ‌طهرانی‌، ج‌5، ص 197). این‌هجده‌ پرسش‌ و پاسخ ‌به ‌انضمام ‌اعتراضات ‌بیرونی ‌به ‌اغلب ‌پاسخهای‌ ابن‌سینا و دفاع ‌ابوعبداللّه ‌معصومی‌(شاگرد ابن‌سینا) از آرای‌ استادش‌، در رساله‌ای ‌با عنوان‌ ابوریحان‌بیرونی ‌و ابن‌سینا: الاسئله ‌و الاجوبه‌ در 1352 ش‌ در تهران‌ چاپ ‌شده ‌است‌.

از لحاظ ‌محتوایی ‌و شكلی‌، چند ویژگی‌ را می‌توان‌ برای‌ بیشتر این‌ آثار برشمرد: كوتاه ‌بودن‌ مطالب‌ و كم ‌بودن‌ حجم‌، جزئی ‌بودن ‌موضوع‌، و نداشتن ‌مقدمه‌ و فصل ‌بندیهای‌ متداول ‌در آثار علمی‌.

---

منابع‌:
(1) آقابزرگ‌ طهرانی‌؛
(2) ابن‌خلّكان‌؛
(3) ابن‌ شهید ثانی‌، معالم‌الدین ‌و ملاذالمجتهدین‌: المقدمه ‌فی ‌اصول ‌الفقه‌، قم‌1365 ش‌؛
(4) ابن‌عربی‌، اجوبه‌ ابن‌عربی‌ علی اسئله ‌الحكیم‌ الترمذی‌، چاپ‌ احمد عبدالرحیم‌ سایح ‌و توفیق‌علی ‌وهبه‌، قاهره‌1426/ 2006؛
(5) ابن‌قیم‌جوزیه‌، الجواب ‌الكافی ‌لمن ‌سأل‌ عن‌الدواء الشّافی‌، بیروت‌ 1407/1987؛
(6) امین‌؛
(7) مرتضی‌بن‌ محمدامین ‌انصاری‌، فرائد الاصول‌، چاپ‌ عبداللّه ‌نورانی‌، قم‌1365 ش‌؛
(8) همو، كتاب‌المكاسب‌، قم‌1378 ش‌؛
(9) یوسف‌بن ‌احمد بحرانی‌، الحدائق ‌الناضره ‌فی ‌احكام‌ العتره ‌الطاهره‌، قم‌1363ـ 1367 ش‌؛
(10) اسماعیل ‌بغدادی‌، ایضاح‌ المكنون‌، ج‌1، در حاجی‌ خلیفه‌، ج‌3؛
(11) همو، هدیه ‌العارفین‌، ج‌1، در همان‌، ج‌5؛
(12) محمدباقربن ‌محمد اكمل‌ بهبهانی‌، حاشیه‌ مجمع‌ الفائده ‌و البرهان‌، قم‌1417؛
(13) همو، الرسائل‌ الفقهیه‌، رساله‌4: رساله ‌فی ‌حكم ‌العصیر التمری ‌و الزبیبی‌، قم‌1419؛
(14) التعریف ‌بمصادر الجواهر، قم‌: دفتر تبلیغات ‌اسلامی‌ حوزه‌ علمیه‌ قم‌، 1378 ش‌؛
(15) عبداللّه‌بن‌ محمد تونی‌، الوافیه ‌فی ‌اصول‌الفقه‌، چاپ‌ محمدحسین ‌رضوی‌ كشمیری‌، قم‌1415؛
(16) حاجی‌ خلیفه‌؛
(17) احمد خوانساری‌، جامع ‌المدارك‌ فی ‌شرح ‌المختصر النافع‌، علق‌علیه‌علی‌اكبر غفاری‌، ج‌3، تهران‌1405؛
(18) محمدتقی ‌دانش‌پژوه‌، فهرست‌ كتابخانه ‌مركزی‌ دانشگاه ‌تهران‌، ج‌8 ، تهران‌1339 ش‌؛
(19) محمدباقربن ‌محمد مؤمن ‌سبزواری‌، ذخیره ‌المعاد فی ‌شرح ‌الارشاد، چاپ‌ سنگی‌ تهران‌1273ـ 1274، چاپ ‌افست‌قم‌ [بی‌تا. (؛
(20) عبدالعزیز طباطبائی‌، مكتبه‌ العلامه ‌الحلّی‌، قم‌1416؛
(21) محمدكاظم‌بن ‌عبدالعظیم ‌طباطبائی ‌یزدی‌، سؤال ‌و جواب‌، چاپ ‌مصطفی محقق ‌داماد، تهران‌1376 ش‌؛
(22) طبرسی‌؛
(23) محمدبن‌حسن‌ طوسی‌، تهذیب ‌الاحكام‌، چاپ‌ حسن ‌موسوی ‌خرسان‌، بیروت‌1401/1981؛
(24) همو، الرسائل ‌العشر، رساله‌10: اجوبه ‌المسائل ‌الحائریه‌، چاپ‌ رضا استادی‌، قم‌: مؤسسه ‌النشر الاسلامی‌،)بی‌تا.]؛
(25) همو، الفهرست‌، چاپ‌ محمدصادق‌ آل‌بحرالعلوم‌، نجف‌1380؛
(26) علی‌بن ‌حسین ‌علم‌الهدی‌، رسائل‌ الشریف‌ المرتضی‌، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌1405ـ 1410؛
(27) محمدبن‌حسن ‌فاضل‌ هندی‌، كشف ‌اللثام ‌عن‌ قواعد الاحكام‌، ج‌، قم‌1424؛
(28) علی‌بن ‌اسماعیل ‌قزوینی‌، ینابیع‌ الاحكام‌ فی ‌معرفه ‌الحلال ‌و الحرام‌، ج‌1، چاپ ‌علی‌ علوی‌قزوینی‌، قم‌1424؛
(29) مجلسی‌؛
(30) اسماعیل‌ معزّی‌ملایری‌، جامع‌ احادیث ‌الشیعه ‌فی ‌احكام ‌الشریعه‌، قم 1371ـ 1383 ش‌؛
(31) ابوالقاسم‌بن‌ محمدحسن ‌میرزای‌قمی‌، قوانین ‌الاصول‌، چاپ ‌سنگی ‌تهران‌1308ـ1309، چاپ‌ افست 1378؛
(32) احمدبن‌علی‌نجاشی‌، فهرست ‌اسماء مصنّفی ‌الشیعه ‌المشتهر ب رجال‌النجاشی‌، چاپ ‌موسی ‌شبیری ‌زنجانی‌، قم‌1407؛
(33) محمدحسن‌بن ‌باقر نجفی‌، جواهر الكلام ‌فی ‌شرح‌ شرائع ‌الاسلام‌، بیروت‌1981؛
(34) احمدبن ‌محمدمهدی‌ نراقی‌، عوائد الایام‌، قم 1375 ش‌.

/ محمد رئیس‌زاده‌/