responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 512

 

بجنورد ، شهرستان و شهری در استان خراسان .

1) شهرستان بجنورد، در شمال غربی استان خراسان واقع است . از شمال به جمهوری ترکمنستان ، از مشرق به شهرستان شیروان ، از جنوب شرقی به شهرستان اِسفراین ، از جنوب به شهرستانهای شاهرود (در استان سمنان ) و سبزوار، و از مغرب به شهرستانهای شاهرود و مینودشت (در استان مازندران ) محدود است . مشتمل بر چهار بخش مرکزی (حومه )، رازوجَرْ گَلان ، مانه ، سَمَلْقان ، جاجَرم و چهارده دهستان است .

شهرستان بجنورد در ناحیه ای زلزله خیز و در منطقة پیوستن رشته کوه البرز به کوههای آلاداغ قرار دارد. این کوهها با جهت غربی ـ شرقی در آن امتداد دارد. مرتفعترین قلة آن بهار (سرو)، با پوششی از درختان سرو، (حدود 050 ، 3 متر) است و چمن کالپوش با دشت (لیدت ) شاه در دامنة آن قرار دارد. کوههای بزداغی (مرتفعترین قله حدود 692 ، 1 متر)، در بخش مانه و سملقان امتداد دارد. گردنة بزداغی در کنار جادة بجنورد به دهستان عندمان واقع است . کوههای مَسینو (مرتفعترین قله حدود 496 ، 2 متر) در دهستان گیفان در مرز ایران و جمهوری ترکمنستان و کوههای آغل چیل (مرتفعترین قله حدود 460 ، 1 متر) در مرز ایران و ترکمنستان امتداد دارد. این شهرستان دارای جنگلهای تُنُکْ، مراتع ، قناتها و چشمه های بسیار است . در آن انواع گوزن ، قوچ ، آهو، بزکوهی ، گراز، خرس و پلنگ یافت می شود. از رودهای بجنورد رود کوچک عین اللّطف (ناصرالدّین قاجار، ص 95ـ96: «عین اللّطیف ») و کال شور یا کالیمو و بابا امان است و قسمت علیای رود اترک از آن می گذرد.

محصولات عمدة آن غلات و انواع میوه ، دانه های روغنی و فرآورده های دامی است . از جمله صنایع دستی آن جاجیم بافی و قالیبافی و، بویژه بافت قالیچه های کردی و ترکمنی است . در آبادی سیاب ، 35 کیلومتری مشرق شهر بجنورد، کارخانة سیمان در حال احداث است . پنبه کاری و کشت چغندرقند در آن رواج دارد. در دورة قاجاریه پرورش اسب در آنجا متداول بود (ییت ، ص 182)؛ امروزه نیز دامداری در آنجا رواج دارد.

در دورة صفویه ، به فرمان شاه عباس اول (حک : 966ـ 1038) برخی از ایلات کرد، مانند شادلو، به شمال خراسان (از جمله بجنورد) کوچانیده شدند که بازماندگان آنها هنوز در آنجا زندگی می کنند (میرنیا، 1368 ش ، ص 71؛ رزم آرا، ج 9، ذیل «مانه ») اما ساختار قبیله ای خود را از دست داده اند. همچنین تیره هایی از ایل گِرایلی در آنجا ماندگار شده اند (میرنیا، 1369 ش ، ص 97). در قدیم برخی مناطق آن مانند جاجرم ، بارکدة گرگان بود ( حدودالعالم ، ص 89). یاقوت حموی نیز از سَمَنْقَان (سملقان ) مطالبی آورده است (ج 3، ص 145). شهرستان بجنورد دارای آثار تاریخی و باستانی فراوانی مانند تپه ، باغ ، قلعه ، غار، چشمه ، بقعه ، امامزاده و مزار است که به برخی از آنها اشاره می شود: قلعة «مخروبه » جلال الدین در کنار جاجرم (اعتمادالسلطنه ، ص 112 - 113)، که ظاهراً بازماندة شهر باستانی جاجرم است ؛ گورستان و بقعه و چشمة بِش قارداش * در شش کیلومتری جنوب شهر بجنورد (سیدی زاده و عباسیان ، ص 149، 160 - 167)؛ شهر قدیمی چَرمغان (چهارمغان ) منسوب به دورة خوارزمشاهیان ؛ مزار بی بی صنم در دهکدة دَرْتُومْ، حدود 27 کیلومتری جنوب شرقی شهر بجنورد که ویژة زنان است و روزهای چهارشنبه در تابستان زوار فراوانی دارد؛ زیارتگاه چهل قیز (چهل دختر)، حدود بیست کیلومتری مشرق شهر بجنورد، در پای کوه هجان نزدیک چشمه ای در کنار دهکدة قوش قلعه ؛ آرامگاه امامزاده سید ابراهیم پیغو در دهکده ای به همین نام ، حدود 21 کیلومتری شهر بجنورد؛ مزار امامزاده اسماعیل (باباامان )، حدود ده کیلومتری شمال شرقی بجنورد؛ نظرگاه اجاق در دهکدة دهگاه ، حدود 35 کیلومتری مغرب شهر بجنورد، که اهالی به هنگام اعیاد در آنجا گردهم می آیند و جشن می گیرند؛ نمازگاه (یا نظرگاه ) بر فراز قله ای به همین نام ، در جنوب شرقی آبادی کلاته سهراب ، که هرسال دهقانان محل پس از برداشت محصول در آنجا نماز می گزارند؛ قلعة موسوم به قبز قلعة بابا امان ؛ غار بیدک ، حدود دوازده کیلومتری جنوب شهر بجنورد؛ غار تنگه در جنوب دهکدة حصار شاهوردی خان ، حدود هفده کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد؛ غار خزینه راهه ، حدود دو کیلومتری شمال غربی دهکدة اِسفیدان و غار شاه نشین در دهکدة رَئین حدود 27 کیلومتری جنوب غربی شهر بجنورد (همان ، ص 40ـ42، 45ـ46، 95، 113، 114، 119ـ120، 122ـ123، 144 ـ 145). از تفرجگاههای آن می توان از جنگل گلستان در جانب غربی شهرستان ، آبشار بیار، فضای سبز باباامان ، آبشار حمید و چشمة پیغو نام برد (همان ، ص 8).

جادة اصلی تهران ـ مشهد از این شهرستان می گذرد. جاده های دیگری در بخشهای شهرستان احداث شده است . ظاهراً در زمان ناصرالدّین شاه ، حکومت استرآباد جزو بجنورد بود (اعتمادالسلطنه ، ص 139). در 1316ش ، طبق قانون تقسیمات کشوری ، شهرستان بجنورد در خراسان (استان نهم ) تشکیل شد.

جمعیت شهرستان بجنورد، براساس آمار 1370ش ، به حدود 432 ، 381 تن می رسید که از آن میان 583 ، 138 تن (3ر36 درصد) شهرنشین و 849 ، 242 تن (7ر63 درصد) روستانشین بودند. مردم آن مسلمان و بیشتر پیرو مذهب اثنی عشری اند و به زبان فارسی سخن می گویند. گویشهای کردی و آذری خاصی نیز در آنجا رواج دارد.

از این شهرستان مردان بزرگی همچون حسن بجنوردی * برخاسته اند.

2) شهر بجنورد ، مرکز شهرستان بجنورد (جمعیت طبق آمار 1370 ش ، حدود 426 ، 112 تن )، در ارتفاع 010 ، 1 متری ، در دامنة شمالی رشته کوه آلاداغ ، در دره ای پهناور و حاصلخیز در 248 کیلومتری شمال غربی شهر مشهد واقع است و با جاده هایی به مراکز بخشها اتصال دارد. میانگین گرمترین دمای آن در مردادماه به 32 درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالانة آن به 250 میلیمتر می رسد. درة فیروزه با باغهای میوه در حدود چهارده کیلومتری جنوب غربی شهر، از تفرجگاههای اهالی شمرده می شود.

در جنوب شهر بجنورد، بر روی تپه ای باستانی بارگاهی با گنبد فیروزه ای به نام معصوم زاده ، زیارتگاه اهالی است (سیدی زاده و عباسیان ، ص 51 - 52). از بناهای دورة قاجاریّه در شهر بجنورد می توان از آیینه خانه (دارالحکومة سردار مفخم ) در قسمت شمالی شهر، عمارت مفخم در حدود 220 متری مشرق آن ، عمارت خسروخان در قسمت شمال غربی شهر، چند کاروانسرا مانند کاروانسرای سبزه میدان از سدة سیزدهم ، حمام جاجرمی از قرن سیزدهم و مدرسة سلطانیه ، که در 1266 بنا شده است ، نام برد. مسجد جامع بجنورد، قدیمیترین مسجد شهر است (همان ، ص 112، 130ـ137، 147، 154ـ156). در 1302 ش بر اثر زمین لرزه ای ، بجنورد و نواحی اطراف آن آسیب دید (امبرسز و ملویل ، ص 208ـ209).

پیشینه . شهر بجنورد گرچه قدمت چندانی ندارد، در منطقه ای قدیمی است و منطقة بجنورد به لحاظ واقع بودن بر سر راه خراسان و داشتن چمنزارها و چشمه های فراوان از دیرباز ماندگاه جهانگشایانی بوده که به خراسان یا از طریق خراسان به فلات مرکزی ایران آمدوشد داشته اند.

آثار مکشوفه در تپة سرخرمن با قدمتی سه هزار ساله (دو کیلومتری مغرب شهر بجنورد) و ویرانه های آبادی بیژن یورت (یا کهنه کند، حدود دو کیلومتری مغرب شهر بجنورد) و شهر چرمغان در جنوب شهر بجنورد، که در حملة مغول ویران شده است ، مبیّن این امر است (اعتمادالسلطنه ، ص 135، 138؛ سیدی زاده و عباسیان ، ص 16) در گذشته نام شهر بجنورد را بُزَنْجِرد ضبط کرده اند (حکیم الممالک ، ص 347). به نوشتة رشیدالدین فضل اللّه در 683 تکودار * خان و در 690 غازان * خان وارد آن منطقه ، از جمله کالپوش ، شدند (ج 3، ص 189ـ190، 275ـ276) به نوشتة اعتمادالسلطنه تولی خان دوم شهر کنونی بجنورد را ساخت و پس از وی فرزندانش بناهایی بر شهر افزودند. شاه عباس اول قورچی یوسف جد اعلای تولی خان را حاکم کردهای شادلو در آن منطقه کرده بود و فرزندان وی مدتها در آنجا حکومت کردند. شهر بجنورد در فتنة محمدحسن خان سالار * ویران ، اما دوباره آباد شد (ص 132، 138). در 1286 بجنورد

شهری کوچک با قلعه و حصار محکمی مشتمل بر چهار هزار خانوار بود و بازار و حمام و مسجد و خیابانی راست و مسطح و عریض داشت ، ارک آن با حصاری کوچک و برج و بارو در زمینی مرتفعتر از سطح شهر واقع بود (حکیم الممالک ، ص 348). در 1300، ناصرالدّین شاه قاجار در سفر دوم به خراسان مدتی در بجنورد اقامت گزید (ناصرالدّین قاجار، ص 96 - 104). در آن زمان ، بجنورد بر روی تپه ای مرتفع

که پیرامون آن را کوه فرا گرفته بود قرار داشت (موزر، ص 201)؛ و دور شهر به 712 ، 5 ذرع می رسید و دارای شش مسجد از جمله مسجد جامع بود (اعتمادالسلطنه ، ص 132 ـ 133).


منابع :
(1) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300 ـ 1302، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، 1362 - 1363ش ؛
(2) نیکلاس امبرسز، چارلز پ .ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370ش ؛
(3) ایران . وزارت جهاد سازندگی . واحد آمار و برنامه ریزی ، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان خراسان (1) ، تهران 1363ش ؛
(4) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیایی ارتش ، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 11ـ19: غلامان ـ عشق آباد ، تهران 1367ش ؛
(5) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366ش ) ؛
(6) همو، نقشة راههای ایران ، تهران 1370 ش ؛
(7) ایران . وزارت راه و ترابری .

سازمان هواشناسی کشور، سالنامة هواشناسی 1359 ـ 1360 ، تهران

(8) 1365 ش ؛
(9) ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، تهران 1316ش ؛
(10) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
(11) علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک ، روزنامة سفر خراسان ، تهران 1356 ش ؛
(12) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان خراسان ، تهران 1355 ش ؛
(13) رشیدالدین فضل اللّه ، جامع التواریخ ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده ، باکو 1957؛
(14) سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، شاهرود ( نقشه ) ، تهران 1369ش ؛
(15) همو، مشهد ( نقشه ) ، تهران 1370ش ؛
(16) احسان سیدی زاده ، علی اکبر عباسیان ، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان : آثار و بناهای تاریخی و مذهبی شهرستان بجنورد ، مشهد 1372 ش ؛
(17) مرکز آمار ایران ، آمارگیری جاری جمعیت 1370، نتایج عمومی استان خراسان ، تهران 1372 ش ؛
(18) همو، آمارگیری جاری جمعیت 1370: نتایج عمومی کل کشور، تهران 1372 ش ؛
(19) همو، نقشة تقسیمات کشوری سال 1370: استان خراسان (1) ، تهران ( بی تا. ) ؛
(20) همو، نقشة تقسیمات کشوری سال 1370: استان مازندران ، تهران ( بی تا. ) ؛
(21) هنری موزر، سفرنامة ترکستان و ایران : گذری در آسیای مرکزی ، ترجمة علی مترجم ، چاپ محمد گلبن ، تهران 1356 ش ؛
(22) علی میرنیا، ایلها و طایفه های عشایری کرد ایران ، تهران 1368 ش ؛
(23) همو، پژوهش در شناخت ایلها و طایفه های عشایری خراسان و نقش سیاسی رؤسای ایلهای بزرگ در امور کشور، و روابط آنها با حکومتها و استعمارگران ، تهران 1369 ش ؛
(24) ناصرالدّین قاجار، شاه ایران ، سفرنامة دوم خراسان ، تهران 1363ش ؛
(25) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866-1873، چاپ افست تهران 1965؛
چارلز ادوارد ییت ، خراسان و سیستان ، ترجمة قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، مهرداد رهبری ، تهران 1365ش .

/ خسرو خسروی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 512
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست