دارالاحسان‌، مسجد ، مسجدجامع‌ و مدرسه‌ای‌ از دورۀ‌ قاجاريه‌ در سنندج‌. اين‌ مسجد كه‌ بر روي‌ صفه‌ای‌ سنگی‌ و در بافت‌ تاریخی‌ شهر ساخته‌ شده‌ است‌، امروزه‌ در چهارراه‌ شهدا قرار دارد. وجه‌ تسمیۀ‌ آن‌ در منابع‌ ذكر نشده‌ است‌. طبق‌ قصاید كتیبه‌های‌ ایوان‌ شرقی‌ و جنوبی‌ آن‌، بنای‌ این‌ مسجد در 1227، در زمان‌ فتحعلی‌شاه‌ قاجار، به‌ دستور امان‌اللّه‌خان‌ اردلان‌، والی‌ كردستان‌، آغاز شده‌ و در 1228 پایان‌ پذیرفته‌ است‌ ( رجوع کنید به ادامۀ‌ مقاله‌؛
مردوخ‌، ج‌2، ص‌ 58، 149).

هزینه‌های‌ این‌ مسجد ـ مدرسه‌ از عایدات‌ قریۀ‌ اخلیجان‌/ آخلچیان‌ و باغ‌ و دباغخانه‌ای‌ در سنندج‌، كه‌ امان‌اللّه‌خان‌ آنها را وقف‌ نموده‌ بود، تأمین‌ می‌شد (وقایع‌نگار كردستانی‌، ص‌ 33؛
برای‌ اطلاع‌ بیشتر، رجوع کنید به وقفنامۀ‌ مسجد و مدرسۀ‌ دارالاحسان‌، ص‌ 117ـ119).

در زمان‌ حكومت‌ امان‌اللّه‌خان‌ (1214ـ1240)، عالمان‌ بسیاری‌ در مدرسۀ‌ مسجد دارالاحسان‌ به‌ تعلیم‌ و تربیت‌ اشتغال‌ داشتند ( وقایع‌نگار كردستانی‌ ، همانجا). در این‌ مسجد، نماز جمعه‌ طبق‌ مذهب‌ شافعی‌ برپا می‌گردید (همان‌). هم‌اكنون‌ نیز مسجدجامع‌ سنندج‌ است‌.

دارالاحسان‌ را معماران‌ و كاشی‌كاران‌ و دیگر هنرمندان‌ اصفهانی‌ ساخته‌اند. این‌ بنا چندین‌ بار تعمیر شده‌ و اخیراً به‌ شمارۀ‌ 375 به‌ ثبت‌ تاریخی‌ رسیده‌ است‌ (مردوخ‌، ج‌ 2، ص‌ 62؛
اردلان‌، ص‌ 245ـ246، 248؛
ملازاده‌، ص‌ 195).

نقشۀ‌ مسجد به‌ شكل‌ تقریبی‌ مستطیل‌ بزرگی‌ است‌ و ورودی‌ آن‌ در ضلع‌ جنوبی‌ قرار دارد. این‌ ورودی‌، ایوان‌ كوچكی‌ است‌ كه‌ در هر یك‌ از طرفین‌ آن‌ یك‌ سكوی‌ سنگی‌ قرار دارد. در جانب‌ راست‌ آن‌، كتیبه‌ای‌ با مضمون‌ ممنوعیت‌ قمار به‌ فرمان‌ مظفرالدین‌ شاه‌ تعبیه‌ گردیده‌ است‌. در بخش‌ فوقانی‌ ایوان‌ نیز كتیبه‌ای‌ در توصیف‌ مسجد و امان‌اللّه‌خان‌ قرار دارد. پس‌ از این‌ ایوان‌، هشتی‌ با گنبد كوچكی‌ بر فراز آن‌ واقع‌ شده‌ كه‌ در ساقۀ‌ آن‌، كتیبه‌ای‌ كاشی‌كاری‌ قرار دارد حاكی‌ از اینكه‌ در حدود 1355 حسن‌ میناچی‌، استاد كاشی‌كاری‌، آن‌ را مرمت‌ نموده‌ است‌. در امتداد هشتی‌، ایوان‌ كوچك‌ دیگری‌ مشرف‌ به‌ صحن‌ مسجد وجود دارد. صحن‌ مستطیل‌ شكل‌ مسجد آجرفرش‌ است‌ و حوض‌ مستطیل‌ بزرگی‌، كه‌ از هشت‌ تخته‌ سنگ‌ ساخته‌ شده‌ است‌، در میان‌ آن‌ قرار دارد. آب‌ این‌ حوض‌ از قنات‌ سرنوی‌، در پنج‌ كیلومتری‌ سنندج‌، تأمین‌ می‌شود. این‌ حوض‌ بر روی‌ صفۀ‌ سنگی‌ با ابعاد تقریبی‌ 12 در 6 متر قرار دارد و محل‌ مناسبی‌ برای‌ اقامۀ‌ نماز صبح‌ و مغرب‌ و عشاء در تابستان‌ است‌.

پنج‌ حجره‌ در ضلع‌ شمالی‌، چهار حجره‌ در ضلع‌ شرقی‌ و سه‌ حجره‌ در ضلع‌ جنوبی صحن‌ قرار گرفته‌ است‌. در نمای‌ دو حجرۀ‌ شمالی‌، سه‌ حجرۀ‌ شرقی‌ و دو حجرۀ‌ جنوبی‌ ایوانهای‌ كوچكی‌ با سطوح‌ كاشی‌كاری‌ شده‌ دیده‌ می‌شود. حجره‌ای‌ كه‌ در تقاطع‌ اضلاع‌ شمالی‌ و شرقی‌ قرار دارد، وسیع‌تر است‌ و احتمالاً تالار اجتماعات‌ طلاب‌ بوده‌ است‌. این‌ مدرسه‌ امروزه‌ در كنار مسجد به‌ صورت‌ واحدی‌ متروك‌ باقی‌ مانده‌ است‌.

مدخل‌ اصلی‌ شبستان‌ در ضلعِ شرقی‌ صحن‌، ایوان‌ بزرگی‌ است‌ كه‌ ارتفاع‌ آن‌ چهارده‌ متر می‌باشد. استحكام‌ بیشتر این‌ ایوان‌ به‌سبب‌ آن‌ است‌ كه‌ یك‌ منار قطور در هر طرف‌ آن‌ قرار گرفته‌ است‌. علاوه‌ بر كاشی‌كاریهای‌ سطح‌ ایوان‌ و آجرهای‌ لعاب‌دار برای‌ تزیین‌ طاق‌ آن‌، طاق‌نماهای‌ دو طرف‌ ایوان‌، زیبایی‌ آن‌ را مضاعف‌ می‌كند. كتیبه‌ای‌ كاشی‌كاری‌ در نمای‌ روبه‌روی‌ ایوان‌ قراردارد كه‌ مشتمل‌ است‌ بر قصیدۀ‌ خرّم‌ كردستانی‌ با ذكر مادّه‌ تاریخ‌ آغاز بنا در مصرعهای‌ اول‌ و مادّه‌ تاریخ‌ انجام‌ بنا در مصرعهای‌ دوم‌. درِ ورود به‌ شبستان‌، به‌ نسبت‌ ارتفاع‌ ایوان‌، كوچك‌ به‌ نظر می‌رسد. این‌ شبستان‌ 24 ستون‌ دارد كه‌ پنج‌ فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله‌ و هفت‌ فرش‌اندازِ موازی‌ با دیوار قبله‌ را تشكیل‌ می‌دهند. بدین‌ترتیب‌، 35 محوطۀ‌ مربع‌ شكل‌ پدید می آید كه‌ با 35 گنبد كوچك‌ پوشیده‌ شده‌اند. ستونهای‌ سنگی‌، بدنۀ‌ مارپیچ‌ و پایۀ‌ هشت‌ ضلعی‌ دارند. محراب‌ در ضلع‌ جنوبی‌ قرار گرفته‌ و از بالای‌ آن‌ كتیبه‌ای‌ كاشی‌كاری‌، حاوی‌ یك‌ جزء قرآن‌، به‌ شكل‌ نواری‌ تمام‌ دیوارهای‌ جانبی‌ شبستان‌ را دربرگرفته‌ است‌. نور شبستان‌ با هفت‌ پنجره‌ در دیوار غربی‌ تأمین‌ می‌شود. در مغرب‌ محراب‌، پلكانی‌ هست‌ كه‌ به‌ خارجِ بنا راه‌ دارد و در مشرق‌ محراب‌، معبری‌ هست‌ كه‌ به‌ ایوانی‌ در جنوب‌ شبستان‌ می‌رسد. این‌ ایوان‌ با ارتفاعی‌ در حدود 5ر1 متر از سطح‌ معبر عمومی‌ احداث‌ شده‌ و تمام‌ نما و سطح‌ آن‌ كاشی‌كاری‌ شده‌ و از همین‌رو، یكی‌ از عناصر زیبای‌ این‌ مسجد است‌. از ویژگیهای‌ دیگر ایوان‌، وجود یك‌ ردیف‌ طاق‌نما در طرفین‌ آن‌ است‌. در ازارۀ‌ ایوان‌، كتیبۀ‌ مرمرینی‌ نصب‌ شده‌ كه‌ دربردارندۀ‌ قصیدۀ‌ ناطق‌ اصفهانی‌ و مادّه‌ تاریخ‌ ساخت‌ بناست‌. امان‌اللّه‌خان‌ ایوانهایی‌ به‌ مشرق‌ و جنوب‌ مسجد اضافه‌ نمود. ظاهراً ایوان‌ جنوبی‌ به‌ منظور الحاق‌ مدرسۀ‌ دیگری‌ به‌ این‌ بنا ساخته‌ شده‌ است‌. در جنوب‌شرقی‌ مسجد، فضاهای‌ تداركاتی‌ و سرویسهای‌ بهداشتی‌ واقع‌ شده‌اند.

اهمیت‌ این‌ بنا در تلاش‌ هنرمندانه‌ای‌ است‌ كه‌ در تركیب‌ تزیینات‌ كاشی‌كاری‌ با آجركاری‌ و دیگر تزیینات‌ و اغلب‌ با استفاده‌ از قرینه‌سازی‌، انجام‌ گردیده‌ است‌. مهم‌ترین‌ عنصر تزیینی‌ این‌ بنا، كاشی‌كاری‌ است‌، شامل‌ كاشیهایی‌ با لعاب‌ چند رنگ‌ و نیز كاشیهای معرق‌ برای‌ تزیین‌ منار؛
لیكن‌ كاشیهایی‌ كه‌ در دوره‌های‌ بعد، به‌ هنگام‌ مرمت‌، به‌ كار رفته‌، از نوع‌ معقلّی‌اند. تزیینات‌ آجركاری‌ نیز با آجرهای‌ قالبی بدون‌ لعاب‌، آجرهای‌ لعاب‌دار، تركیب‌ آجرهای‌ لعاب‌دار و بی‌لعاب‌ و تركیب‌ آجرهای‌ لعاب‌دار با تزیینات‌ كاشی‌ است‌ و نقوشِ گوناگونی‌ همچون‌ چلیپایی‌، طرح‌ لوزی‌، كنگره‌ای‌ و خطوط‌ معقلی‌ دارد.

در ساخت‌ كتیبه‌های‌ سنگی ورودی ایوان‌ شرقی‌، ستونهای‌ شبستان‌ و ازاره‌های‌ جنوبی‌، از حجاری‌ استفاده‌ شده‌ است‌. تزیینات‌ گچ‌بری اطراف‌ كتیبه‌های‌ سنگی‌ و محراب‌، همچنین‌ گره‌كاری‌، كه‌ زینت‌بخش‌ تمام‌ پنجره‌های‌ حجره‌هاست‌، نیز در این‌ مسجد درخور توجه‌ است‌.

از دیگر ویژگیهای‌ این‌ مسجد، ثبت‌ دو سوم‌ آیات‌ قرآن‌ و نیز 150 بیت‌ قصیده‌ در كتیبه‌های‌ آن‌ است‌ كه‌ با خط‌ نسخ‌ و نستعلیق‌ به‌ قلم‌ شیخ‌حسن‌، فرزند عبدالمؤمن‌ ثانی‌، كتابت‌ شده‌ است‌ (مردوخ‌، ج‌ 2، ص‌ 58).

---

منابع‌:
(1) علاوه‌ بر تحقیقات‌ میدانی‌ مؤلف‌، سیف‌الدین‌ اردلان‌، «امان‌اللّه‌خان‌ اردلان‌ و مسجد دارالاحسان‌»، وحید ، سال‌ هشتم‌، بهمن‌ 1349، شماره‌ 2، مسلسل‌ 86؛
(2) شكراللّه‌ سنندجی‌، تحفۀ‌ ناصری‌ در تاریخ‌ و جغرافیای‌ كردستان‌ ، مقابله‌ و تصحیح‌ از حشمت‌اللّه‌ حبیبی‌، تهران‌ 1366 ش‌؛
(3) محمد مردوخ‌ كردستانی‌، تاریخ‌ مردوخ‌،[ بی‌جا( ،) بی‌تا] ؛
(4) كاظم‌ ملازاده‌، مسجد دارالاحسان‌ (سنندج‌)، مساجد تاریخی‌ ، ویرایش‌ ادبی‌ محمدمهدی‌ عقابی‌، تهران‌ 1378؛
(5) «وقفنامۀ‌ مسجد دارالاحسان‌ سنندج‌»، میراث‌ جاویدان‌، سال‌ سوم‌، تابستان‌ 1374، شماره‌ دوم‌؛
(6) علی‌اكبر وقایع‌نگار كردستانی‌، حدیقۀ‌ ناصریه‌ در جغرافیا و تاریخ‌ كردستان‌ ، با مقدمه‌ تصحیح‌ و تحشیه‌ محمد رئوف‌ توكلی‌، تهران‌ 1364.

/ حسن‌ كریمیان‌ /



تاریخ انتشار اینترنتی: 28/01/1387