خُسرَوانی‌ خراسانی‌، ابوطاهر طیب‌بن‌ محمد، ، از شاعران‌ سدۀ‌ چهارم‌ در دربار سامانیان‌. از زندگی‌ او اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نیست‌. به‌ نوشتۀ‌ عوفی‌ در اوایل‌ قرن‌ هفتم‌، او از شاعران‌ آل‌سامان‌ بود كه‌ در دولت‌ آنان‌ به‌راحتی‌ زیست‌ و در پایان‌ عمر از بیماری‌ رنج‌ می‌برد (ج‌ 2، ص‌20). سوزنی‌ سمرقندی‌، شاعر قرن‌ ششم‌، نیز به‌ رنج‌ و بیماری‌ خسروانی‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 138). در قرن‌ دوازدهم‌، واله‌ داغستانی‌ (ج‌2، ص‌ 706) او را حكیم‌ خسروانی‌ خوانده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ ظاهراً طبابت‌ نیز می‌كرده‌ است‌؛ اما، این‌ سخن‌ در جای‌ دیگری‌ ذكر نشده‌ است‌. هدایت‌ در مجمع‌الفصحاء (ج‌ 1، بخش‌ 2، ص‌ 601) او را خراسانی‌ ذكر كرده‌ است‌.

از خسروانی‌ حدود هفتاد بیت‌ شعر باقی‌ مانده‌ است‌ (رجوع کنید به اداره‌چی‌ گیلانی‌، ص‌ 115ـ122) كه‌ به‌ گفتۀ‌ شمس‌ قیس‌ رازی‌ (ص‌470) در اوایل‌ قرن‌ هفتم‌، مضمون‌ یك‌ بیت‌ را از رودكی‌ (متوفی‌ 329) گرفته‌ بوده‌ است‌. بیتی‌ از او هم‌ در رثای‌ سه‌ شاعر قرن‌ چهارم‌، بوالمثل‌ بخارایی‌ و شاكر بخارایی‌ و جُلاّ ب‌ بخارایی‌، نقل‌ شده‌ است‌ (مثلاً اداره‌چی‌ گیلانی‌، ص‌ 115) كه‌ نشان‌ می‌دهد خسروانی‌ معاصر آنان‌، و پس‌ از مرگ‌ آنان‌ زنده‌ بوده‌ است‌. رادویانی‌، نویسندۀ‌ ترجمان‌البلاغه‌ ، در قرن‌ پنجم‌، دو بیت‌ از محمد عبده‌، شاعر اواخر قرن‌ چهارم‌، آورده‌ كه‌ وی‌ در آن‌ بیتی‌ از خسروانی‌ را تضمین‌ كرده‌ (رادویانی‌، ص‌ 103ـ104)؛ اما عوفی‌ (ج‌ 2، ص‌ 33) ابیات‌ مذكور را از فردوسی‌ دانسته‌ است‌ نه‌ محمد عبده‌. اسدی‌ طوسی‌ (متوفی‌ 465) ابیاتی‌ از خسروانی‌ را در لغت‌ فرس‌ (ص‌ 25، 28، 37، 78، 86، 103، 152، 165، 195، 208، 212، 214، 219) شاهد آورده‌ است‌ كه‌ بیانگر شهرت‌ اشعار او در قرن‌ پنجم‌ است‌.

اشعار او، به‌ همراه‌ شعرهای‌ شاعران‌ معاصرش‌، در مجموعه‌ای‌ به‌ نام‌ خرّم‌نامه‌ نیز آمده‌ است‌ ( رجوع کنید به منزوی‌، ج‌ 9، منظومه‌ 4 ( 3 ) ، ص‌ 2074).

به ‌نوشتۀ‌ هرمان‌ اته‌ (ص‌ 28)، در اشعار خسروانی‌ تصوف‌ و مضامین‌ وحدت‌ وجودی‌ دیده‌ می‌شود؛ اما این‌ سخن‌ درست‌ به‌ نظر نمی‌رسد و هیچ‌ منبعی‌ هم از تصوف‌ خسروانی‌ سخن‌ نگفته‌ است‌.

سال‌ فوت‌ خسروانی‌ معلوم‌ نیست‌. در كتاب‌ سخن‌ و سخنوران‌ (ص‌ 27) سال‌ درگذشت‌ او 342 ذكر شده‌ و مؤلف‌ آن‌ به‌ مجمع‌الفصحاء استناد كرده‌ است‌؛ اما در مجمع‌الفصحاء سال وفات‌ خسروانی‌ نیامده‌ و مؤلف‌، به‌اشتباه‌، سال‌ وفات‌ خبازی‌ نیشابوری‌ را در مجمع‌الفصحاء (ج‌ 1، بخش‌ 2، ص‌ 601) به‌ جای‌ خسروانی‌ دیده‌ است‌.

---

منابع‌:
(1) هرمان‌ اثه‌، تاریخ‌ ادبیات‌ فارسی‌ ، ترجمۀ‌ صادق‌ رضازاده‌ شفق‌، تهران‌، 1356 ش‌؛
(2) احمد اداره‌چی‌ گیلانی‌، شاعران‌ همعصر رودكی‌ ، تهران‌، 1370 ش‌؛
(3) ابومنصور احمداسدی‌ طوسی‌، لغت‌فرس‌ ، چاپ‌ فتح‌اله‌ مجتبائی‌ و علی‌اشرف‌ صادقی‌، تهران‌، 1365 ش‌؛
(4) محمدبن‌ عمر رادویانی‌، ترجمان‌البلاغه‌ ، چاپ‌ احمد آتش‌، تهران‌، 1362 ش‌؛
(5) شمس‌الدین‌ محمدبن‌ قیس‌ رازی‌، المعجم‌ فی‌ معاییر اشعارالعجم‌ ، تصحیح‌ محمدبن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، تصحیح‌ محمدتقی‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌، [ 1338 ش‌ ]؛
(6) سوزنی‌ سمرقندی‌، دیوان‌ ، چاپ‌ ناصرالدین ‌شاه‌ حسینی‌، تهران‌ 1345 ش‌؛
(7) محمد عوفی‌، لباب‌الالباب‌ ، چاپ‌ ادوارد برون‌، لیدن‌، 1321/1903 میلادی‌؛
(8) بدیع‌الزمان‌ فروزانفر، سخن‌ و سخنوران‌ ، تهران‌، 1358 ش‌؛
(9) احمد منزوی‌، فهرست‌ مشترك‌ نسخه‌های‌ خطی‌ فارسی‌ پاكستان‌ ، اسلام‌آباد، 1363 ش‌؛
(10) علیقلی‌ واله‌ داغستانی‌، تذكرۀ‌ ریاض‌الشعراء ، چاپ‌ سیدمحسن‌ ناجی‌ نصرآبادی‌، تهران‌، 1384 ش‌؛
(11) رضاقلی‌خان‌ هدایت‌، مجمع‌الفصحاء ، چاپ‌ مظاهر مصفا، تهران‌، 1339 ش‌.

/ منیژه‌ ظفرآبادی‌ /



تاريخ انتشار اينترنتی: 17/01/1378