بَجِسْتان ، بخش و شهری در استان خراسان .

1) بخش ، در شمال شهرستان گناباد، در استان خراسان در ولایت قدیم قهستان * . این بخش مشتمل است بر دهستانهای بجستان (حومه )، جزین و یونسی . منطقة شمالی آن ، که درحاشیة کویر واقع است ، آب و هوای گرم دارد، و آب و هوای بقیة مناطق آن معتدل است . آبادیهای تابع در کوهستان و دشت قرار گرفته است و اراضی آنجا با 194 قنات آبیاری می شود. محصولات عمده اش از غلات ، گندم و جو و از میوه ها انار است و زعفران از محصولات عمده ای است که صادر می شود. پرورش کرم ابریشم در بجستان رواج دارد و در گذشته از صادرات مهم آن به شمار می آمد. از صنایع دستی بجستان ، قالیبافی اهمیت دارد و بَرَک * بافی آن در دورة قاجاریه مشهور بود.

بجستان از لحاظ معادن دارای اهمیت است و معادن مس و سنگ آسیا و گِل سرخ (نزدیک آبادی قاسم آباد) و فیروزه و طلای سفید دارد و برخی از آنها استخراج و صادر می شود. راههای گناباد به شهر بجستان ـ فردوس و بجستان ـ تربت حیدریه از این بخش می گذرد. رود موسمی کال شور در شمال آن در دهستان یونسی جریان دارد که در قدیم پلی بر روی آن احداث و بارها تعمیر شده است . بجستانیها پیرو مذهب تشیع اند. بخش بجستان طبق تقسیمات کشوری 1316 ش در شهرستان گناباد تشکیل شد.

2) شهر و مرکز بخش (جمعیت طبق سرشماری 1370ش : 8493 تن )، در 52 کیلومتری غرب شهر گناباد و 42 کیلومتری شمال شهر فردوس . جادة قدیمی مشهد ـ یزد از آن می گذشت . شهر دارای چندین رشته قنات و چهارده مسجد مهم است که یکی از آنها مسجد جامع (از 828، دورة شاهرخ تیموری ) است . مزار منسوب به آصف بن * بَرخیا در دهکدة مزار قرار دارد و مسجد آبادی مزار نیز قدیمی است و قلعة خرابه ای در کنار ده مزار منسوب به پیروان حسن صباح ، در کوهستانی به نام گردکوه یا کردکوه (نام محلی آن گرکو) برجاست . کاروانسرایی از دورة شاه عباس صفوی جزو آثار تاریخی شهر بجستان ضبط شده است . آثار قلعة قدیمی شهر در حسینیة حاجیه دیده می شود (تابنده ، ص 55، 175،177، 180). برخی آن قلعه را قلعة دختر و مسجد (صومعه ) مزار را بازمانده ای از معبد مهری می دانند (برزگر، ص 97 ـ 98). بجستان بر اثر زلزلة 1347 ش خسارات فراوان دید. علما و فقها و محدثان بزرگی به بجستان منسوب اند. ظاهراً شهر در 1289 حدود 000 ، 4 تن جمعیت داشته است (گابریل ، ص 244ـ245).

از گذشتة بجستان اطلاع مهمی در دست نیست . بر طبق افسانه ای ، بجستان (بُزستان ) را سام نریمان ساخته است ( تاریخ سیستان ، ص 24). نام بجستان در معجم البلدان ، اثر متعلق به قرن هفتم ، آمده است (یاقوت حموی ، ج 1، ص 497). مکانی که حمداللّه مستوفی در قرن هشتم آب و هوای آن را مانند تون دانسته است (ص 144) ظاهراً با بجستان مطابقت دارد. در قرن نهم ، بر طبق نوشتة حافظ ابرو، بجستان از نواحی هرات به شمار می آمد و دارای سه قریه و بیست مزرعه بود (ص سی و شش ، سی و نه ). برای اطلاع از تاریخ بجستان که مشترک با تاریخ گناباد است رجوع کنید به گناباد * ، شهرستان .

---

منابع :
(1) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث ، تهران 1367 ـ 1368 ش ، ج 1، ص 270، 674؛
(2) ایران . وزارت جهاد سازندگی . واحد آمار و برنامه ریزی ، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان خراسان (3) ، تهران 1363 ش ؛
(3) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچه مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366 ش ) ، ص 162؛
(4) همو، نقشه راههای ایران ، تهران 1368 ش ؛
(5) ایران . وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، تهران 1329 ـ 1331 ش ، ج 3؛
(6) علی برزگر، گذر سرزمین ایزد: دگرگردی بجستان و بجستانیان ، تهران 1370 ش ؛
(7) سلطانحسین تابنده ، تاریخ و جغرافی گناباد ، تهران 1348 ش ، ص 172 ـ 180؛
(8) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران ( تاریخ مقدمه 1314 ش ) ؛
(9) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو ، چاپ مایل هروی ، تهران 1349 ش ؛
(10) محمدبن ابی بکر حمداللّه مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(11) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان نهم (خراسان ) ، تهران 1355 ش ، ص 47 ـ 48؛
(12) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310 ـ 1311 ش ، ج 2، ص 204؛
(13) آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛
(14) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364 ش ، ص 384؛
(15) مرکز آمار ایران ، نتایج آمارگیری جاری جمعیت ، تهران 1370 ش ؛
(16) چارلز متکاف مک گریگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان ، ترجمة مجید مهدی زاده ، ج 1، مشهد 1366 ش ؛
(17) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866 ـ 1873، چاپ افست تهران 1965.

/ خسرو خسروی /