با آغاز جنگ جهانی اول و ورود عثمانی به صحنه جنگ به واسطه دولت اتحاد و ترقی، آزادی مطبوعات تحت رژیم نظامی بیش از پیش محدود گردید و روزنامهنگاری، بر اثر تشدید سلطه سیاسی و مشكلات ناشی از جنگ، رونق سالهای نخست پس از اعلان حریت را از دست داد ( د. ا. د. ترك ، ج 7، ص 373ـ 375). كمی پس از حادثه 31 مارت، در ربیعالاول 1327 لایحه قانون مطبوعات، با مفادی برای تحدید آزادی مطبوعات، به مجلس مبعوثان احاله گردید كه با انتقاد شدید نمایندگان مواجه شد، ولی پس از مباحثاتی، نه روز مانده به نخستین سالگرد اعلان حریت، به تصویب رسید. این قانون، كه در حال و هوای انقلابی به تصویب رسیده بود، مجموعاً مدافع آزادی مطبوعات بود و تا 1310 ش اجرا میگردید، اما در طی 22 سال دستخوش پانزده بار تغییرات محدود كننده شد (برای آگاهی بیشتر رجوع كنید به: توپوز، ص 97ـ 98، 101). پس از تسلیم حكومت اتحاد و ترقی در 23 محرّم 1337، دوره ده ساله پس از اعلان حریت به پایان رسید. این دوره، بهویژه سالهای نخست آن، یكی از ادوار پرتحرك روزنامهنگاری در عثمانی به شمار میرود. روزنامهنگاری در این دوره، در مقایسه با ادوار پیشین، از نظر به كارگیری فنّاوری جدید، شكل، صفحهآرایی، استفاده از تصویر و عكس و نیز از حیث محتوا و تنوع موضوعات و پرداختن به مسائل سیاسی و اجتماعی، به عرصه رسیدن نویسندگان چیرهدست و چاپ رمانهای پاورقی نویسندگان ترك، افزایش تعداد عناوین و شمارگان مطبوعات اعم از روزنامهها و مجلات، رشد و توسعه یافت. در حالی كه شمارگان عمومی روزنامهها به طور متوسط بین 000 ، 5 تا 000 ، 25 نسخه بود، روزنامه اقدام چند روزی حتی در 000 ، 50 نسخه به چاپ رسید. روزنامه هفتگی فكاهی اِشَك (الاغ؛ رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 99) ــ كه از 1329 تا 1331 منتشر میشد و از مسائل روزمره با نوشتهها و تصاویر طنز انتقاد میكرد (< دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك>، ج 3، ص 110) پرفروشترین نشریه در آن سالها بود (شاپولیو، ص 183؛ قاباجالی، 2000، ص 136). اساساً مطبوعات فكاهی در دوره مورد بحث جایگاه خاصی داشتند و از قرار معلوم، در حالی كه هیچ نشریه فكاهی در دوره استبداد عبدالحمیدی اجازه انتشار نداشت، در دوره مشروطیت دوم بیش از یكصد روزنامه و مجله فكاهی در عثمانی انتشار یافت كه اهم آنها، افزون بر روزنامه مذكور، عبارتاند از: روزنامه قرهگؤز، و مجلات قلم، جم، عالم، داوول (طبل)، چیكرتكه ( ملخ )، بوش بوغاز (پرحرف)، زوغورت (آسمان جل)، المعلوم، خنده، دیكَن (خار)، آیدده ، و گولریوز (خندهرو؛ رجوع كنید به: شاپولیو، ص 171، 173؛ قاباجالی، 2000، ص 136ـ137؛ آكونال، ص 122ـ123؛ درمان، ص 72ـ74). روزنامهها و مجلات مصور هم، كه معمولاً در اول نامشان كلمههای مصور یا رَسْمْلی (عكسدار) میآمد، از رواج و رونق چشمگیری برخوردار بودند؛ جرایدی همچون مصور ادب، مصور مجموعه، مصور محیط، مصور پاپاغان (طوطی)، مصور اشرف، رسملی استانبول ، و رسملیكتاب (قاباجالی، 2000، ص 137). در شهرهای محل استقرار لشكرهای عثمانی، چون سلانیك و مُنَستیر و اسكوب ، نیز نشریات نظامی مانند سلاح، توپ، تفنگ، سونگو (سرنیزه)، خنجر ، و قورشون (گلوله) منتشر میشد (شاپولیو، ص 173). همچنین اهم نشریات دینی عبارت بودند از: صدای دین ؛ طریق هدایت ؛ حكمت ؛ مقباس شریعت (همانجا)؛ جریده رسمیه مشیخت (شیخالاسلامی) جلیله اسلامیه ، كه از اصلاح مدارس جانبداری میكرد؛ بیانالحق ، كه آن را جمعیت علمیه اسلامیه منتشر میكرد؛ جریده صوفیه ، كه مجلهای بود تصوفی، دینی، سیاسی، اخلاقی و ادبی؛ مجله جهان اسلام ، كه جمعیت خیریه اسلامیه ناشر آن بود و مقالاتی به زبانهای تركی، عربی، فارسی و اردو در آن درج میشد؛ مجله دینی، علمی، اقتصادی، اجتماعی و ادبی المدارس ، كه مدافع حقوق مدارس اسلامی و طلاب بود (آكونال، ص 122)؛ و مجله هفتگی صراط المستقیم ، كه انتشار آن از رجب 1326 آغاز گردید و پس از 182 شماره، سبیل الرشاد ( رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 541 553) نامیده شد و با همین نام همچنان در استانبول انتشار یافت، پس از اشغال استانبول در اسفند 1298/ مارس 1920 توسط نیروهای متفقین، به آناطولی انتقال یافت و از جنبش رهایی ملی پشتیبانی كرد و در آستانه اعلان جمهوری، در اردیبهشت 1302/ مه 1923 بار دیگر در استانبول انتشار یافت و پس از انتشار واپسین شمارهاش (شماره 641 در 14 اسفند 1303/ 5 مارس 1925)، به حكم قانون «تقریر سكون»، تعطیل شد (< دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك >، ج 8، ص 6ـ7). با این مجله سیاسی، دینی، فلسفی، اجتماعی، علمی، به صاحبامتیازی و مدیرمسئولی اشرف ادیب، علما و شعرایی چون شیخالاسلام موسیكاظم، محمد عاكف اَرْصوی (سراینده سرود ملی تركیه) و محمدطاهر بروسهلی * (مؤلف عثمانلی مؤلفلری ) همكاری میكردند. این مجله، افزون بر قلمرو عثمانی، با دیگر سرزمینهای اسلامی، بهویژه با مسلمانان روسیه و هندوستان و بالكان و مصر و شمال افریقا، نیز پیوند و در آنجاها خواننده داشت (همان، ج 8 ، ص 8؛ آكونال، همانجا).
در همین دوره، در پی بحرانی كه دولت عثمانی بدان گرفتار بود، گروههایی معتقد به آرمان تركگرایی، كه جناحی از حزب اتحاد و ترقی نیز بدان متمایل بود، گردآمدند و سازمانهای تركگرایی چون «تورك درنگی» (انجمن ترك) و «تورك یوردی درنگی» (جمعیت میهن ترك) را تشكیل دادند. مجلاتِ مروّج افكار این سازمانها، تورك درنگی ، تورك یوردی (رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 699ـ703)، خلقه دوغْرُو (به سوی خلق؛ رجوع كنید به: همان، ج 3، ص 132ـ136)، و تورك سؤزو (سخن ترك) بودند. مجله گنج قلملر (قلمهای جوان؛ رجوع كنید به: همان، ج 3، ص 110ـ116)، چاپ سلانیك، نیز مروّج «ینیلسان» (زبان نو، زبان ساده) بود ( رجوع كنید به: بانارلی، ج 2، ص 1101ـ1102؛ آقچوره اوغلی، ص 434ـ 447؛ آكونال، ص 119ـ120؛ مجله گنج قلملر ، به الفبای لاتینی برگردانده و چاپ شده است). ینی مجموعه نیز ــ كه با سرمایه «مركز عمومی اتحاد و ترقی» و در گرما گرم جنگ جهانی اول، از رمضان 1335 تا محرّم 1337 (66 شماره)، منتشر میشد مبلّغ تركگرایی بود و نویسندگانی چون ضیا گوكالپ * (متوفی 1303 ش)، محمدفؤاد كوپریلی * (متوفی 1345 ش)، خالده ادیب آدیوار (متوفی 1343 ش) با آن همكاری میكردند (<دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك > ، ج 8 ، ص 584- 585).
مطبوعات چپ عثمانی نیز از همان اوایل مشروطیت دوم پدید آمدند كه از آن جمله بودند: روزنامه هفتگی كاوه، كه از سوسیالیسمی معتدل و اصلاحطلب هواداری میكرد و در ازمیر منتشر میشد؛ روزنامه عمله ، چاپ سلانیك؛ مجله اشتراك و روزنامههای سوسیالیست و معاهده و انسانیت و مدنیت ( رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 267) كه مروّج افكار حزب سوسیالیست عثمانی بودند؛ و نیز ادراك ( رجوع كنید به: توپوز، ص 118ـ120؛ تونایا، ج 1، ص 252ـ253). مجلاتی چون قادین (زن)، قادینلَر دنیاسی (دنیای زنان)، قادینلر عالَمی (عالم زنان) و اَركَكْلَرْ عالَمی (عالم مردان) مروّج برابری زن و مرد بودند. دو مجله مصور دمت (دسته گل) و محاسن نیز به زنان اختصاص داشتند. در این مجلات غالباً از حقوق زنان، تربیت كودكان، و موضوعاتی چون مد سخن رفته است ( رجوع كنید به: آكونال، ص 126؛ ایلیاس اوغلو و اینسل ، ص 165ـ 168). برای كودكان نیز جرایدی منتشر میشد، از جمله طلبه (دانشآموز)، معلم (هر دو چاپ ازمیر)، آرقهداش (رفیق)، طلبه دفتری (دفتر دانشآموز)، چوجوق یوردی (میهن كودك)، چوجوق باغچهسی (باغچه كودك؛ رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 70ـ72)، چوجوق دوستی (دوست كودك)، چوجوق دنیاسی (دنیای كودك)، چوجوق طویغوسو (احساس كودك)، و چوجوقلره رهبر (رهبر كودكان؛ همان، ج 3، ص 73ـ 75). رویكرد اینگونه نشریات بیشتر تربیتی و هدفشان افزودن معلومات كودكان و بالا بردن سطح فرهنگ آنها بود ( رجوع كنید به: آكونال، ص 123ـ124).
ابوالضیاء توفیق، در 1288 چاپخانهای تأسیس كرد كه بعدها مطبعه ابوالضیاء نام گرفت. وی ضمن چاپ برخی از آثار نامق كمال و نمایشنامه اجل قضا ی خود در این چاپخانه، در نشر روزنامه عبرت با نامق كمال همكاری میكرد و در همان ایام روزنامههای حدیقه و سراج را منتشر نمود. در جریان تبعید نامق كمال و دیگر روزنامهنگاران در محرّم 1290، وی به ردوس تبعید شد و پس از بازگشت از تبعید در جمادیالاولی 1293، فعالیت مطبوعاتی را ادامه داد تا آنكه در ذیحجه 1317 به قونیه تبعید شد. پس از اعلان مشروطیت دوم (1326/ 1908) به استانبول بازگشت و در همین دوره، ضمن وكالت مجلس، روزنامه «مستقل الافكار و معتدلِ ترقیپرورِ» ینی تصویر افكار را از جمادیالاولی 1327 منتشر كرد. این روزنامه، كه دو سال بعد تصویر افكار نامیده شد، با تصویر افكار ابراهیمشناسی هیچ نسبتی نداشت (<دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك >، ج 12، ص 279) و انتشار آن را پس از مرگ ابوالضیاء توفیق در 19 صفر 1331، پسرانش، طلحه و ولید، با توقفهایی تا 1328 ش/ 1949 ادامه دادند ( رجوع كنید به: ادامه مقاله). ابوالضیاء در واكنش به توقیفهای مكرر روزنامهاش، كه یكی از پر فروشترین روزنامههای آن دوره بود، مجبور شد آن را با نامهایی چون انتباه افكار و تفسیر افكار منتشر سازد (همان، ج 12، ص 279ـ280). وی سهم شایان توجهی در كار تكامل و توسعه چاپ و نشر، به ویژه در چاپ نخستین نشریات مصور، داشته است ( رجوع كنید به: د.ا.ترك، ج 4، ص 100ـ103).
با سقوط دولت اتحاد و ترقی و اشغال بخشهای مختلف عثمانی توسط نیروهای متفقین از یك طرف و عزیمت مصطفی كمالپاشا (آتاتورك) به آناطولی و آغاز جنگ رهایی برای آزادی آناطولی از اشغال متفقین، حاكمیت دوگانهای در عثمانی به وجود آمد. نیروهای غالب و دولتهای وابسته آنها، مطبوعات، بهویژه مطبوعات متمایل به جنبش رهایی آناطولی، را ممیزی و توقیف میكردند و مطبوعاتی كه برخی مقالهها و مطالبشان ممیزی میشدند، با ستونهای خالی انتشار مییافتند. حدود 140 تن از روزنامهنگاران را نیز مأموران انگلیسی دستگیر و به جزیره مالت تبعید كردند. در حالی كه روزنامههایی چون پیام صباح ( رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 474ـ477)، علمدار و استانبول ، از جنبش رهایی آناطولی انتقاد میكردند، روزنامههایی چون ایلری ، ینیگون ، آقشام ، و وقت ( رجوع كنید به: همان، ج 3، ص 731ـ 736) هوادار آن بودند. روزنامههایی چون تصویر افكارِ ابوالضیاء توفیق، اقدام و ترجمان حقیقت ، از گروههای مختلف، از جمله جنبش رهایی آناطولی، هواداری میكردند. طنین هم، كه از ترجمانهای مطبوعاتی حزب و دولت اتحاد و ترقی بود، از اتحادیون پشتیبانی میكرد و به جنبش رهایی هم تمایل نشان میداد. برخی از نویسندگان روزنامههای هوادار جنبش رهایی از تبعیدشدگان به جزیره مالت بودند ( رجوع كنید به: تونایا، ج 2، ص 46ـ51؛ رجوع كنید به: توپوز، ص 122ـ124؛ قاباجالی، 2000، ص 151).
سداد سیماوی (متوفی 1332 ش/1953)، روزنامهنگار، نویسنده، نگارنده طنزهای تصویری (كاریكاتورنگار)، سینماگر و بنیانگذار روزنامه پر شمارگان حریت در دوره جمهوری (رجوع كنید به: ایشیق ، ج 3، ص 1611ـ1612؛ < دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك>، ج 8، ص 18)، فعالترین روزنامهنگار دوره مورد بحث در استانبول بود و این جراید را در استانبول منتشر كرد: مجلات فكاهی خنده (1327ـ 1328؛ رجوع كنید به: دومان، ج 3، 137) و دیكن (1337)؛ مجلات بانوانِ اینجی (مروارید؛ 1337)، ینی اینجی (مرواریدنو؛ 1301 ش/ 1922) و خانم (1300 ش/1921)، كه از هر كدام از سه مجله اخیر فقط یك شماره منتشر شد؛ مجله كودكان حاجی یاتماز (1300 ش/ 1921، یك شماره)؛ روزنامههای روزانه دُرّ سعادت (ذیقعده 1338ـ صفر 1339، 128 شماره) و پایتخت (از جمادیالاولی 1339/ فوریه 1921 به بعد) و روزنامه فكاهی مصور رنگی گولریوز (خندهرو؛ اردیبهشت 1300 ـ شهریور 1302، 63 شماره). وی از جنبش رهایی هواداری میكرد (قاباجالی، 2000، ص 151ـ152).
اهم مجلات دیگر، كه در همان سالها در استانبول منتشر میشدند، عبارت بودند از: مجله هنری ـ ادبی درگاه ( رجوع كنید به: توپراق، ص 31ـ32)؛ مجله ادبی مصور امید ( رجوع كنید به: توپوز، ص 124)؛ مجله فكاهی ضدجنبش رهایی (همانجا؛ < دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك >، ج 1، ص 239)؛ و آیدینلق (روشنایی)، كه ناشر افكار حزب سوسیالیست دهقانان و كارگران بود و از 1300 تا 1303 ش منتشر میشد ( رجوع كنید به: توپوز، ص125؛ < دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك >، ج 1، ص 240).
در همین دوره، جنبش رهایی ملی، با عزیمت مصطفی كمالپاشا به آناطولی در شعبان 1337 و آغاز جنگ استقلال به سركردگی وی برای بیرون راندن نیروهای اشغالگر و پیافكندن حكومت ملی، در حال شكلگیری و توسعه بود ( رجوع كنید به: شاو، ج 2، ص 34 به بعد). روزنامهنگاری وابسته به جنبش ملی نیز، بهرغم دشواری شرایط زندگی، پا به پای توسعه آن تكوین مییافت؛ چنان كه جریده اراده ملیه ( رجوع كنید به: دومان، ج 3، ص 153ـ164) ــ ترجمان «هیئت تمثیلیه»، كه در جریان همایش سیواس در ذیحجه 1337 شكل گرفته بود در چاپخانه ولایتی سیواس به چاپ رسید و از 18 ذیحجه همان سال انتشار آن آغاز شد. این روزنامه چهار صفحهای، كه خود را «مدافع آمال ملیه» معرفی میكرد، به علت محدودیت امكانات چاپ، ابتدا هفتهای یك بار و سپس دوبار منتشر میشد ولی مدتی بعد انتشار آن روزانه شد. گفتهاند كه بیشتر مطالب این روزنامه را شخص مصطفی كمال دیكته میكرده است (رجوع كنید به: شاپولیو، ص 192؛ قاباجالی، 2000، ص 152). پس از انتقال هیئت تمثیلیه به آنكارا، به جای اراده ملیه ، روزنامه حاكمیت ملیه ( رجوع كنید به: همان، ج 3، ص 126ـ 131)، از 28 ربیعالا´خر 1338 منتشر شد. حاكمیت ملیه هم زیر نظر شخص مصطفی كمال انتشار مییافت. زمانی مدیرمسئول و چند تن از نویسندگانش نظامی بودند و برخی از نمایندگان مجلس كبیر ملی (تاریخ افتتاح: 4 شعبان 1338؛ رجوع كنید به: میدان لاروس ، ج 12، ص 385) نیز برای آن مقاله مینوشتند. این روزنامه، كه نماینده مكتب روزنامهنگاری آنكارا به شمار آمده، در 1313 ش/ 1934 به اولوس (ملت) تغییر نام داد ( رجوع كنید به: شاپولیو، ص 193ـ 198). یونس نادی عبالی اوغلو (متوفی 1324 ش/ 1945)، كه فعالیت روزنامهنگاری خود را از 1319 با روزنامه معلومات شروع كرد، پس از اعلان حریت به همكاری با اقدام و تصویر افكار ( جدید ) ادامه داد و در اواخر جنگ جهانی اول، روزنامه ینیگون (روز نو) را در استانبول منتشر كرد (ایشیق، ج 3، ص 1969)؛ اما، به علت هواداری از جنبش رهایی، بر اثر فشار دولتِ وابسته به متفقین و انگلیسیها، چاپخانهاش را مخفیانه به آناطولی منتقل كرد ( رجوع كنید به: شاپولیو، ص 198ـ199) و روزنامه خود را با نام آنادولودا ینیگون (روز نو در آناطولی) از تیر 1300/ اوت 1921 در آنكارا انتشار داد (قاباجالی، 2000، ص 155). یونس نادی، كه در همین ایام به نمایندگی مجلس كبیر ملی انتخاب شده بود (ایشیق، همانجا)، روزنامه را تا پس از اعلان جمهوریت (5 آبان 1302) در آنكارا انتشار داد. وی پس از آن به استانبول منتقل شد و روزنامه جمهوریت را از اردیبهشت 1303/ مه 1924 در آن شهر منتشر كرد (قاباجالی، همانجا).
در همین دوره روزنامههای دیگری نیز، چون سلامت، مفكوره، اؤگود (اندرز)، شرقین سَسی (صدای شرق)، كؤی خوجه[ خواجه] سی (معلم دِه)، قلم، و طان (فجر)، در آنكارا منتشر میشد ( رجوع كنید به: شاپولیو، ص 192، 197، 200ـ203). افزون بر این روزنامه و برخی روزنامههای استانبول، كه با جنبش رهایی مخالفت میورزیدند، برخی روزنامههای محلی آناطولی (همچون ارشاد و هاتف ، هر دو چاپ اسكیشهر)، بر خلاف بیشتر روزنامههای مورد بحث، كه جانبدار جنبش رهایی بودند (قاباجالی، 2000، ص 155)، از مصطفی كمال انتقاد میكردند (شاپولیو، ص 218). در دوره جنبش رهایی در حدود یكصد روزنامه محلی در شهرهای گوناگون آناطولی منتشر میشد (قاباجالی، همانجا)، كه به علت محدودیت امكانات و سختی شرایط زندگی و كمی خواننده، نسبت به روزنامههای استانبول، كیفیت پایینتر و شمارگان كمتری (غالباً بین 250 تا 300 نسخه) داشتند ( رجوع كنید به: شاپولیو، ص208ـ212، 214ـ 215؛ توپوز، ص131ـ 132). مجلات معدودی نیز در دوره جنبش رهایی در آنكارا و یكی دو شهر دیگر آناطولی منتشر شد كه از آن جمله اند: آنادولوطویغوسو (احساس آناطولی)؛ آناوطن (مام میهن)؛ ملی اوردو ، وابسته به ارتش؛ حیات ، كه ترجمان بلشویكها بود و پس از انتشار چند شماره تعطیل شد؛ علم و فن، فلسفه تتبعاتی (تتبعات در زمینه علم و فن و فلسفه)، كه ناشرش از وابستگان اتحاد و ترقی بود. این مجله، پس از انتشار شماره اولش، در نتیجه اعتراضات جناح محافظهكار مجلس ملی، تعطیل شد (رجوع كنید به: همان، ص 201ـ203). در این میان مجموعه 33 شمارهای كوچك مجموعه ــ كه صاحب امتیاز و مدیرمسئول و نویسنده اصلی آن ضیا گوكالپ بود و در فاصله خرداد تا اسفند 1301 در دیاربكر منتشر شد به سبب مقالات فلسفی و اجتماعی و تفسیرهای سیاسی گوكالپ، مؤثر و با اهمیت ارزیابی شده است ( رجوع كنید به: توپراق، ص 32؛ شاپولیو، ص 216ـ 218؛ توپوز، ص 132؛< دایرهالمعارف زبان و ادبیات ترك >، ج 6، ص 31).
منابع: (1) یحیی آرینپور، از صبا تا نیما ، ج2، تهران 1354ش؛ (2) یوسف آقچورهاوغلی، تورك ییلی، استانبول 1928؛ (3) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامهنگاری ایرانیان و دیگر پارسینویسان، تهران، ج1، 1377ش، ج2، 1379ش؛ (4) محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، ج2، ترجمه محمد عباسی، تهران[ ? 1337ش ]؛ (5) همو، دانشمندان آذربایجان ، تهران 1314ش؛ (6) احمد خان ملك ساسانی، یادبودهای سفارت ایران و عثمانی ، تهران 1354ش؛ (7) علیاكبر دهخدا، مقالات دهخدا ، بهكوشش محمد دبیرسیاقی، تهران 1362ـ 1364ش؛ (8) یاسنت لویی رابینو، روزنامههای ایران: از آغاز تا سال 1329هق/ 1289هش، با اضافات و شرح كامل به همراه تصاویر روزنامهها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامیزاده، تهران 1372ش؛ (9) محمداسماعیل رضوانی، «سروش روم و سروش ری»، آینده ، سال5، ش7ـ9 (پاییز 1358)؛ (10) رحیم رئیسنیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم ، تبریز 1374ش؛ (11) محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364ش؛ (12) احمد كسروی، تاریخ مشروطه ایران ، تهران 1363ش؛ (13) گوئل كهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران ، تهران 1362ـ1363ش؛ (14) گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی: دوره قاجاریه ، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، 1369ـ1375ش؛
(15) Sina Aksin, "Dusunce ve bilim tarihi: 1839-1908", in Turkiye tarihi , vol.3, ed. Sina Ak í in, Istanbul 1990; (16) idem, Jon Turkler ve ittihat ve terakki , Istanbul 1987; (17) Dundar Akunal, "I lk Turk dergisi: mecmua-i funun",in Tanzimat'tan Cumhuriyete Turkiye ansiklopedisi , vol.1, ed. Murat Belge, Istanbul: I leti í im, [n.d[ ; (18) A zarbayjan Savet Ensiklopediyas i , Baku 1976-1987; (19) Nihad Sa mi Banarli , Resimli Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1971-1979; (20) Niyazi Berkes, The development of secularism in Turkey , London 1998; (21) Ali Budak , Batililasma surecinde cok yonlu bir Osmanli aydini Munif Pasa , Istanbul 2004; (22) Mustafa Can, Nam i k Kemal bibliyografyasi , Ankara1988; (23) I smail Hami Danismend, Izahli Osmanli tarihi kronolojisi , Istanbul 1971-1972; (24) Hakan Derman "Mizah dergileri ve karikatur",in Turkiye'de dergiler- ansiklopediler: 1848-1984, Istanbul 1984; (25) Erdal Dogan, Edebiyatimizda dergiler , Istanbul 1997; (26) Hasan Duman, Baslangicindan harf devrimine kadar Osmanli – Turk sureli yayin lar ve gazeteler bibliyografyasi ve toplu katalogu, 1828-1928 , Ankara 2000; (27) EI 2, s.v. "Djariâda. III: Turkey" (by Vedad Gunyol and Andrew Mango); (28) Selim Nuzhet Gercek, Turk gazeteciligi: 1831-1931, Istanbul 1931; (29) E.J.W. Gibb, A history of Ottoman poetry , ed. Edward G. Browne, vol.5, London 1967; (30) Necdet Hayta, Tarih arastlrmalarina kaynak olarak tasvir-i efkar gazetesi: 1278/1862 - 1286/1869 , Ankara 2002; (31) Aynur I lyasoglu and Deniz Insel, "Kadin dergilerinin evrimi", in Turkiye'de dergiler-ansiklopediler , ibid; (32) IA , s.vv. "Ebuzziya tevfik" (by Fevziye Abdullah), "Matbuat.II.1: Turkiye" (by Vedad Gunyol), "Na mik Kemal" (by Omer Faruk Akun) "Sinasi) " by Omer Faruk Akun) ; (33) Ihsan Isík, Turkiye yazarlar ansiklopedisi , Ankara 2004; (34) Alpay Kabacali , Baslangicdan gunumuze Turkiye'de matbaa, basin ve yayin , Istanbul 2000; (35) idem, Turk yayin tarihi: baslangictan tanzimat'a kadar, [ s.l.(: Gazeteciler Cemiyeti yayinlari , 1987; (36) Enver Ziya Karal, Osmanli tarihi , Ankara, vol.7, 2003, vol.8, 2000, vol.9, 1999; (37) Kemal H. Karpat, Turk demokrasi tarihi sosyal, ekonomik, kulturel temeller , Istanbul 1996; (38) Fatih Kerimi, Istanbul mektuplari , Istanbul 2001; (39) Orhan Kologlu " ، Abdulhamid basin rejimi' deyimi uzerine", in Sultan II. Abdulhamid ve devri semineri, 27-29 mayis 1992 , Istanbul 1994; (40) idem, "Osmanl i basini : icerigi ver rejimi", in Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Turkiye ansiklopedisi , ibid, idem "Turkce-d ísbasin", in ibid; (41) Ercumen Kuran, "Osmanli imparatorlugu'nda yenilesme hareknetleri", in Turk dunyasi el kitabi , Ankara 1992; (42) Sacit Kutlu, Didar- i hurriyet: kartpostallarla ikinci mesrutiyet (1908-1913), Istanbul 2004; (43) Bernard Lewis, The emergence of modern Turkey , London 1968; (44) Serif Mardin, Yeni Osmanli dusucesinin dogusu , Istanbul 2003; (45) Meydan Larousse , Istanbul 1979-1981; (46) Ismail Parlatir, Sinasi , Ankara 2004; (47) Enver Behnan Sapolyo, Turk gazeteciligi tarihi , Ankara 1976; (48) Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985; (49) Ahmed Hamdi Tanpinar , 19 uncu asir Turk edebiyati tarihi , Istanbul 2003; (50) Ahmed I hsan Tokgoz, Matbuat hatiralarim , ed. Alpay Kabacali , Istanbul 1993; (51) Zafar Toprak, "II. Mesrutiyet'te fikri dergiler", in Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Turkiye ansiklopedisi , ibid, Hifzi Topuz, 100 soruda Turk balni tarihi , Istanbul 1973; (52) Tarik Zafer Tunaya, Turkiye'de siyasal partiler , Istanbul 1988-1989; (53) TA , s.v. "Basin" ; (54) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi , Istanbul 1976-1998; (55) TDVI A , s.vv. "Ceride-i havadis" (by Ziyad Ebuzziya), "Hurriyet" (by Huseyin Celik); (56) Hilmi Ziya Ulken, Turkiye'de cagdas dusunce tarihi , Istanbul 1966; (57) Bulent Varlik, "Tanzimat ve me í rutiyet dergileri", in Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Turkiye ansiklopedisi , ibid; (58) I brahim Yuksel, Azerbaycan'da finir hayati ve basin , Istanbul: Acar Yayinlari, ) n.d.].