جرايد در ايران (6) ،



ب‌) پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌. تاریخ‌ جراید در جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، در چهار دوره‌ بررسی‌ می‌شود: 1. از آغاز تا تصویب‌ قانون‌ اول‌ مطبوعات‌ در مرداد 1358؛ 2. از مرداد 1358 تا حمله‌ عراق‌ به‌ ایران‌؛ 3. دوره‌ جنگ‌ عراق‌ با ایران‌ (1359ـ1367 ش‌)؛ 4. دوره‌ پس‌ از جنگ‌.

1. از آغاز تا تصویب‌ قانون‌ اول‌ مطبوعات‌ در مرداد 1358. با وقوع‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌، از همان‌ آغاز، بازیابی‌ آزادیهای‌ سركوب‌ شده‌ در دوران‌ پهلوی‌، مورد توجه‌ قرار گرفت‌، همچنانكه‌ در چند ماه‌ منتهی‌ به‌ انقلاب‌ نیز مبارزه‌ برای‌ آزادی‌ مطبوعات‌، طنین‌ و دامنه‌ گسترده‌ای‌ پیدا كرد (نعمتی‌اقدم‌، ص‌ 83). اعتصابهای‌ روزنامه‌نگاران‌ در اواخر تابستان‌ و پاییز 1357 ش‌ ــ كه‌ تا پیروزی‌ انقلاب‌ ادامه‌ یافت‌ در ایجاد فضای‌ مطلوب‌ برای‌ فعالیت‌ آزاد مطبوعات‌ سهم‌ تعیین‌كننده‌ای‌ داشت‌، به‌گونه‌ای‌ كه‌ از دی‌ 1357 صدها روزنامه‌ و مجله‌ و نشریه‌ ادواری‌، به‌صورت‌ آزاد و بدون‌ محدودیت‌، انتشار یافت‌ (معتمدنژاد، 1377 ش‌ ب‌ ، ص‌ 40). 26 دی‌ 1357، مصادف‌ با خروج‌ شاه‌ از ایران‌، را می‌توان‌ سرآغاز تاریخ‌ جدید جراید در آستانه‌ انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ دانست‌. كسب‌ خبر در باره‌ رویدادهای‌ انقلاب‌، سرنوشت‌ سران‌ و وابستگان‌ حكومت‌، شكل‌ حكومت‌ آینده‌ ایران‌، مطالبات‌ مردم‌ و مسائلی‌ از این‌ قبیل‌، نیاز به‌ اطلاع‌رسانی‌ را افزوده‌ بود و جراید به‌ سبب‌ تنوع‌، نظارت‌ نداشتن‌ دولت‌، كم‌هزینه‌ بودن‌ و سهولت‌ در انتشار، كاركرد مهمی‌ داشتند ( رجوع كنید به: بهشتی‌پور، ص‌89 91؛ محسنیان‌راد، 1375ش‌، ص‌204ـ209).

برخی‌ از عمده‌ترین‌ ویژگیهای‌ دوره‌ اول‌ عبارت‌اند از: نبودن‌ ممیزی‌ و نهاد نظارتی‌، كنار گذاشتن‌ قوانین‌ مطبوعاتی‌ دوره‌ پهلوی‌ و خلا قانون‌ مطبوعاتی‌ جدید. پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌، با از بین‌ رفتن‌ ممیزی‌، در فضای‌ انقلابی‌ آن‌ زمان‌ عناوین‌ و شمارگان‌ جراید افزایش‌ یافت‌ (علی‌ بهرامپور، ص‌83). مثلاً، روزنامه‌ كیهان‌ در 000 ، 150 ، 1 نسخه‌، روزنامه‌ اطلاعات‌ در 000 ، 001 ، 1 نسخه‌ و روزنامه‌ آیندگان‌ در 000 ، 600 نسخه‌ به‌ چاپ‌ رسید (انصاری‌ لاری‌، ص‌ 114، پانویس‌ 1). از لحاظ‌ موضوعی‌، عمده‌ترین‌ گرایش‌ مطبوعات‌، انتشار مسائل‌ سیاسی‌ و اعتقادی‌ بود. گروهها، احزاب‌، انجمنها، دسته‌ها و سازمانها، برای‌ ترویج‌ عقاید و اندیشه‌های‌ خود، به‌ انتشار نشریات‌ روی‌ آوردند، به‌گونه‌ای‌، كه‌ بیش‌ از 60% نشریات‌ این‌ دوره‌، حزبی‌ و سیاسی‌ (محسنیان‌راد، 1375 ش‌، ص‌210ـ211) و از آن‌ میان‌، بیشتر نشریات‌ متعلق‌ به‌ گرایشهای‌ ماركسیستی‌ بود. در 1358 ش‌، از بیش‌ از دویست‌ نشریه‌ای‌ كه‌ به‌ مطبوعات‌ كشور اضافه‌ شد، 160 نشریه‌ گرایشهای‌ ماركسیستی‌ داشتند (انصاری‌لاری‌، ص‌ 115).

با توجه‌ به‌ اینكه‌ برای‌ نظارت‌ بر انتشار جراید، سازمانی‌ وجود نداشت‌، آمار دقیقی‌ از تعداد نشریات‌ در دوره‌ اول‌ در دست‌ نیست‌ و در آمارهای‌ موجود نیز اختلاف‌نظر هست‌. بر اساس‌ یك‌ آمار، در هفت‌ ماه‌ پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌، 174 روزنامه‌ جدید انتشار یافته‌ است‌ ( رجوع كنید به: محسنیان‌راد، 1375 ش‌، ص‌ 207). بر اساس‌ آماری‌ دیگر، در پنج‌ ماه‌ اول‌ پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌، مجموعاً 222 جریده‌ ( رجوع كنید به: نیاآرائی‌، ص‌ 9)، بیشتر در تهران‌ و شهرهای‌ بزرگ‌، منتشر شده‌ است‌. برخی‌ از این‌ جراید برای‌ اولین‌ بار منتشر می‌شدند و برخی‌ دیگر نیز از جراید توقیف‌ شده‌ در دوره‌ پهلوی‌ بودند مانند مرد امروز ، تهران‌ مصور ، امید ایران‌ ، نامه‌ جبهه‌ ملی‌ (انصاری‌ لاری‌، همانجا).

عمر جراید این‌ دوره‌، كوتاه‌ بود و برخی‌ از آنها فقط‌ یك‌ شماره‌ منتشر شد ( رجوع كنید به: محسنیان‌راد، 1375 ش‌، ص‌ 214، 222). در این‌ دوره‌ چاپ‌ نشریات‌ علمی‌ و تخصصی‌ و ادبی‌ و روشنفكری‌، به‌ كمترین‌ تعداد رسید و چندتایی‌ از آنها تعطیل‌ شدند ( رجوع كنید به: زارع‌، ص‌ 52؛ فریبا كاظمی‌، ص‌ 118ـ127). در برابر، به‌ اقتضای‌ اوضاع‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌، طنز رونق‌ چشمگیری‌ یافت‌؛ از بهمن‌ 1357 تا شهریور 1358 بیش‌ از سی‌ نشریه‌ طنز انتشار یافت‌، در حالی‌ كه‌ از 1350 تا 1357 ش‌ تنها یكی‌ دو نشریه‌ طنز منتشر می‌شد. از مهم‌ترین‌ نشریات‌ طنز این‌ دوره‌، بهلول‌، نامه‌ آهنگر ( چلنگر * )، حاجی‌بابا ، بختك‌ و جیغ‌ و داد بود (صدر، ص‌ 18ـ20، 35). طنز تصویری‌ (كاریكاتور) نیز رواج‌ یافت‌ و موضوعاتی‌ مانند دولت‌ موقت‌، مسئله‌ امریكا، امپریالیسم‌ و رفتن‌ شاه‌، بیشترین‌ مطالب‌ این‌ جراید را به‌ خود اختصاص‌ می‌داد (قربانیان‌، ص‌ 112ـ127).

در هفت‌ ماه‌ اول‌ انقلاب‌، انتشار جراید فارسی‌ زبان‌ خارج‌ از كشور كه‌ عمدتاً نشریات‌ دانشجویان‌ ایرانی‌ مخالف‌ حكومت‌ پهلوی‌ بودند، به‌شدت‌ كاهش‌ یافت‌؛ به‌وجود چنین‌ نشریاتی‌ فقط‌ در آلمان‌ غربی‌، فرانسه‌ و انگلستان‌ اشاره‌ شده‌ است‌ ( رجوع كنید به: جعفری‌ خانقاه‌، ص‌ 94، 96). شاخص‌ دیگر دوره‌ اول‌، افزایش‌ نسبی‌ جراید مستقل‌ و غیردولتی‌ بود ( رجوع كنید به: مسعود كاظمی‌، ص‌ 15ـ 16).

از 1357 تا 1358 ش‌، بیش‌ از ده‌ نشریه‌ تخصصی‌ زنان‌، برای‌ نخستین‌ بار، منتشر شد كه‌ از جمله‌ مهم‌ترین‌ آنها بود: هفته‌نامه‌ نهضت‌ زن‌ مسلمان‌ ؛ مجله‌ جهان‌ زنان‌ (دوره‌ جدید)؛ هفته‌نامه‌ بیداری‌ زن‌ ؛ روزنامه‌ زن‌ مبارز ؛ ماهنامه‌ سپیده‌ سرخ‌ (كیهانی‌، ص‌ 85 86). در زمینه‌ كودك‌ و نوجوان‌ نیز چند نشریه‌ پیش‌ از انقلاب‌ اسلامی‌، تا مدتها پس‌ از انقلاب‌ ادامه‌ یافتند مثلاً مجلات‌ پیك‌ كه‌ دفتر امور كمك‌ آموزشی‌ منتشر می‌كرد (كاشفی‌ خوانساری‌، ص‌ 106).

2. از مرداد 1358 تا حمله‌ عراق‌ به‌ ایران‌. تصویب‌ نخستین‌ قانون‌ مطبوعات‌ از سوی‌ شورای‌ انقلاب‌ در 20 مرداد 1358، آغاز مرحله‌ جدیدی‌ از فعالیت‌ جراید پس‌ از انقلاب‌ به‌ شمار می‌آید. در دولت‌ موقت‌، وزارت‌ ارشاد ملی‌ جانشین‌ وزارت‌ اطلاعات‌ و جهانگردی‌ در حكومت‌ پهلوی‌ شده‌ بود، ولی‌ به‌ علت‌ تدوین‌ نشدن‌ قانون‌ اساسی‌ و نبود ضوابط‌ و مقررات‌ قانونی‌، هیچ‌ نظارتی‌ بر مطبوعات‌ وجود نداشت‌؛ ازاین‌رو، وزارت‌ ارشاد لایحه‌ مطبوعات‌ را تنظیم‌ و به‌ شورای‌ انقلاب‌ ارائه‌ كرد. این‌ لایحه‌ پس‌ از بررسی‌ و اصلاحات‌، در 20 مرداد 1358، به‌ عنوان‌ نخستین‌ قانون‌ مطبوعات‌ نظام‌ جمهوری‌ اسلامی‌ و چهارمین‌ قانون‌ مطبوعات‌ كشور، از مشروطه‌ به‌ بعد، تصویب‌ شد. تصویب‌ قانون‌ اساسی‌ در ماههای‌ بعد نیز به‌ ضابطه‌مند شدن‌ مطبوعات‌ كمك‌ نمود ( رجوع كنید به: انصاری‌ لاری‌، ص‌118ـ119). اصول‌ 23 و 24 قانون‌ اساسی‌ در باره‌ فعالیت‌ مطبوعاتی‌ است‌. طبق‌ اصل‌ 23، «تفتیش‌ عقاید ممنوع‌ است‌ و هیچ‌كس‌ را نمی‌توان‌ به‌ صرف‌ داشتن‌ عقیده‌ای‌ مورد تعرض‌ و مؤاخذه‌ قرار داد.» در اصل‌ 24 نیز آمده‌ است‌: «نشریات‌ و مطبوعات‌ در بیان‌ مطالب‌ آزادند، مگر آن‌ كه‌ مخلّ به‌ مبانی‌ اسلام‌ یا حقوق‌ عمومی‌ باشد.»

بسیاری‌ از جراید، پیش‌ از تصویب‌ قانون‌ مطبوعات‌، بدون‌ مجوز منتشر می‌شدند (از جمله‌، آهنگر و آیندگان‌ كه‌ در 17 مرداد 1358 توقیف‌ شدند رجوع كنید به: اطلاعات‌ ، ص‌ 1، جمهوری‌ اسلامی‌ ، ش‌ 58، ص‌ 1). همچنین‌ عدم‌نظارت‌ بر محتوای‌ آنها، بر هرج‌ و مرج‌ سیاسی‌ و تنشهای‌ اجتماعی‌ افزود و نارضایتیها و اعتراضهایی‌ را پدید آورد ( رجوع كنید به: پورسیف‌، ص‌10؛ كیهان‌ ، ص‌ 6)؛ لذا، اولین‌ اقدام‌ پس‌ از تصویب‌ قانون‌ مطبوعات‌، جلوگیری‌ از انتشار برخی‌ از آنها بود. این‌ اقدام‌ در 1359 ش‌ به‌ اوج‌ خود رسید. تعدادی‌ از صاحبان‌ این‌ جراید نیز، احتمالاً به‌ دلیل‌ عدم‌استقبال‌ عمومی‌، به‌ تدریج‌ انگیزه‌ خود را برای‌ تبلیغ‌ عقایدشان‌ از دست‌ دادند. به‌ طور كلی‌، تصویب‌ قانون‌ مطبوعات‌، هرج‌ و مرجها و تشتتهای‌ سیاسی‌ و فرهنگی‌ را، كه‌ برخی‌ جراید به‌ آن‌ دامن‌ می‌زدند، كاهش‌ داد.

در 22 اردیبهشت‌ 1359، دادستانی‌ انقلاب‌ نام‌ چهل‌ نشریه‌ توقیف‌ شده‌ (از جمله‌: كار، پیكار، خبركارگر، صدای‌ دانشجو ، اتحاد چپ‌ خلق‌ ، سپیده‌ سرخ‌ ) را با ذكر دلایل‌ توقیف‌ آنها، اعلام‌ كرد. مهم‌ترین‌ این‌ دلایل‌ عبارت‌ بود از: سوءاستفاده‌ از آزادی‌، توهین‌ به‌ مقدّسات‌ اسلامی‌، توطئه‌ علیه‌ نظام‌ اسلامی‌ و حركت‌ در جهت‌ اهداف‌ امریكا ( جمهوری‌ اسلامی‌ ، ش‌ 274، ص‌ 11). به‌طور كلی‌ در این‌ دوره‌ توقیف‌ یا تعطیل‌ جراید در سه‌ مرحله‌ صورت‌ گرفت‌: در مرحله‌ اول‌، جرایدی‌ كه‌ به‌ صورت‌ غیرقانونی‌ منتشر یا علناً سبب‌ گسترش‌ناآرامیها در جامعه‌می‌شدند؛ در مرحله‌ دوم‌، روزنامه‌ها و مجلاتی‌ با گرایشهای‌ سیاسی‌ كه‌ خواهان‌ آزادیهای‌ بی‌حد و حصر بودند؛ و در مرحله‌ سوم‌، همه‌ جرایدی‌ كه‌، به‌رغم‌ موافقت‌ ظاهری‌ با انقلاب‌ اسلامی‌، غالباً دارای‌ گرایشهای‌ چپ‌ و مخالف‌ نظام‌ جمهوری‌ اسلامی‌ بودند (انصاری‌ لاری‌، ص‌ 116ـ117؛ خاكپور، ص‌ 116ـ 118). اقدام‌ دیگر پس‌ از تصویب‌ قانون‌ مطبوعات‌ و دیگر قوانین‌، این‌ بود كه‌ هیئتی‌ از نمایندگان‌ (شورای‌ انقلاب‌ دیوان‌ عالی‌ كشور، و وزارت‌ ارشاد ملی‌) تشكیل‌ شد كه‌ در مدت‌ ده‌ ماه‌ به‌ پرونده‌ 350 متقاضی‌ از هشتصد متقاضی‌ انتشار جریده‌ رسیدگی‌ و برای‌ 270 متقاضی‌، مجوز انتشار جریده‌ صادر كرد ( نگاهی‌ به‌ مطبوعات‌ ، ص‌160).

با تصویب‌ قانون‌ مطبوعات‌، طنز مطبوعاتی‌ نیز وارد مرحله‌ دیگری‌ شد. نشریات‌ طنزی‌ چون‌ آهنگر و حاجی‌بابا ، به‌ سبب‌ غیراسلامی‌ بودن‌ محتوای‌ آنها، تعطیل‌ شدند (صدر، ص‌ 50). آخرین‌ صحنه‌ رقابت‌ و درگیری‌ جراید موافق‌ و مخالف‌ انقلاب‌ اسلامی‌، جریان‌ انتخابات‌ ریاست‌ جمهوری‌ و مجلس‌ بود. همچنین‌ در این‌ دوره‌ از یك‌ سو جرایدی‌ با افكار و عقاید مخالف‌ جمهوری‌ اسلامی‌ فعالیت‌ می‌كردند و از سوی‌ دیگر، در ساختار سیاسی‌ چندگانگی‌ و كشمكش‌ وجود داشت‌ و جراید نیز به‌ كشمكشها و جناح‌بندیها دامن‌ می‌زدند ( نگرشی‌ بر نقش‌ مطبوعات‌ وابسته‌ در روند انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ ، ج‌ 2، ص‌ 13ـ14). از مرداد 1358 تا آخر شهریور 1359 (آغاز حمله‌ عراق‌ به‌ ایران‌)، حدود 79 نشریه‌ تازه‌ انتشار یافته‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ كه‌ نشان‌ می‌دهد با تثبیت‌ اوضاع‌ و تصویب‌ قانون‌ مطبوعات‌ از تعداد جراید كاسته‌ شده‌ است‌ (محسنیان‌راد، 1375 ش‌، ص‌ 207). بنا بر گزارشها، در این‌ دوره‌ تعداد نشریات‌ تخصصی‌ زنان‌ اندك‌ بوده‌ است‌. برخی‌ از نشریات‌ تخصصی‌ زنان‌ در 1359 ش‌ عبارت‌ بوده‌اند از: روزنامه‌ پیام‌ هاجر ، (نخستین‌ شماره‌ 19 شهریور 1359)؛ و مجله‌ پویندگان‌ راه‌ زینب‌ ، كه‌ استمرار مجله‌ اطلاعات‌ بانوان‌ بود و در 25 شهریور 1359 انتشار یافت‌ (كیهانی‌، ص‌ 87). در زمینه‌ جراید كودك‌ و نوجوان‌، در 1359 ش‌ نیز نشریاتی‌ به‌ چاپ‌ رسیدند، از جمله‌: ماهنامه‌ جوانه‌، شاهد كودكان‌ ، كودك‌ مسلمان‌ بلوچ‌ ، و رسالت‌ دانش‌آموزی‌ (كاشفی‌ خوانساری‌، ص‌ 106ـ107).

3. دوره‌ جنگ‌ عراق‌ با ایران‌ (1359ـ1367ش‌). با حمله‌ عراق‌ به‌ ایران‌ در 31 شهریور 1359 و به‌ اقتضای‌ شرایط‌ جدید دفاعی‌ و امنیتی‌، محدودیتهایی‌ بر جراید كشور اعمال‌ شد. در مهرماه‌ و سپس‌ در اسفند 1359 تعدادی‌ از نشریات‌ سازمانهای‌ سیاسی‌ و برخی‌ روزنامه‌ها تعطیل‌ شدند. در فروردین‌ 1360، وزارت‌ ارشاد اسلامی‌ وقت‌ در اطلاعیه‌ای‌ مدیران‌ جراید را به‌ تجدید اجازه‌ انتشار آنها ملزم‌ كرد و از صاحبان‌ چاپخانه‌ها خواست‌ تا از چاپ‌ روزنامه‌ها و مجله‌های‌ فاقد اجازه‌ جدید خودداری‌ كنند. در 16 خرداد 1360، به‌ توصیه‌ «شورای‌ میانجیگری‌ مطبوعات‌» ــ كه‌ در اواخر اسفند 1359 برای‌ حل‌ اختلافات‌ دولت‌ و مدیران‌ روزنامه‌ها تشكیل‌ شده‌ بود و با حكم‌ دادستان‌ انقلاب‌ اسلامی‌ تهران‌، شش‌ روزنامه‌ و هفته‌نامه‌ وابسته‌ به‌ گروههای‌ مخالف‌ تعطیل‌ گردید. بدین‌ترتیب‌، در اواخر بهار 1360 ش‌ تعداد روزنامه‌ها و نشریات‌ دوره‌ای‌ ایران‌ به‌ 62 نشریه‌ كاهش‌ یافت‌ (معتمدنژاد، 1377 ش‌ ب‌ ، ص‌40ـ41). از آن‌ پس‌ تنها چهار روزنامه‌ روزانه‌ فارسی‌ در تهران‌ شامل‌ دو روزنامه‌ عصر ( اطلاعات‌ و كیهان‌ ) و دو روزنامه‌ صبح‌ ( جمهوری‌ اسلامی‌ و صبح‌ آزادگان‌ ) به‌ انتشار خود ادامه‌ دادند. در كنار روزنامه‌های‌ روزانه‌، هشت‌ نشریه‌ هفتگی‌ نیز منتشر می‌شد، بدینقرار: سروش‌ (وابسته‌ به‌ صدا و سیما)، جوانان‌ امروز ، اطلاعات‌ هفتگی‌ ، راه‌ زینب‌ (نشریه‌ جانشین‌ اطلاعات‌ بانوان‌ )، زن‌ روز (وابسته‌ به‌ گروه‌ مطبوعاتی‌ كیهان‌)، امت‌ (ترجمان‌ جنبش‌ مسلمانان‌ مبارز)، اتحاد (وابسته‌ به‌ حزب‌ توده‌) و اتحاد مردم‌ (نعمتی‌اقدم‌، ص‌ 84).

در اوایل‌ دهه‌ 1360 ش‌ سه‌ نشریه‌ دینی‌ به‌ نامهای‌ پاسدار اسلام‌ ، حوزه‌ (هر دو وابسته‌ به‌ دفتر تبلیغات‌ اسلامی‌)، نور علم‌ (وابسته‌ به‌ جامعه‌ مدرسین‌) و نیز مجله‌ كیهان‌ اندیشه‌ را نیز مؤسسه‌ مطبوعاتی‌ كیهان‌ با محتوای‌ علمی‌ و فلسفی‌ و دینی‌، در همان‌ سال‌ در قم‌ منتشر كرد (شعبانعلی‌ بهرامپور، 1384 ش‌، ص‌ 127؛ محمدپور، ص‌ 112). بررسی‌ موضوعات‌ و مطالب‌ نشریات‌ دینی‌ در 1366 ش‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ موضوعاتی‌ مانند سیاست‌، جامعه‌شناسی‌، مباحث‌ جدید كلامی‌، نقد كتاب‌ و فلسفه‌ به‌تدریج‌ در حال‌ افزایش‌ بوده‌اند و عمدتاً در نشریات‌ پاسدار اسلام‌ و كیهان‌ اندیشه‌ بازتاب‌ یافته‌اند (شعبانعلی‌ بهرامپور، 1384 ش‌، ص‌130).

تجربه‌ سخت‌ و پرخطر روزنامه‌نگاری‌ در دوران‌ جنگ‌ برای‌ تهیه‌ گزارش‌ از رویدادها و اخبار جبهه‌ها، از دیگر مشخصات‌ روزنامه‌نگاری‌ این‌ دوره‌ بود. گفتنی‌ است‌ كه‌ در هشت‌ سال‌ جنگ‌، 46 تن‌ از خبرنگاران‌ در حال‌ خدمت‌ به‌ شهادت‌ رسیدند.

از دیگر ویژگیهای‌ این‌ دوره‌، گرایش‌ روزنامه‌نگاران‌ حرفه‌ای‌ و نویسندگان‌ به‌ موضوعات‌ ورزشی‌، سینمایی‌، سرگرمی‌، طنز تصویری‌، خانوادگی‌، اقتصادی‌ و عمدتاً غیرسیاسی‌ بود و چندین‌ نشریه‌ حرفه‌ای‌ در این‌ موضوعات‌ تأسیس‌ شد ( رجوع كنید به: ادامه‌ مقاله‌). در این‌ سالها، از طریق‌ آموزش‌ علمی‌ و منظم‌، نسل‌ جدیدی‌ از نویسندگان‌ مطبوعات‌ پدید آمدند كه‌ زمینه‌ساز تحول‌ و پیشرفت‌ این‌ حرفه‌ و ارتقای‌ سطح‌ كیفی‌ و محتوایی‌ جراید را فراهم‌ آوردند (قاسمی‌، ص‌ 131ـ133).

از وقایع‌ مهم‌ دوران‌ جنگ‌، اصلاح‌ قانون‌ مطبوعات‌ 1358 ش‌ و تدوین‌ دومین‌ قانون‌ مطبوعات‌ پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ در اسفند 1364 بود. از وجوه‌ تمایز این‌ قانون‌، پیش‌بینی‌ فصولی‌ در زمینه‌های‌ رسالت‌ جراید، حقوق‌ آنها و، مهم‌تر از همه‌، پیش‌بینی‌ هیئت‌ نظارت‌ بر مطبوعات‌ بود (انصاری‌لاری‌، ص‌ 151ـ152؛ اسماعیلی‌، ص‌ 33ـ64؛ نیكوكار، ص‌ 292ـ 293). در دوره‌ جنگ‌ تعداد عناوین‌ جراید كشور، در مقایسه‌ با سالهای‌ پیش‌ از جنگ‌ و پس‌ از آن‌، كمتر شد. در واقع‌، این‌ قانون‌ مطبوعات‌، متناسب‌ با اوضاع‌ جنگی‌ حاكم‌ بر كشور و به‌ دلایل‌ امنیتی‌، محدودیتهایی‌ برای‌ جراید به‌وجود آورد (شریف‌، ص‌ 82؛ برای‌ آگاهی‌ بیشتر از رویه‌های‌ مشابه‌ در دیگر كشورها و اِعمال‌ محدودیتهای‌ حقوقی‌ در انتشار مطبوعات‌ در شرایط‌ جنگی‌ رجوع كنید به: معتمدنژاد، 1377ش‌ الف‌ ، ص‌26ـ27). از 1359 تا 1367 ش‌، هشتاد نشریه‌ از اداره‌ كل‌ مطبوعات‌ وزارت‌ ارشاد اسلامی‌ مجوز انتشار گرفت‌ (انصاری‌لاری‌، ص‌ 215). در این‌ دوره‌، شمارگان‌ جراید نیز كاهش‌ چشمگیری‌ یافت‌؛ برای‌ نمونه‌، شمارگان‌ روزنامه‌های‌ كیهان‌ و اطلاعات‌ به‌ یك‌پنجم‌ و حتی‌ كمتر از آن‌ تقلیل‌ پیدا كرد (معتمدنژاد، 1377 ش‌ ب‌ ، ص‌ 41). از سوی‌ دیگر، تعداد نشریات‌ ایرانیان‌ خارج‌ از كشور به‌ شدت‌ افزایش‌ یافت‌. در این‌ سالها بسیاری‌ از وابستگان‌ به‌ حكومت‌ پهلوی‌ و دیگر مخالفان‌ نظام‌ جمهوری‌ اسلامی‌، در اروپا و امریكا به‌ نشر روزنامه‌ها و مجلاتی‌ با گرایش‌ سیاسی‌ و تبلیغات‌ بر ضد نظام‌ اقدام‌ كردند. از 1357 تا 1368 ش‌ مجموعاً 88 عنوان‌ نشریه‌ با گرایش‌ سیاسی‌ در خارج‌ از كشور، بیشتر آلمان‌ غربی‌، انتشار یافت‌ كه‌ 1366ش‌ اوج‌ فعالیت‌ آنها بود (جعفری‌ خانقاه‌، ص‌93ـ 94) ولی‌ در اواخر جنگ‌ به‌ تدریج‌ نشریات‌ سیاسی‌ خارج‌ از كشور به‌ موضوعات‌ فرهنگی‌ گرایش‌ یافتند.

از دیگر ویژگیهای‌ دوران‌ جنگ‌، رشد جراید دولتی‌ بود. این‌ امر سبب‌ وابستگی‌ مطبوعات‌ به‌ دولت‌ و نهادهای‌ اجرایی‌ شد كه‌ تأثیری‌ جدّی‌ بر روند فعالیت‌ جراید مستقل‌ داشت‌. برای‌ نمونه‌، در 1364 ش‌ شصت‌ نشریه‌ دولتی‌ انتشار می‌یافت‌ كه‌ 46% آن‌ از مجاری‌ اداری‌ پخش‌ می‌شد ( رجوع كنید به: بدیعی‌ دزفولی‌، ص‌208). در این‌ فضا خوداتكایی‌ كمتر بود. در نتیجه‌، جراید عملاً سخنگوی‌ دولت‌ شدند و نقش‌ نظارتی‌ و ارزیابی‌ عملكرد دستگاههای‌ اجرایی‌ آنها كمتر شد (اسدی‌، ص‌ 81). همچنین‌ در این‌ دوره‌، به‌ دلایل‌ امنیتی‌، ممیزی‌ بر جراید حاكم‌ بود. در این‌ دوره‌، روزنامه‌نگاری تصویری‌ (فتوژورنالیسم‌) ایران‌، به‌ویژه‌ در بازتاب‌ صحنه‌های‌ مهم‌ جنگ‌، در داخل‌و خارج‌ از كشور، نقش‌ بسیاری‌ داشت‌. خبرنگاران‌ عكاس‌ ایرانی‌، مخصوصاً آنهایی‌ كه‌ در ایران‌ برای‌ خبرگزاریهای‌ بین‌المللی‌ كار می‌كردند، به‌ خوبی‌ توانستند رویدادهای‌ ایران‌ را در جهان‌ منعكس‌ كنند (پوریاوری‌، ص‌ 9ـ10).

در این‌ دوره‌، به‌ سبب‌ آشفتگی‌ ناشی‌ از جنگ‌ و تنشهای‌ داخلی‌، طنز سیاسی‌ قدرت‌ پیشین‌ را نداشت‌ و به‌ جای‌ داشتن‌ بار سیاسی‌، ناظر به‌ مسائل‌ خرد اقتصادی‌ و اجتماعی‌ بود و از پرداختن‌ به‌ مسائل‌ سیاسی‌ داخلی‌ پرهیز می‌نمود. در عرصه‌ سیاست‌ خارجی‌ نیز اصحاب‌ این‌ نشریات‌ به‌ طنزهای‌ تندی‌ در باره‌ امریكا، صهیونیسم‌ و رژیم‌ بعثی‌ عراق‌ می‌پرداختند (صدر، ص‌ 51 52؛ نیز رجوع كنید به: قربانیان‌، ص‌ 112ـ127). به‌علاوه‌، از دی‌ 1363 حركت‌ تازه‌ای‌ در طنز مطبوعاتی‌ آغاز شد. كیومرث‌ صابری‌ فومنی‌ * (گل‌آقا) در ستون‌ «دو كلمه‌ حرف‌ حساب‌» در روزنامه‌ اطلاعات‌ بر آن‌ بود كه‌ نشان‌ دهد می‌توان‌ ضمن‌ حفظ‌ حریم‌ ارزشها، به‌ نقد مسائل‌ جامعه‌ و جهان‌ پرداخت‌. این‌ اقدام‌، مشخصه‌های‌ تازه‌ای‌ را برای‌ طنز سیاسی‌ كشور به‌ وجود آورد (صدر، ص‌ 85). در اوایل‌ این‌ دوره‌، جرایدی‌ ویژه‌ كودكان‌ و نوجوانان‌ نیز منتشر شد كه‌ عبارت‌اند از: ضمیمه‌ شاپرك‌ ، پیك‌ شكوفه‌ ، یاوران‌ انقلاب‌ . سال‌ 1361 ش‌ نقطه‌ عطفی‌ در جراید كودكان‌ و نوجوانان‌، پس‌ از انقلاب‌ است‌. در این‌ سال‌ رشد نوجوان‌ ، رشد دانش‌آموز ، و رشد نوآموز از سوی‌ آموزش‌ و پرورش‌ و در استمرار راهی‌ كه‌ مجله‌ پیك‌ آغاز كننده‌ آن‌ بود، منتشر شدند. سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌ نیز مجله‌ نهال‌ انقلاب‌ را منتشر كرد. از سال‌ 1362 ش‌ مطبوعات‌ كودك‌ و نوجوان‌ به‌ نوعی‌ ثبات‌ و هویت‌ دست‌ یافت‌ و از انسجام‌ نسبی‌ برخوردار شد (كاشفی‌ خوانساری‌، ص‌ 107ـ 108).

از 1364 ش‌ جراید ادبی‌، كه‌ سالها بود منتشر نمی‌شدند، مانند آدینه‌، دنیای‌ سخن‌ ، و مفید ، دوباره‌ انتشار یافتند و در سالهای‌ بعد بر تعداد نشریات‌ ادبی‌ افزوده‌ شد ( رجوع كنید به: فریبا كاظمی‌، ص‌ 118ـ127). در این‌ سالها تعداد جراید مذهبی‌ فرهنگی‌ و مذهبی‌ ـ سیاسی‌ نیز زیاد شد (قاسمی‌، ص‌ 132). مطبوعات‌ زنان‌ نیز، تحت‌ تأثیر اوضاع‌ ناشی‌ از جنگ‌، با ركود مواجه‌ شد و تنها، حدود نُه‌ نشریه‌ تخصصی‌ زنان‌ انتشار یافت‌ كه‌ مهم‌ترین‌ آنها عبارت‌ بودند از: مجله‌ شاهد بانوان‌ ، ترجمان‌ بنیاد شهید انقلاب‌ اسلامی‌، كه‌ در آبان‌ 1360 منتشر شد؛ مجله‌ محجوبه‌ ، به‌ زبان‌ انگلیسی‌، كه‌ بنیاد اندیشه‌ اسلامی‌ (وابسته‌ به‌ وزارت‌ ارشاد اسلامی‌) آن‌ را برای‌ خارج‌ از كشور، در 1360 ش‌ منتشر كرد؛ گاهنامه‌ ادبی‌ و هنری‌ بانوان‌ به‌ نام‌ كوثر ، كه‌ در 1366 ش‌ در تهران‌ انتشار یافت‌؛ مجله‌ الطاهره‌ ، به‌ عربی‌، كه‌ بنیاد اندیشه‌ اسلامی‌ آن‌ را در 1367 ش‌ در تهران‌، برای‌ خارج‌ از كشور، منتشر كرد (كیهانی‌، ص‌ 87- 88). یكی‌ از ویژگیهای‌ این‌ دوره‌، چاپ‌ همزمان‌ نشریه‌ هفتگی‌ كیهان‌ هوایی‌ در مؤسسه‌ كیهان‌ در ایران‌، واشنگتن‌ و چند شهر اروپایی‌ و آسیایی‌ بود كه‌ سبب‌ شد شمارگان‌ كمتر از هزار نسخه‌ این‌ نشریه‌ در 1361 ش‌، به‌ 000 ، 35 تا 000 ، 40 نسخه‌ در 1365 ش‌ افزایش‌ یابد. پس‌ از مدتی‌ روزنامه‌ اطلاعات‌ لندن‌، و روزنامه‌های‌ قدس‌ ، اطلاعات‌ ، خراسان‌ ، و همشهری‌ در سایر نقاط‌ جهان‌ منتشر شدند (اكرمی‌، ص‌ 74ـ 75، 80- 90).

به‌طور كلی‌، به‌اقتضای‌ اوضاع‌ جامعه‌ در هشت‌ سال‌ جنگ‌، نهادها و سازمانها و تشكیلات‌ صنفی‌ و سیاسی‌ همه‌ توان‌ خود را برای‌ تقویت‌ توان‌ دفاعی‌ كشور بسیج‌ كرده‌ بودند و در چنین‌ وضعی‌، ایجاد هرگونه‌ تشكل‌ صنفی‌ و حرفه‌ای‌ با بی‌میلی‌ اعضای‌ آن‌ صنف‌ روبه‌رو می‌شد. بر این‌ اساس‌، بحث‌ ضرورت‌ تشكیل‌ نظام‌ صنفی‌ و حرفه‌ای‌ برای‌ كاركنان‌ جراید نیز مطرح‌ نشد (مسعودی‌، ص‌461) و به‌تدریج‌ كاركرد تبلیغی‌ جراید بر كاركرد اصلاحی‌ و نظارتی‌ آنها پیشی‌ گرفت‌ (امین‌زاده‌، ص‌62).

4. دوره‌ پس‌ از جنگ‌. پایان‌ جنگ‌، آغاز دوره‌ جدیدی‌ برای‌ روزنامه‌نگاران‌ بود. در این‌ دوره‌ علاوه‌ بر سازندگی‌ اقتصادی‌ (1368ـ1376 ش‌)، در زمینه‌ فرهنگی‌ و سیاسی‌، تحولاتی‌ به‌ وقوع‌ پیوست‌. در دوره‌ موسوم‌ به‌ سازندگی‌ كه‌ از 1368 ش‌، سال‌ اول‌برنامه‌ پنج‌ ساله‌ اول‌ توسعه‌ اقتصادی‌، اجتماعی‌ و فرهنگی‌، آغاز شد و تا سال‌ 1376 ش‌، دو سال‌ پیش‌ از پایان‌ برنامه‌ دوم‌ توسعه‌ ادامه‌ یافت‌، كاهش‌ مداخلات‌ گسترده‌ دولت‌ در دستوركار قرار گرفت‌ كه‌ بیش‌ از همه‌ در عرصه‌ اقتصادی‌ محقق‌ شد. در عرصه‌ فرهنگی‌ هرچند در این‌ دوره‌ برنامه‌هایی‌ با هدف‌ كاهش‌ مداخلات‌ گسترده‌ دولت‌ تدوین‌ شد، در حوزه‌ سیاست‌گذاری‌ مطبوعاتی‌، دولت‌ همچنان‌ متولی‌ بود و نظام‌ توزیع‌ یارانه‌های‌ مطبوعاتی‌ جریان‌ داشت‌ (شعبانعلی‌ بهرامپور، 1383 ش‌، ص‌ 65ـ66). برخی‌ از فعالیتهای‌ سازندگی‌ عبارت‌ بود از: تشكیل‌ «هیئت‌ رئیسه‌ مجمع‌ منتقدان‌، نویسندگان‌ و مترجمان‌ سینمایی‌ مطبوعات‌ كشور»، تأسیس‌ «شركت‌ تعاونی‌ مطبوعات‌»، آغاز آموزش‌ حرفه‌ای‌ در عرصه‌ مطبوعات‌، تأسیس‌ مركز مطالعات‌ و تحقیقات‌ رسانه‌ها به‌ منظور انجام‌ دادن‌ پژوهشهای‌ مطبوعاتی‌ و روزنامه‌نگاری‌، تشكیل‌ انجمن‌ مطبوعات‌ ورزشی‌ ایران‌، پذیرش‌ دانشجو در دوره‌های‌ تحصیلات‌ تكمیلی‌ علوم‌ ارتباطات‌ اجتماعی‌ و برگزاری‌ سمینارهای‌ بررسی‌ مسائل‌ مطبوعات‌ كشور (قاسمی‌، ص‌ 134؛ معتمدنژاد، 1377 ش‌ ب‌ ، ص‌ 43). در فاصله‌ سالهای‌ 1367 تا 1369 ش‌، با آغاز انتشار 91 نشریه‌ جدید، مطبوعات‌ 49% رشد داشت‌؛ در این‌ سه‌ سال‌، 274 نشریه‌ (با احتساب‌ ده‌ عنوان‌ نشریه‌ بنیاد اندیشه‌ اسلامی‌، هفده‌ عنوان‌ نشریه‌ رشد وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌ و بیست‌ عنوان‌ جراید نهضتهای‌ آزادیبخش‌: 321 نشریه‌) در كشور منتشر شد. بنا بر آمار در فاصله‌ زمانی‌ مذكور، نشریاتی‌ كه‌ دو ماه‌ یك‌ بار یا در فاصله‌ زمانی‌ بیشتر منتشر می‌شدند، از 33 عنوان‌ در 1367 ش‌ به‌ 83 عنوان‌ در 1369 ش‌ افزایش‌ یافتند. از این‌ تعداد، دوازده‌ نشریه‌ را اشخاص‌ و مؤسسات‌ غیردولتی‌، و 71 عنوان‌ دیگر را مراكز علمی‌ و تحقیقاتی‌ كشور منتشر می‌كردند. این‌ گروه‌ از جراید حدود 32% از كل‌ جراید كشور را تشكیل‌ می‌دادند كه‌ عمدتاً در تهران‌ و سپس‌ در مشهد، قم‌ و سایر شهرستانها انتشار می‌یافتند. تعداد جراید هفتگی‌ از 48 نشریه‌ در 1367 ش‌ به‌ 44 نشریه‌ در 1369 ش‌ كاهش‌ یافت‌ كه‌ دلیل‌ عمده‌ آن‌، توقف‌ انتشار برخی‌ نشریات‌ نامنظم‌ در شهرستانها و تغییر ترتیب‌ انتشار برخی‌ از آنها از هفتگی‌ به‌ ماهانه‌ بود. 32 عنوان‌، كه‌ 75% از نشریات‌ هفتگی‌ را تشكیل‌ می‌دادند، در شهرستانها منتشر شده‌اند. تعداد روزنامه‌های‌ فعال‌ كشور از ده‌ روزنامه‌ در 1367 ش‌ به‌ نوزده‌ روزنامه‌ در 1369 ش‌ رسید و این‌ در حالی‌ بود كه‌ تا نیمه‌ اول‌ 1369 ش‌، بیست‌ امتیاز نشر در اختیار افراد قرار داشت‌ كه‌ به‌علت‌ مشكلات‌ اجرایی‌ فقط‌ امكان‌ انتشار 50% از امتیازاتِ واگذار شده‌ فراهم‌ آمد (امین‌زاده‌، ص‌ 65ـ66). آمار نشان‌ می‌دهد در 1368 ش‌ بیش‌ از 65% مطالب‌ روزنامه‌ها خبری‌ بوده‌ و تفسیر و تحلیل‌ رویدادها حدود 7ر1% از مطالب‌ را به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است‌. میزان‌ مطالب‌ خبری‌ در 1376 ش‌ به‌ 60% رسیده‌ و تحلیلها و تفسیرها 3ر3% افزایش‌ یافته‌ است‌. همچنین‌ 60% مطالب‌ صفحه‌ اول‌ روزنامه‌های‌ 1368 ش‌، درونمایه‌های‌ مذهبی‌، سیاسی‌ و اقتصادی‌ داشته‌ یا به‌ مسائل‌ سیاست‌ خارجی‌ پرداخته‌ شده‌ است‌ (محمدپور، ص‌ 113).

سالهای‌ پایانی‌ دهه‌ 1360 ش‌ و اوایل‌ دهه‌ 1370 ش‌ تنها مقطعی‌ است‌ كه‌ در عین‌ اقتدار سیاسی‌، نشریات‌ توانستند با حجم‌ گسترده‌ انتشار یابند. بنابراین‌ می‌توان‌ مقطع‌ مذكور را دوره‌ای‌ پررونق‌ برای‌ مطبوعات‌ به‌شمار آورد (اسعدی‌، ص‌ 14). از 1369ش‌، تا پایان‌ 1371ش‌، 282 مجوز انتشار نشریه‌ صادر شد و به‌ این‌ رقم‌، در 1372 ش‌ 69 مجوز، در 1373 ش‌ 70 مجوز، در 1374ش‌ 105 مجوز، در 1375ش‌ 116 مجوز و در 1376ش‌، كه‌ اوج‌ صدور مجوز دوره‌ هشت‌ ساله‌ بود، 281 مجوز افزوده‌ شد (علی‌بهرامپور،ص‌85). از جمله‌ عوامل‌افزایش‌نشریات‌، تحولات‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ در سالهای‌ گذشته‌ در ایران‌ و جهان‌، انقلاب‌ ارتباطات‌ در سطح‌ جهانی‌، اهمیت‌ یافتن‌ افكار عمومی‌، غلبه‌ الگوهای‌ توسعه‌ انسانی‌ و پایدار، تحول‌ در مفهوم‌ حاكمیت‌ ملی‌، افزایش‌ جمعیت‌، جوانی‌ جمعیت‌، گسترش‌ شهرنشینی‌، توسعه‌ كمی‌ و كیفی‌ تحصیلات‌ عالی‌ و رشد جناح‌بندیهای‌ سیاسی‌ بود (همان‌، ص‌ 83- 84). رشد كیفی‌ و كمّی‌ نشریات‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ مطبوعات‌، به‌ عنوان‌ ابزار اطلاعاتی‌ مهم‌، در زندگی‌ مردم‌ جای‌ گرفته‌ و با وجود گسترش‌ رسانه‌های‌ جمعی‌ دیگر، همچنان‌ جایگاه‌ نسبتاً ممتاز خود را حفظ‌ كرده‌ است‌. اقدام‌ دولت‌ از 1367 ش‌ به‌ بعد، كه‌ برای‌ جراید یارانه‌های‌ ریالی‌ و ارزی‌ در نظر گرفت‌، نقش‌ مؤثری‌ در تقویت‌ بنیه‌ مالی‌ مطبوعاتی‌ داشت‌ (نادران‌ و عبدلی‌، ص‌ 77ـ 78).

برخی‌ از مسائل‌ و مشكلات‌ جراید كشور در این‌ دوره‌، به‌ توافق‌ نرسیدن‌ جناحها و گروههای‌ سیاسی‌ و دولت‌ در باره‌ كاركرد و شأن‌ و جایگاه‌ جراید، به‌ویژه‌ جراید مستقل‌، در توسعه‌ همه‌جانبه‌ ملی‌ و نیز تنگناهای‌ مالی‌ و اقتصادی‌ آنها بود (شعبانعلی‌ بهرامپور، 1379 ش‌، ص‌ 29). در این‌ دوره‌ جراید ادبی‌ و علمی‌ تخصصی‌ رشد چشمگیری‌ كردند، به‌ طوری‌ كه‌ فقط‌ در 1370ش‌، 162مجوز انتشار برای‌ این‌گونه‌ جراید صادر شد (فریبا كاظمی‌، ص‌120؛ زارع‌، ص‌ 51). اما در این‌ مقطع‌، جراید ویژه‌ كودك‌ و نوجوان‌ نیز منتشر شدند، از جمله‌ در 1368 ش‌ نشریه‌ فنون‌ ، با روشی‌ علمی‌ و فنی‌، ویژه‌ نوجوانان‌ منتشر گردید. پویش‌ (ادبی‌ ـ هنری‌) و رویش‌ (مذهبی‌) را نیز كانون‌ پرورش‌ فكری‌ كودكان‌ و نوجوانان‌ منتشر می‌كرد. برخی‌ دیگر از نشریات‌ این‌ دوره‌ عبارت‌ بودند از: كودك‌ و نوجوان‌ (وابسته‌ به‌ مؤسسه‌ كیهان‌)، سلام‌ بچه‌ها (از انتشارات‌ دفتر تبلیغات‌ اسلامی‌ حوزه‌ علمیه‌ قم‌)، سروش‌ كودكان‌ (به‌ صاحب‌امتیازی‌ سازمان‌ صدا و سیما)، آفتابگردان‌ (به‌ ضمیمه‌ روزنامه‌ همشهری‌ و وابسته‌ به‌ مؤسسه‌ علمی‌ آینده‌سازان‌ و اتحادیه‌ انجمن‌ اسلامی‌)، و ماهنامه‌ قرآنی‌ باران‌ (از سوی‌ سازمان‌ اوقاف‌؛ كاشفی‌ خوانساری‌، ص‌ 109ـ 110).

در این‌ سالها نشریاتِ غالباً سیاسی‌ و فرهنگی‌ فارسی‌زبان‌ همچنان‌ در كشورهای‌ خارجی‌ (بیشتر در آلمان‌، انگلیس‌، سوئد و فرانسه‌) منتشر می‌شد. حجم‌ زیادی‌ از مطالب‌ نیز در مخالفت‌ با نظام‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ بود ( رجوع كنید به: جعفری‌ خانقاه‌، ص‌ 94).

با پایان‌ یافتن‌ جنگ‌ در تابستان‌ 1367 و پس‌ از رحلت‌ امام‌ خمینی‌ در سال‌ بعد، تنشهای‌ فكری‌ و مناقشات‌ سیاسی‌ بیش‌ از پیش‌ به‌ عرصه‌ نشریات‌ راه‌ یافت‌ و بر سبك‌ و سیاق‌ كار طنز در جراید ــ كه‌ به‌ سبب‌ فعال‌ نبودن‌ احزاب‌ و گروهها در جامعه‌، سخنگوی‌ جناحها و جریانات‌ فكری‌ و سیاسی‌ بودند تأثیر گذاشت‌. آغاز به‌ كار مجله‌ گل‌آقا در پاییز 1369، از نظر پرداختن‌ به‌ طنز تصویری‌، مكمل‌ حركت‌ جدید طنز سیاسی‌ كشور بود و پس‌ از مدتها بار دیگر، طنز تصویری‌ مسئولان‌ جامعه‌، با تأكید بر ملاحظات‌ دینی‌ و اجتماعی‌، چاپ‌ و منتشر شد و فضای‌ كار طنز سیاسی‌ گسترش‌ یافت‌ (صدر، ص‌ 84- 85). در این‌ مقطع‌، در زمینه‌ كلامی‌ ـ فقهی‌ چند نشریه‌، به‌ عنوان‌ شاخص‌ اندیشه‌های‌ این‌ شاخه‌ منتشر شد كه‌ عبارت‌ بودند از: مجله‌ معرفت‌ و مجله‌ كلام‌ اسلامی‌ هر دو در 1371 ش‌، مجله‌ اندیشه‌ حوزه‌ (وابسته‌ به‌ دانشگاه‌ علوم‌ رضوی‌) از 1374 ش‌ و مجله‌ حكومت‌ اسلامی‌ زیرنظر دبیرخانه‌ مجلس‌ خبرگان‌ رهبری‌ از 1375 ش‌ (میرسلیم‌، ص‌ 234ـ 235). سه‌ روزنامه‌، به‌ مجموعه‌ روزنامه‌های‌ صبح‌ تهران‌ افزوده‌ شد؛ سلام‌ (تأسیس‌: در 1370 ش‌) همشهری‌ (تأسیس‌: 1372 ش‌) ایران‌ (تأسیس‌ 1375 ش‌؛ نعمتی‌اقدم‌، ص‌ 84).

برخی‌ رخدادهای‌ مهم‌ دیگر در این‌ سالها عبارت‌ بودند از: كشمكشهای‌ دولت‌ و قوه‌ قضائیه‌ در خصوص‌ نحوه‌ رسیدگی‌ به‌ جرائم‌ مطبوعاتی‌، برگزاری‌ نمایشگاههای‌ مطبوعات‌، تأسیس‌ دانشكده‌ خبر، اعلام‌ موجودیت‌ انجمن‌ روزنامه‌نگاران‌ مسلمان‌، انتخابات‌ انجمن‌ منتقدان‌ و نویسندگان‌ سینمایی‌ و انتخاب‌ نماینده‌ مدیران‌ مسئول‌ مطبوعات‌ در هیئت‌ نظارت‌ بر مطبوعات‌، تشكیل‌ نخستین‌ انجمن‌ الكترونیكی‌ روزنامه‌نگاران‌ایران‌ و اعطای‌ جوایز سالانه‌ به‌ مقالات‌ برگزیده‌ (قاسمی‌، ص‌ 135ـ 137).

پس‌ از انتخابات‌ ریاست‌ جمهوری‌ در خرداد 1376 ش‌، شماری‌ از جراید به‌ موضوعاتی‌ مانند جامعه‌ مدنی‌، مردم‌سالاری‌ دینی‌، اصلاحات‌، و توسعه‌ سیاسی‌ پرداختند (خیابانی‌ و سریبرنی‌، ص‌ 83). برخی‌ از رخدادها و تحولات‌ در این‌ دوره‌ چنین‌ بود: تشكیل‌ نخستین‌ انجمن‌ صنفی‌ روزنامه‌نگاران‌ ایران‌؛ تجدید تركیب‌ اعضای‌ هیئت‌ منصفه‌ مطبوعات‌؛ افزایش‌ سریع‌ تعداد روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ و ماهنامه‌ها؛ رشد فزاینده‌ نزدیك‌ به‌ هزار عنوان‌ نشریه‌ در حوزه‌های‌ گوناگون‌ سیاسی‌، اجتماعی‌، فرهنگی‌، ورزشی‌، ادبی‌ و غیره‌؛ انتشار دهها عنوان‌ روزنامه‌ در تهران‌ و شهرستانها؛ افزایش‌ شایان‌ توجه‌ شمارگان‌ نشریات‌ به‌ویژه‌ روزنامه‌ها؛ افزایش‌ تعداد عناوین‌ و شمارگان‌ نشریات‌ غیردولتی‌ در قیاس‌ با نشریات‌ دولتی‌. از نظر اطلاع‌رسانی‌ نیز جراید كاركرد بیشتری‌ داشتند (غلامرضا كاشی‌، ص‌ 8 9) و در عین‌ حال‌، از نكات‌ قابل‌ توجه‌، صدور چندین‌ مجوز برای‌ یك‌ فرد یا یك‌ مؤسسه‌ بوده‌ است‌ ( رجوع كنید به: همان‌، ص‌ 128ـ132).

بنا بر آمار، در 1376 ش‌، 345 مجله‌ منتشر شده‌ است‌. مجلات‌ علوم‌اجتماعی‌ و علوم‌ انسانی‌، با سهمی‌ برابر 5 ر28% ، بزرگ‌ترین‌ گروه‌ مجلات‌ كشور بوده‌اند و شامل‌ مجلات‌ ادبی‌، حقوقی‌، اقتصادی‌، سیاسی‌، تاریخی‌ و جغرافیایی‌ می‌شده‌اند. سهم‌ مجلات‌ دیگر، به‌ ترتیب‌، بدین‌ قرار بوده‌ است‌: مجلات‌ علمی‌ مخصوص‌ عامه‌ (مانند مجله‌های‌ دانستنیها و دانشمند )، 13%؛ مجلات‌ علمی‌ و فنی‌ و مهندسی‌، 4ر12% ؛ مجلات‌ سرگرم‌كننده‌ و عامه‌پسند (مانند اطلاعات‌ هفتگی‌ یا گزارش‌ )، 6 ر10%؛ مجلات‌ پزشكی‌، 7ر7%؛ مجلات‌ كودكان‌ و نوجوانان‌ و همچنین‌ مجلات‌ هنری‌، هر كدام‌ 8 ر5%؛ مجلات‌ مذهبی‌، 1ر4%؛ مجلات‌ ورزشی‌، 6ر3%؛ مجلات‌ مخصوص‌ بانوان‌ و همچنین‌ مجلات‌ كشاورزی‌، هر كدام‌ 3ر2%؛ مجلات‌ طنز و كاریكاتور و همچنین‌ مجلات‌ وابسته‌ به‌ قوای‌ نظامی‌ و انتظامی‌، هر كدام‌ 7ر1%؛ و مجلات‌ مخصوص‌ اقوام‌، 5% (محسنیان‌راد، 1376ش‌، ص‌ 766ـ767). آمار فاصله‌ انتشار مجلات‌ نیز بدین‌ ترتیب‌ بوده‌ است‌: 1ر52% ماهنامه‌؛ 8 ر5% هفتگی‌؛ 9ر3% دوهفته‌نامه‌؛ 8 ر5% دو ماه‌ یك‌بار؛ 8 ر26% فصلنامه‌؛ 4ر2% شش‌ماه‌ یك‌ بار؛ و باقی‌ مجلات‌ در سال‌ هشت‌، سه‌ یا یك‌ شماره‌ منتشر شده‌اند (همان‌، ص‌ 767).

بنا بر آمار، بیشترین‌ سهم‌ مقالات‌ چاپ‌ شده‌ فارسی‌ به‌ علوم‌ انسانی‌ تعلق‌ دارد و علوم‌ پایه‌ و پزشكی‌ در مراتب‌ دوم‌ و سوم‌ قرار می‌گیرند. همچنین‌ سهم‌ مقالات‌ لاتینی‌ متعلق‌ به‌ گرایشهای‌ فنی‌ و مهندسی‌ 66% است‌ و علوم‌ پایه‌ و علوم‌ انسانی‌ در مراتب‌ بعدی‌اند. در مجموع‌، تعداد مقالات‌ منتشر شده‌، به‌ ترتیب‌، به‌ گرایشهای‌ علوم‌ انسانی‌، فنی‌ و مهندسی‌، علوم‌پایه‌، پزشكی‌، كشاورزی‌، و هنر تعلق‌ دارند (حری‌، ص‌ 112). كل‌ مجلات‌ مورد تأیید وزارت‌ فرهنگ‌ و آموزش‌ عالی‌ 130 عنوان‌ است‌ كه‌ از این‌ میان‌، 102 عنوان‌ فارسی‌، شانزده‌ عنوان‌ دو زبانی‌، دَه‌ عنوان‌ لاتینی‌ و دو عنوان‌ عربی‌ است‌ (همانجا).

به‌طور كلی‌، یكی‌ از مشخصه‌های‌ بارز این‌ دوره‌ جدال‌ بین‌ دو جریان‌ عمده‌ سیاسی‌ در داخل‌ كشور بود كه‌ بر مطبوعات‌ تأثیر فراوان‌ داشت‌. جراید طرفدار جریان‌ معروف‌ به‌ اصولگرا، جراید طرفدار جریان‌ مقابل‌، معروف‌ به‌ جریان‌ اصلاحات‌، را به‌ انتشار مطبوعات‌ زنجیره‌ای‌، تضعیف‌ پایه‌های‌ اعتقادات‌ دینی‌ مردم‌، ترویج‌ ابتذال‌ و اباحه‌گری‌، مبارزه‌ با اصل‌ ولایت‌ فقیه‌ و قانون‌ اساسی‌، و هماهنگی‌ با ضدانقلاب‌ متهم‌ می‌كردند ( رجوع كنید به: رسائی‌، دفتر1، ص‌ 96ـ 168؛ اسناد و پرونده‌های‌ مطبوعاتی‌ ایران‌ ، ج‌ 1، ص‌ 465ـ524). از سوی‌ دیگر، جریان‌ مقابل‌، اصولگرایان‌ را به‌ سوء استفاده‌ از دین‌ و ارزشها، انحصارطلبی‌ و تحمل‌ نكردن‌ انتقاد از حكومت‌، تلاش‌ برای‌ جلوگیری‌ از تكثرگرایی‌ و چند صدایی‌ در جامعه‌، برخورد غیرقانونی‌ با جراید، دوگانگی‌ دستگاه‌ قضایی‌ در رسیدگی‌ به‌ جرائم‌ مطبوعاتی‌، اِعمال‌ محدودیت‌های‌ بیشتر در خصوص‌ آزادی‌ فعالیت‌ مطبوعات‌ و ایجاد ناامنی‌ در میان‌ اصحاب‌ جراید متهم‌ می‌كردند ( رجوع كنید به: غلامرضا كاشی‌، ص‌ 25ـ32، 54 -76).

در 30 فروردین‌ 1379 قانون‌ مطبوعات‌ مصوب‌ 1364 ش‌ اصلاح‌، و با عنوان‌ «قانون‌ اصلاح‌ قانون‌ مطبوعات‌» در مجلس‌ تصویب‌ شد. در قانون‌ جدید مطبوعات‌، افزون‌ بر مدیرمسئول‌، نویسنده‌ مطالب‌ نیز مسئول‌ شناخته‌ شد و علاوه‌ بر مراجع‌ رسیدگی‌ ویژه‌ مطبوعات‌، دادگاههای‌ عمومی‌ و انقلاب‌ نیز صلاحیت‌ رسیدگی‌ به‌ جرائم‌ مطبوعاتی‌ را یافتند. همچنین‌ از قدرت‌ نظارتی‌ وزارت‌ ارشاد بر مطبوعات‌ كاسته‌ و قدرت‌ هیئت‌ نظارت‌ بر مطبوعات‌ افزایش‌ یافت‌. این‌ تغییرات‌ مناقشات‌ زیادی‌ را در پی‌داشت‌ (مادّه‌ 6، تبصره‌ 7، مادّه‌ 15؛ نیز رجوع كنید به: همشهری‌ ، ص‌2).

در این‌ سالها از نظر تعداد و كیفیت‌ مطالب‌ نشریات‌ علمی‌ ـ تخصصی‌، نشریات‌ حوزه‌ علوم‌ انسانی‌ (نشریات‌ تخصصی‌ دینی‌ در همین‌ ردیف‌ قرار دارند) و فنی‌ ـ مهندسی‌ از نظر توزیع‌ فراوانی‌ درصد بیشتری‌ را به‌ خود اختصاص‌ دادند، چنانكه‌ در 1377 ش‌، از 284 نشریه‌ علمی‌ـ تخصصی‌، 120 عنوان‌ (3 ر42%) در حوزه‌ علوم‌ انسانی‌ و 69 عنوان‌ (3 ر24%) فنی‌ـ مهندسی‌ بود و به‌ترتیب‌ نشریات‌ پزشكی‌، كشاورزی‌، منابع‌ طبیعی‌ و علوم‌ پایه‌ در رده‌های‌ بعدی‌ قرار داشتند. از نظر منبع‌ تأمین‌ بودجه‌ نیز در این‌ سال‌، 172 نشریه‌ (6 ر60%) دولتی‌، 92 نشریه‌ (4 ر32%) خصوصی‌ و 20نشریه‌ (7%) تعاونی‌ بود. از نظر دوره‌ انتشار نیز، به‌ ترتیب‌، تعداد فصلنامه‌ها و ماهنامه‌ها از دیگر نشریات‌ بیشتر بود (زارع‌، ص‌ 53).

نشریات‌ ادبی‌، كه‌ جزو نشریات‌ علمی‌ ـ تخصصی‌ محسوب‌ می‌شوند، از تنوع‌ بیشتری‌ برخوردار شدند. صفحه‌های‌ ادبی‌ روزنامه‌ها نیز رونق‌ گرفت‌؛
اما، این‌ صفحه‌ها، كه‌ در واقع‌ مكمل‌ مجلات‌ ادبی‌ بودند، تحت‌ تأثیر مسائل‌ و موضوعات‌ سیاسی‌ قرار گرفتند ( رجوع كنید به: فریبا كاظمی‌، ص‌ 118ـ127). بنا به‌ آمار، به‌ طور كلی‌ بیشتر نشریات‌ علمی‌ ـ تخصصی‌ به‌ رغم‌ رشد چشمگیر، به‌ ویژه‌ نشریات‌ سازمانهای‌ دولتی‌، فاقد سازمان‌ و مدیریت‌ مستقلی‌ بوده‌ و از نظر فضا، نیروی‌ انسانی‌ و تجهیزات‌، یارانه‌بگیر به‌ شمار می‌آمده‌اند و از این‌ نظر به‌ مدیران‌ وابستگی‌ داشته‌ و در بلندمدت‌ دچار آسیب‌ شده‌اند. سهم‌ بخش‌ خصوصی‌ در انتشار این‌ مجلات‌ 33% بوده‌ است‌ و در عین‌ حال‌، بالاترین‌ شمارگان‌ نشریات‌ علمی‌ ـ تخصصی‌ از آنِ بخش‌ خصوصی‌ بوده‌ و نشریات‌ وابسته‌ به‌ سازمانهای‌ دولتی‌ حق‌ اشتراك‌ كمتری‌ داشته‌اند. بیشترین‌ مطالب‌ چاپی‌ از نظر تعداد صفحه‌ به‌ گروه‌ علوم‌ انسانی‌ و كمترین‌ حجم‌ به‌ گروه‌ علوم‌ پایه‌ اختصاص‌ داشته‌ است‌. عمده‌ترین‌ مسائل‌ و مشكلات‌ نشریات‌ علمی‌ ـ تخصصی‌ به‌ گفته‌ مدیران‌ این‌ نشریات‌، ضعف‌ ساختار پژوهشی‌، ضعف‌ انجمنهای‌ علمی‌، موانع‌ سیاسی‌ و حقوقی‌، عدم‌ حمایت‌ مالی‌ دولت‌، ضعف‌ بازارفروش‌، فقدان‌ نیروی‌ انسانی‌ آموزش‌دیده‌ و معضل‌ دسترسی‌ به‌ منابع‌ علمی‌ بوده‌ است‌ (محمدپور، ص‌113).

بر اساس‌ آمار، در 1376 ش‌ موضوعات‌ مختلف‌ دینی‌ و اجتماعی‌ شفاف‌تر و آشكارتر مطرح‌ شد. بررسی‌ موضوعات‌ مطرح‌ شده‌ در این‌ نشریات‌ نشان‌ از تفوق‌ موضوعات‌ كلامی‌ و دینی‌ دارد و این‌ موضوعات‌ به‌ تنهایی‌ نزدیك‌ به‌ 15% از كل‌ مطالب‌ نشریات‌ سال‌ 1376 ش‌ را در بر گرفته‌ است‌ و موضوعات‌ نقد و بررسی‌ و سیاست‌ در رده‌های‌ بعدی‌ قرار دارند. این‌ دو موضوع‌ به‌ ترتیب‌ 1ر8% و 8% مطالب‌ را به‌ خود اختصاص‌ داده‌اند. به‌طور كلی‌ مطالب‌ جدید، 40% موضوعات‌ را شامل‌ می‌شوند و موضوعات‌ فقهی‌، قرآنی‌، تفسیر و فلسفه‌ در این‌ سال‌ پوشش‌ نسبتاً زیادی‌ در این‌ نشریات‌ دارند (همان‌، ص‌ 117؛
شعبانعلی‌ بهرامپور، 1384 ش‌، ص‌ 136ـ137). از جمله‌ نشریات‌ دینی‌ كه‌ تا پایان‌ 1377 ش‌ منتشر شده‌اند (اعم‌ از نشریات‌ مرتبط‌ با حوزه‌ یا نهادها و سازمانهای‌ وابسته‌ به‌ آن‌) عبارت‌اند از: آیینه‌ پژوهش‌ ، اندیشه‌ حوزه‌ ، معارف‌ اسلامی‌ ، بشارت‌ ، بینات‌ ، پژوهشهای‌ قرآنی‌ ، پیام‌ زن‌ ، حوزه‌ ، حوزه‌ و دانشگاه‌ ، درس‌هایی‌ از مكتب‌ اسلام‌ ، علوم‌ حدیث‌ ، فقه‌ ، فقه‌ اهل‌ بیت‌ ، كلام‌ اسلامی‌ ، معرفت‌ ، نامه‌ مفید ، نقد و نظر ، نور علم‌ ، حكومت‌ اسلامی‌ ، كیهان‌ اندیشه‌ ، مسجد ، و علوم‌ سیاسی‌ (شعبانعلی‌ بهرامپور، 1384 ش‌، ص‌ 134، جدول‌ 4؛
برای‌ آگاهی‌ از موضوعِ نشریات‌ مذكور رجوع كنید به: همانجا).

یكی‌ دیگر از ویژگیهای‌ این‌ دوره‌، رشد نشریات‌ الكترونیكی‌ بود. در برنامه‌های‌ توسعه‌ نیز برای‌ ارتباطات‌، شبكه‌ انتقال‌ اطلاعات‌، بانكهای‌ اطلاعاتی‌ و استفاده‌ بهینه‌ از اطلاعات‌، سهم‌ زیادی‌ قائل‌ شده‌اند (ذاكر، ص‌ 133ـ 135). در زمینه‌ طنز (تصویری‌ و مكتوب‌)، بیشترین‌ جنجال‌آفرینی‌ در خصوص‌ طنز روزنامه‌ها بوجود آمد و نشریات‌ مختص‌ طنز آرام‌تر حركت‌ می‌كردند (صدر، ص‌240). برخی‌ از نشریات‌ طنز این‌ دوره‌، مجله‌های‌ گل‌آقا، طنزپارسی‌، طنز كاریكاتور، دنیای‌ طنز و خورجین‌ بودند. افزون‌ بر آن‌ در بسیاری‌ از روزنامه‌ها، از جمله‌ كیهان‌، ایران‌، رسالت‌، انتخاب‌، آریا، زن‌، جامعه‌، توس‌، و نشاط‌ ، نیز طنز نوشتاری‌ و طنز تصویری‌ جایگاه‌ مهمی‌ داشت‌. در بیشتر موارد، رویكرد طنزها، انتقادی‌ بود؛
البته‌ این‌ نوع‌ انتقاد در روزنامه‌ها بیشتر از مجله‌ها بود. از نظر موضوعی‌ نیز موضوعات‌ سیاسی‌ سهم‌ بیشتری‌ داشتند. مهم‌ترین‌ موضوع‌ سیاسی‌ اختلافات‌ و درگیریهای‌ جناحی‌ و سیاسی‌ بود. موضوعات‌ اقتصادی‌ مثل‌ تورم‌ و گرانی‌، موضوعات‌ ورزشی‌، فرهنگی‌ و در موارد اندكی‌ موضوعات‌ حقوقی‌ در مراتب‌ بعدی‌ قرار داشتند (عرفانی‌، ص‌ 52 -59).

در فاصله‌ سالهای‌ 1376 ش‌ تا پایان‌ 1379 ش‌، 844 نشریه‌ و از ابتدای‌ 1380 ش‌ تا اردیبهشت‌ 1382 نیز 838 نشریه‌ اجازه‌ چاپ‌ گرفتند كه‌ رقم‌ چشمگیری‌ است‌؛
اما، در این‌ دوره‌، جرایدی‌ هم‌ توقیف‌ شدند. از 1376 ش‌ تا پایان‌ 1382 ش‌ در حدود 52 نشریه‌ به‌ صورت‌ دائم‌ و 98 نشریه‌ به‌ طور موقت‌ توقیف‌ شدند كه‌ 20% این‌ نشریات‌ را هیئت‌ نظارت‌ بر مطبوعات‌ و 80% را قوه‌ قضائیه‌ توقیف‌ كرد (پروهان‌، ص‌ 56 57؛
علی‌ بهرامپور، ص‌ 85). این‌ نشریات‌ عمدتاً به‌ اتهام‌ اقدام‌ علیه‌ امنیت‌ داخلی‌ كشور، افترا، نشر اكاذیب‌، تشویش‌ اذهان‌ عمومی‌، هتك‌ حرمت‌ و حیثیت‌ افراد، مخالفت‌ و بی‌حرمتی‌ نسبت‌ به‌ مبانی‌ انقلاب‌ و ارزشهای‌ دینی‌ و ملی‌، نشر و ترویج‌ مطالب‌ خلاف‌ عفت‌ عمومی‌، توهین‌ به‌ مقدّسات‌ مذهبی‌ و اهانت‌ به‌ نهادهای‌ قانونی‌ و انقلاب‌ اسلامی‌ توقیف‌ شده‌اند ( رجوع كنید به: اسناد و پرونده‌های‌ مطبوعاتی‌ ایران‌ ، ج‌ 1، ص‌ 465، 495، ج‌ 2، ص‌ 537، 735، ج‌ 3، ص‌ 1227، 1501). برخی‌ نشریه‌ها نیز به‌ دلایلی‌ چون‌ مشكلات‌ اقتصادی‌ از ادامه‌ انتشار بازماندند و تعطیل‌ شدند ( رجوع كنید به: دیداری‌، ص‌7ـ9؛
پروهان‌، ص‌58- 59؛
«مدیران‌ مطبوعات‌ از مشكلات‌اقتصادی‌ می‌گویند»، ص‌92ـ96).

در این‌ دوره‌ بیشترین‌ نشریات‌ فارسی‌ خارج‌ از كشور (بیش‌ از 84%) در امریكا، آلمان‌، انگلیس‌، سوئد، و فرانسه‌ و كانادا چاپ‌ می‌شدند. بیشتر نشریات‌ این‌ دوره‌، همچون‌ ادوار قبل‌، به‌ موضوعات‌ سیاسی‌ (45%) و فرهنگی‌ (55%) گرایش‌ داشتند. ایرانیان‌ خارج‌ از كشور، افزون‌بر نشریات‌ چاپی‌، در حوزه‌ نشریات‌ الكترونیكی‌ و پایگاههای‌ اطلاع‌رسانی‌ هم‌ فعالیت‌ بسیار داشته‌اند (علی‌ بهرامپور، ص‌90ـ93). به‌ طور كلی‌ در دوره‌ پس‌ از جنگ‌ (1367 ش‌ تا 1383 ش‌)، در حدود پنجاه‌ نشریه‌ تخصصی‌ بانوان‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ كه‌ از این‌ تعداد، حدود پانزده‌ نشریه‌ در فاصله‌ سالهای‌ 1367 ش‌ تا 1376 ش‌ و حدود 35 نشریه‌ دیگر از 1376 ش‌ تا 1384 ش‌ منتشر شده‌ است‌. مقایسه‌ آمار تقریبی‌ این‌ دوره‌ با سالهای‌ قبل‌، نشان‌ می‌دهد كه‌ جراید زنان‌ پس‌ از جنگ‌، به‌ویژه‌ پس‌ از 1376 ش‌، رشد چشمگیری‌ داشته‌ است‌ (رجوع كنید به: نوروز مرادی‌، ص‌ 6ـ7؛
تقوی‌، ص‌ 362ـ371).

---

منابع‌:
(1) علی‌ اسدی‌، «تنگناهای‌ مطبوعات‌ در ایران‌»، در مجموعه‌ مقالات‌ نخستین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ مطبوعات‌ ایران‌ ، تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، مركز مطالعات‌ و تحقیقات‌ رسانه‌ها، 1371ش‌؛
(2) احمد اسعدی‌، «نمایه‌ مطبوعات‌ ایران‌: 1358ـ1372»، رسانه‌ ، سال‌ 5، ش‌2 (تابستان‌ 1373)؛
(3) محسن‌ اسماعیلی‌، قانون‌ مطبوعات‌ و سیر تحول‌ آن‌ در حقوق‌ ایران‌ ، تهران‌ 1379ش‌؛
(4) اسناد و پرونده‌های‌ مطبوعاتی‌ ایران‌: سال‌های‌ 79ـ1370 ، گردآوری‌ و تدوین‌ عذرا فراهانی‌، تهران‌ 1384ش‌؛
(5) اطلاعات‌ ، ش‌15924، 17 مرداد 1358؛
(6) حمیدرضا اكرمی‌، «چاپ‌ همزمان‌: پدیده‌ای‌ كه‌ در عصر الكترونیك‌ ممكن‌ شد»، رسانه‌ ، سال‌10، ش‌3 (پاییز 1378)؛
(7) محسن‌ امین‌زاده‌، «مبانی‌، تنگناها و دورنمای‌ توسعه‌ مطبوعات‌ ایران‌»، كلك‌ ، ش‌14 و 15 (اردیبهشت‌ و خرداد 1370)؛
(8) محمدابراهیم‌ انصاری‌ لاری‌، نظارت‌ بر مطبوعات‌ در حقوق‌ ایران‌ ، تهران‌ 1375ش‌؛
(9) مینو بدیعی‌ دزفولی‌، «بررسی‌ مسائل‌ مدیریتی‌، تخصصی‌ و آموزشی‌ در مطبوعات‌ ایران‌»، در مجموعه‌ مقالات‌ نخستین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ مطبوعات‌ ایران‌ ، همان‌؛
(10) شعبانعلی‌ بهرامپور، «ضرورت‌ تجدیدنظر در سیاست‌گذاری‌ رسانه‌ای‌ و مطبوعاتی‌»، رسانه‌ ، سال‌15، ش‌2 (تابستان‌ 1383)؛
(11) همو، «مسائل‌ و مشكلات‌ مطبوعات‌ ایران‌ و راه‌حل‌های‌ پیشنهادی‌»، رسانه‌ ، سال‌ 11، ش‌3 (پاییز 1379)؛
(12) همو، مطبوعات‌ در دوره‌ اصلاحات‌: چالش‌ها و تحولات‌ ، مقاله‌ 5: «نشریات‌ حوزوی‌ و گفتمان‌های‌ غالب‌: مطالعه‌ موردی‌ نشریات‌ حوزوی‌ در سال‌های‌ 1376ـ1337»، تهران‌ 1384ش‌؛
(13) علی‌ بهرامپور، «بررسی‌ مقایسه‌ای‌ و آماری‌ وضعیت‌ انتشار مطبوعات‌ بعد از انقلاب‌ اسلامی‌ در مقایسه‌ با شاخص‌های‌ منطقه‌ای‌ و جهانی‌ و نشریات‌ فارسی‌ چاپ‌ خارج‌»، رسانه‌ ، سال‌ 12، ش‌4 (زمستان‌ 1380)؛
(14) مهدی‌ بهشتی‌پور، «مطبوعات‌ ایران‌ در دوره‌ پهلوی‌»، رسانه‌ ، سال‌4، ش‌4 (زمستان‌ 1372)؛
(15) مرضیه‌ پروهان‌، «نگاهی‌ به‌ روند تداوم‌ و ماندگاری‌ مطبوعات‌ در ایران‌»، رسانه‌، سال‌ 14، ش‌4 (زمستان‌ 1382)؛
(16) احمدرضا پورسیف‌، «نظام‌ مطبوعاتی‌ توسط‌ چه‌ كسانی‌ باید تشكیل‌ شود»، جمهوری‌ اسلامی‌ ، سال‌1، ش‌55، 13 مرداد 1358؛
(17) فروغ‌ پوریاوری‌، «فتوژورنالیسم‌ ایران‌: درخشیدن‌ در عرصه‌ بین‌المللی‌، گرفتار آماتوریسم‌ داخلی‌»، دنیای‌ سخن‌ ، ش‌36 (آذر 1369)؛
(18) محمدكاظم‌ تقوی‌، «مطبوعات‌ زنان‌ در جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌»، پیام‌ زن‌ ، سال‌ 14، ش‌2 (اردیبهشت‌ 1384)؛
(19) مهدی‌ جعفری‌ خانقاه‌، «چشم‌اندازی‌ بر سیر انتشار جراید فارسی‌ زبان‌ خارج‌ از كشور در قاره‌ اروپا: بین‌ سال‌های‌ 1357ـ1378ش‌»، رسانه‌ ، سال‌11، ش‌1 (بهار 1379)؛
(20) جمهوری‌ اسلامی‌ ، ش‌58، 17 مرداد 1358، ش‌274، 22 اردیبهشت‌ 1359؛
(21) عباس‌ حری‌، «رابطه‌ مجلات‌ تخصصی‌ و ارتقای‌ متخصصان‌ در ایران‌»، رسانه‌ ، سال‌8، ش‌4 (زمستان‌ 1376)؛
(22) بیژن‌ خاكپور، توقیف‌ مطبوعات‌ ایران‌ در گذر زمان‌: از سال‌ 1202 هجری‌ شمسی‌ تاكنون‌ ، تهران‌ 1379ش‌؛
(23) غلام‌ خیابانی‌ و آنابل‌ سریبرنی‌، «مطبوعات‌ ایران‌ و مبارزه‌ مستمر بر سر جامعه‌ مدنی‌: 2000ـ 1998»، رسانه‌ ، سال‌12، ش‌3 (پاییز 1380)؛
(24) اكرم‌ دیداری‌، «گزارشی‌ از چهار نشست‌ علمی‌ ـ تخصصی‌ دهمین‌، نمایشگاه‌ مطبوعات‌»، رسانه‌ ، سال‌14، ش‌1 (بهار 1382)؛
(25) عبداللّه‌ ذاكر، «جایگاه‌ ارتباطات‌ در برنامه‌های‌ توسعه‌ ایران‌ پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌»، رسانه‌ ، سال‌12، ش‌3 (پاییز 1380)؛
(26) حمید رسائی‌، پایان‌ داستان‌ غم‌انگیز : نگاهی‌ به‌ زمینه‌های‌ صدور حكم‌ حكومتی‌ مقام‌ معظم‌ رهبری‌ درباره‌ قانون‌ مطبوعات‌ ، دفتر1، تهران‌ 1381ش‌؛
(27) بیژن‌ زارع‌، «تاریخچه‌ مجلات‌ علمی‌ ـ تخصصی‌ در ایران‌»، رسانه‌ ، سال‌10، ش‌2 (تابستان‌ 1378)؛
(28) محمد شریف‌، «آیا می‌توان‌ مطبوعات‌ را از سال‌ 1364 هم‌ محدودتر كرد؟»، گفتگو كننده‌: زهرا بابامیری‌، رسانه‌ ، سال‌9، ش‌3 (پاییز 1377)؛
(29) رویا صدر، بیست‌ سال‌ با طنز ، تهران‌ 1381ش‌؛
(30) امیر عرفانی‌، «طنز در مطبوعات‌ ایران‌»، رسانه‌ ، سال‌11، ش‌3 (پاییز 1379)؛
(31) عبداللّه‌ غلامرضا كاشی‌، مطبوعات‌ در عصر خاتمی‌: مرداد 76 تا مرداد 79 ، تهران‌ 1379ش‌؛
(32) فرید قاسمی‌، مطبوعات‌ ایران‌ در قرن‌ بیستم‌ ، تهران‌ 1380ش‌؛
(33) قربانیان‌، «كاریكاتور در ایران‌: 69ـ57»، نامه‌ فرهنگ‌ ، سال‌1، ش‌1 (پاییز 1369)؛
(34) علی‌ كاشفی‌ خوانساری‌، «مطبوعات‌ كودك‌ و نوجوان‌ ایران‌ پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌»، رسانه‌ ، سال‌9، ش‌1 (بهار 1377)؛
(35) فریبا كاظمی‌، «ارزیابی‌ جایگاه‌ و موقعیت‌ نشریات‌ ادبی‌ ایران‌»، رسانه‌ ، سال‌12، ش‌2 (تابستان‌ 1380)؛
(36) مسعود كاظمی‌، «دشواری‌های‌ نشریات‌ مستقل‌ در برابر گسترش‌ نشریات‌ دولتی‌ یا مورد حمایت‌ دولت‌»، رسانه‌ ، سال‌ 14، ش‌4 (زمستان‌ 1382)؛
(37) كیهان‌ ، ش‌11092، 22 شهریور 1359؛
(38) معصومه‌ كیهانی‌، «نگاهی‌ به‌ مطبوعات‌ زنان‌ در ایران‌ از 1328 قمری‌ تا 1371 شمسی‌»، كلك‌ ، ش‌34 (دی‌ 1371)؛
(39) مهدی‌ محسنیان‌راد، ارتباط‌ جمعی‌ در كشورهای‌ اسلامی‌ ، تهران‌ 1376ش‌ (منتشر نشده‌)؛
(40) همو، انقلاب‌، مطبوعات‌ و ارزشها: مقایسه‌ انقلاب‌ اسلامی‌ و مشروطیت‌ ، تهران‌ 1375ش‌؛
(41) معصومه‌ محمدپور، «معرفی‌ آخرین‌ یافته‌های‌ تحقیقات‌ مطبوعاتی‌»، رسانه‌ ، سال‌10، ش‌4 (زمستان‌ 1378)؛
(42) «مدیران‌ مطبوعات‌ از مشكلات‌ اقتصادی‌ می‌گویند»، [ گزارش‌ ( منوچهر محمد شمیرانی‌، رسانه‌ ، سال‌8، ش‌3، (پاییز 1376)؛
(43) امیدعلی‌ مسعودی‌، «استقلال‌ حرفه‌ای‌ روزنامه‌نگاران‌ از رویا تا واقعیت‌: نقدی‌ بر اساسنامه‌ انجمن‌ صنفی‌ نویسندگان‌ و خبرنگاران‌ مطبوعات‌»، در مجموعه‌ مقالات‌ دومین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ مطبوعات‌ ایران‌، تهران‌، خرداد ماه‌ 1377 ، ج‌1، تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، مركز مطالعات‌ و تحقیقات‌ رسانه‌ها، 1377ش‌؛
(44) كاظم‌ معتمدنژاد، «اركان‌ حقوقی‌ آزادی‌ مطبوعات‌»، رسانه‌ ، سال‌9، ش‌2 (تابستان‌ 1377 الف‌ )؛
(45) همو، «بررسی‌ شرایط‌ پیشرفت‌ نشریات‌ مستقل‌ و كثرت‌گرا»، در مجموعه‌ مقالات‌ دومین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ مطبوعات‌ ایران‌، تهران‌، خرداد ماه‌ 1377 ، همان‌؛
(46) مصطفی‌ میرسلیم‌، «سیر اندیشه‌ حكومتداری‌ پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌»، راهبرد یاس‌، ش‌1 (زمستان‌ 1383)؛
(47) الیاس‌ نادران‌ و گیلدا عبدلی‌، «جایگاه‌ مطبوعات‌ در سبد مصرفی‌ خانوارهای‌ ایرانی‌»، رسانه‌ ، سال‌12، ش‌1 (بهار 1380)؛
(48) كریم‌ نعمتی‌ اقدم‌، «بررسی‌ حقوق‌ مطبوعات‌ در ایران‌»، رسانه‌ ، سال‌13، ش‌1 (بهار 1381)؛
(49) نگاهی‌ به‌ مطبوعات‌: ویژه‌ 28 مرداد ، تهران‌: وزارت‌ ارشاد ملی‌، اداره‌ كل‌ مطبوعات‌ داخلی‌، ) بی‌تا. ]؛
(50) نگرشی‌ بر نقش‌ مطبوعات‌ وابسته‌ در روند انقلاب‌ اسلامی‌ ایران‌ ، تهران‌: وزارت‌ ارشاد اسلامی‌، اداره‌كل‌ مطبوعات‌ و نشریات‌، 1361ش‌؛
(51) كورش‌ نوروز مرادی‌، «مأخذشناسی‌ و كرنولوژی‌ مطبوعات‌ تخصصی‌ زنان‌ ایران‌»، پیام‌ بهارستان‌ ، سال‌1، ش‌8 (دی‌ 1380)؛
(52) آصف‌ نیاآریائی‌، «201 مجله‌ و روزنامه‌ در عمر 126روزه‌ انقلاب‌»، اطلاعات‌ ، ش‌888 ، 15، 4 تیر 1358؛
(53) ابوالفضل‌ نیكوكار، «نظری‌ بر جایگاه‌ هیئت‌ نظارت‌ بر مطبوعات‌ در قانون‌ سال‌ 64»، در مجموعه‌ مقالات‌ دومین‌ سمینار بررسی‌ مسائل‌ مطبوعات‌ ایران‌، تهران‌، خرداد ماه‌ 1377 ، همان‌؛
(54) همشهری‌ ، سال‌8، ش‌2096، 31 فروردین‌ 1379.

/ سجاد راعی‌ گلوجه‌ و اصغر صادقی‌یكتا /