خاكی شيرازی، ميرزا محمد امين ، عارف ‌سلسله ی ‌چشتیه ‌در سده ی سیزدهم‌. لقب‌ وی‌ خاكی‌ شاه ‌(هدایت‌، 1382، ص‌352) و بنا به ‌شهرتش‌، احتمالاً اهل ‌شیراز بوده است‌. او در آغاز جوانی ‌به ‌سیاحت ‌در فارس‌، عراق‌عجم‌ (ایران ‌مركزی‌) و عراق ‌پرداخت ‌ و چندی ‌نیز در عتبات‌ عالیات‌ مجاور بود. ارادت ‌او به ‌محبعلی ‌شاه‌ چشتی‌ مسلّم‌ است‌ (هدایت‌، 1344، ص‌436؛ همو، 1382، ص352‌)، اما آغاز این‌ ارادت ‌و چگونگی‌ پیوستن ‌او به ‌سلسله ی‌ چشتیه ‌* معلو م‌ نیست‌.

پس ‌از تكفیر و اخراج ‌محبعلی ‌شاه‌ از شیراز، خاكی‌ در تكیهی ‌هفت‌تنان ‌در خارج ‌از این ‌شهر، خانقاه ‌و مریدانی‌ داشت‌، اما پس ‌از مدتی ‌شیراز را ترك‌ كرد و به ‌تهران ‌آمد و باقی ‌عمر را در این ‌شهر گذراند (هدایت‌، 1382، همانجا؛ دیوان‌بیگی‌، ج‌، ص‌524).

در باره ی ‌تاریخ ‌وفات ‌او اتفاق ‌نظر نیست‌. به ‌گفته ی ‌فسائی‌(ص146‌)، وی‌ در حدود سال‌ 1250وفات ‌یافت‌، اما اشاره ی ‌مؤلف‌ تذكره ی‌ حدیقة ‌الشعرا(ص‌524) حاكی ‌از آن ‌است ‌كه ‌خاكی ‌شیرازی ‌در حدود سال 1260 ،هنوز در شیراز ساكن ‌بوده ‌است‌. با توجه ‌به ‌اشاره ی ‌هدایت ‌به ‌مرگ ‌خاكی‌(1382، ص352‌)، یقیناً تاریخ‌ وفاتش ‌قبل ‌از 1288 بوده‌ است‌.

جسد خاكی‌ را در قبرستان ‌حاج ‌میرزا حسین ‌(از قدیم‌ترین‌ قبرستانهای ‌تهران‌ كه ‌در دوره ی پهلوی‌ در آن‌ گردشگاه‌ باغ‌ فردوس ‌را بنا كردند) به ‌خاك‌ سپردند (هدایت‌، همان‌؛ آقا بزرگ‌ طهرانی‌، ج‌9، قسم‌اول‌، ص282‌، پاورقی‌).

در باره ی ‌افكار و آثار خاكی ‌اطلاع ‌دقیقی ‌در دست ‌نیست‌. او از معدود ارادتمندان ‌چشتیه ‌در ایران ‌به ‌شمار می‌آمده ‌است‌. تمامی ‌تذكره ‌نویسان ‌به ‌ارادت ‌او به ‌این ‌سلسله ‌اشاره ‌كرده‌اند و البته ‌در بیشتر موارد (معصوم ‌شیرازی‌، ج3‌، ص335‌ـ336؛ آریا، ص258‌ـ259، 335، 336) منبع ‌آنها آثار رضا قلی‌ خان‌هدایت‌، شاعر و ادیب ‌معاصر خاكی‌، بوده ‌است‌. خاكی ‌اهل ‌طریقت ‌بود، از ظاهر شرع‌ تجاوز نمی‌كرد (دیوان‌بیگی‌، ج1‌، ص524‌) و در عین ‌فقر، قناعت ‌و در كمال‌ عجز، مناعت‌ طبع داشت ‌(هدایت‌، 1382، ص352‌). وی‌ ظاهراً اشعاری ‌نیز سروده ‌اما به ‌تدوین ‌آنها توجهی ‌نداشته ‌است‌(هدایت‌، 1382، ص‌352؛ دیوان‌بیگی‌، ص524‌). یك ‌رباعی ‌و سه ‌بیت ‌از اشعار او را نقل ‌كرده‌اند. افزون ‌بر این ‌پنج ‌بیت‌، آقا بزرگ‌ طهرانی ‌(همان‌، ص282‌ـ283) به‌ دو قصیده‌ از او اشاره ‌كرده ‌است، همچنین ‌از چاپ ‌دیوان‌ فارسی ‌خاكی‌ كه در رثای ‌ائمه ی ‌ شیعه ‌سروده‌ شد ه‌ گزارشی ‌داده ‌است ‌كه‌ شاید از خاكی‌ شیرازی ‌باشد.

---

منابع‌:
(1) غلامعلی ‌آریا، طریقه‌ چشتیه ‌در هند و پاكستان‌، تهران‌؛
(2) آقابزرگ‌طهرانی‌؛
(3) سید احمد علی ‌دیوان ‌بیگی ‌شیرازی‌، حدیقة الشعراء ، چاپ‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌؛
(4) حاج ‌میرزا حسن ‌حسینی ‌فسایی‌، فارسنامه ‌ناصری‌، تهران‌، بی‌تا.؛
(5) محمد معصوم‌ زین‌العابدین‌ معصوم‌ علیشاه‌، طرائق‌الحقایق‌، چاپ‌ محمدجعفر محجوب‌ تهران‌؛
(6) رضا قلی ‌بن ‌محمدهادی ‌خان‌ هدایت‌، تذكرة ‌ریاض‌العارفین‌، چاپ ‌مهرعلی‌ گرگانی‌، تهران‌[1344 ش‌]؛
(7) همو، مجمع‌الفصحا ، به ‌كوشش ‌مظاهر مصفا، بخش ‌اول ‌از جلد دوم‌، تهران‌.

/ مریم‌دانشگر /

تاريخ انتشار اينترنتی: 03/12/1386