جَناوُنی‌ ، ابوزكریا یحیی‌بن‌ خَیر، فقیه‌ اِباضی‌ قرن‌ پنجم‌. جناونی‌ اهل‌ اِجناوُن‌، واقع‌ در مشرق‌ جبل‌نَفوسه‌ * (از رشته‌ كوههای‌ اطلس‌ در لیبی‌)، بود. وی‌ در خانواده‌ای‌ اهل‌ علم‌ به‌ دنیا آمد. پدربزرگش‌، ابوالخیر تُوزین‌ جناونی‌، از فقیهان‌ اباضی‌، سهم‌ مهمی‌ در تعلیم‌ و تربیت‌ وی‌ داشت‌ (شَمّاخی‌، ج‌ 2، ص‌ 28، 178؛ معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 94). در منابع‌ اِباضی‌ در باره پدر او مطلبی‌ ذكر نشده‌ است‌. همچنین‌ در باره تاریخ‌ ولادت‌ و وفات‌ ابوزكریا اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌، اما از برخی‌ قرائن‌ برمی‌آید كه‌ وی‌ در نیمه اول‌ قرن‌ پنجم‌ می‌زیسته‌ است‌ (رجوع کنید به معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 93، پانویس‌ 1؛
قس‌ د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌).

جناونی‌ حدود 32 سال‌ در شهر اِبْناین‌/ اِبْناین‌ نزد كسانی‌ چون‌ ابوالربیع‌ سلیمان‌بن‌ ابی‌هارون‌ بارونی‌، كسب‌ علم‌ كرد (شمّاخی‌، ج‌ 2، ص‌ 179؛
جیطالی‌ نفوسی‌، ج‌ 1، ص‌ 65؛
معمّر، حلقه 2، قسم‌ 2، ص‌ 94) و سپس‌ به‌ زادگاه‌ خود بازگشت‌ و پس‌ از شش‌ ماه‌، به‌ افتا پرداخت‌. وی‌ در بیشتر آرای‌ فقهی‌ خود متأثر از استادش‌، ابوالربیع‌ بارونی‌، بوده‌ است‌ (شمّاخی‌؛
معمّر، همانجاها). او شاگردان‌ بسیاری‌ داشت‌، كه‌ از آن‌ جمله‌ بودند: ابوسلیمان‌ داوودبن‌ هارون‌ بارونی‌، سلیمان‌بن‌ یخْلِف‌ مَزاتی‌، ابوزكریا یحیی‌بن‌ ابی‌بكر و سلیمان‌بن‌ هارون‌ (شمّاخی‌، ج‌ 2، ص‌ 179، 181ـ182؛
معجم‌ اعلام‌الاباضیة، ج‌ 2، ص‌ 213ـ214، 456). به‌ گزارش‌ شمّاخی‌ (ج‌ 2، ص‌ 180، 184)، ابویعقوب‌ نالوف‌ بن‌ احمد (قرن‌ پنجم‌) و ابوزكریا یحیی ‌بن‌ یصلتن‌، هر دو از عالمانِ فقه‌، معاصر جناونی‌ بوده‌اند. جناونی‌ را به‌ عدالت‌ و انصاف‌ و نیز جدیت‌ در فراگیری‌ و آموزش‌ علوم‌، بسیار ستوده‌اند (همان‌، ج‌ 2، ص‌ 179؛
معمّر، همانجا).

جناونی‌ در سلسله اجازات‌ علمای‌ اباضی‌ حلقه مهمی‌ به‌ شمار می‌رود ( معجم‌ اعلام‌الاباضیة، ص‌ 456). به گزارش شمّاخی‌ (ج‌ 2، ص‌ 215)، ضمن‌ بیان‌ سلسله مشایخِ تَبار خود، از جناونی‌ نام‌ برده‌ است‌ و پس‌ از وی‌، این‌ سلسله‌ را با هشت‌ واسطه‌ به‌ «حَمَلَةُ الْعِلمِ» نخستین‌ رسانده‌ است‌. حملة العلم‌ پنج‌ تن‌ از وارثان‌ علمِ ابوعُبَیده‌ مسلم‌بن‌ ابی‌كریمه‌ تَمیمی‌ بصری‌ (زنده‌ در 160)، از قبایل‌ بربر، بودند كه‌ برای‌ فراگیری‌ علم‌ به‌ بصره‌ سفر كرده‌ بودند و پس‌ از بازگشت‌ به‌ موطن‌ خود «حَمَلَةُ العلم‌ الی‌ المغرب‌» نام‌ گرفتند (رجوع کنید به معمّر، حلقه 2، قسم‌ 1، ص‌ 26ـ27).

تألیفات‌ ابوزكریا، به‌سبب‌ محتوای‌ جاذب‌ و روانی‌ نثر، مدتها مورد توجه‌ اهل‌ نفوسه‌ بود (معجم‌ اعلام‌الاباضیة، همانجا). بَرّادی‌ در فهرستی‌ كه‌ از كتابهای‌ اباضیان‌ تهیه‌ كرده‌، مجموعه‌ای‌ را مشتمل‌ بر هفت‌ بخشِ (صوم‌، نكاح‌، طلاق‌، وصایا، اُجْرتْها، قضا، بیعِ سَلَفْ و رهن‌) به‌ جناونی‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (رجوع کنید به د. اسلام‌ ، همانجا). مبحث‌ نكاح‌ این‌ مجموعه‌، كه‌ شمّاخی‌ (ج‌ 2، ص‌ 179) آن‌ را تألیف‌ مستقلی‌ دانسته‌، با حواشی‌ محمد ابوسِتَّه‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ ( د. اسلام‌ ، همانجا). برخی‌ دیگر نیز بر النكاح‌ جناونی‌ حاشیه‌ نوشته‌اند (رجوع کنید به معجم‌ اعلام‌الاباضیة، ج‌ 2، ص‌ 309، 390). یحیی‌ معمّر نیز تعلیقاتی‌ بر الصوم‌ و النكاح‌ او دارد (رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، ص‌ 298، 456). در شمار آثار جناونی‌، از كتاب‌الاحكام‌ نیز یاد شده‌ (رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، ص‌ 456؛
برای‌ حاشیه آن‌رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، ص‌ 492) كه‌ ظاهراً همان‌ مجموعه مذكور است‌.

اثر دیگر جناونی‌، كتاب‌ اللَّمْع‌ ، مشهور به‌ كتاب‌الوضع‌ فی‌الاصول‌ و الفقه‌ ، مشتمل‌ بر چند بخش‌ است‌، از جمله‌ اعتقادات‌ و آداب‌، مناسكی‌ چون‌ وضو، طهارت‌، نماز، زكات‌ و حج‌ ( د. اسلام، همانجا). این‌ كتاب‌ به‌ عالمان‌ دیگری‌ نیز منسوب‌ است‌ (رجوع کنید به معجم‌ اعلام‌الاباضیة، ج‌ 2، ص‌ 450، 454؛
برای‌ آگاهی‌ بیشتر در باره چاپهای‌ گوناگون‌ آن‌ رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، ص‌ 456). محمدبن‌ یوسف‌، مشهور به‌ قطب‌، آن‌ را تلخیص‌ نموده‌ و مطالبی‌ نیز به‌ آن‌ افزوده‌ است‌ (رجوع کنید به همان‌، ج‌ 2، ص‌ 402؛
حارثی‌، ص‌ 280). سعیدبن‌ خلف‌ خَروصی‌ این‌ كتاب‌ را با نام‌ قواعد الشرع‌ فی‌ نظم‌ كتاب ‌الوضع‌ به‌ نظم‌ كشیده‌ است‌.

از دیگر آثار جناونی‌ است‌: عقیدة التوحید در كلام‌، كه‌ در 1325 در الجزایر چاپ‌ شده‌ و روبرتو روبیناتچی‌، مستشرق‌ ایتالیایی‌، آن‌ را به‌ ایتالیایی‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ (رجوع کنید به خلیفات‌، ص‌ 35، پانویس‌ 30 و 31) و عَقیدَة نَفُوسَه ( معجم‌ اعلام‌ الاباضیة، ج‌ 2، ص‌ 406، 456) كه‌ تاكنون‌ چاپ‌ نشده‌ است‌. كتاب‌ الاجارات‌ نیز به‌ او منسوب‌ است‌ (همان‌، ج‌ 2، ص‌406).

---

منابع‌:
(1) اسماعیل‌بن‌ موسی‌ جیطالی‌ نفوسی‌، قناطرالخیرات‌ ، چاپ‌افست‌ عمان‌ 1409/1989؛
(2) سالم‌بن‌ حمد حارثی‌، العقود الفضیة فی‌ اصول‌ الاباضیة، عمان‌ 1403/1983؛
(3) محمد خلیفات‌، نشأة الحركة الاباضیة، [ عمّان‌ ] 1978؛
(4) احمدبن‌ سعید شمّاخی‌، كتاب‌السیر، چاپ‌ احمدبن‌ سعود سیابی‌، مسقط‌ 1407/1987؛
(5) معجم ‌اعلام‌ الاباضیة من‌ القرن‌ الاول‌ الهجری‌ الی‌ العصر الحاضر: قسم‌ المغرب‌ الاسلامی‌ ، تألیف‌ محمدبن‌ موسی‌ باباعمی‌ و دیگران‌، چاپ‌ محمد صالح‌ ناصر، بیروت‌: دارالمغرب‌ الاسلامی‌، 1421/2000؛
(6) علی‌ یحیی‌ معمّر، الاباضیة فی‌ موكب‌ التاریخ‌ ، قاهره‌ 1384/1964؛


(7) EI 2, s.v. "Abu Zakariyya' Al-Djanawuni" (by A. De Motylinski and T. Lewicki).

/ مریم‌ كیانی‌فرید /