جمیله‌ سُلَمیه‌ ، مشهورترین‌ زن‌ خواننده‌ و نوازنده‌ عرب‌ در عصر اموی‌. از زمان‌ تولد وی‌ اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌. با توجه‌ به‌ شواهد و قرائنی‌، ظاهراً وی‌ در نیمه‌ نخست‌ خلافت‌ بنی‌امیه‌ می‌زیسته‌ است‌ (فارمر، ص‌86). او كنیز خاندان‌ بَهْز، شاخه‌ای‌ از قوم‌ بنی‌سُلَیم‌، بود و پس‌ از ازدواج‌، چون‌ همسرش‌ مولای‌ بنی‌حارث‌بن‌ خَزرَج‌ بود، او را كنیز انصار خواندند (رجوع کنید به ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج‌1، ص‌38، ج‌8، ص‌186؛ نویری‌، ج‌5، ص‌41).

بنابه‌ روایت‌ ابوالفرج‌ اصفهانی‌ (ج‌8، ص‌187)، جمیله‌ در همسایگی‌ سائب‌ خاثر * (متوفی‌ 63)، خواننده‌ معروف‌ ایرانی‌الاصل‌، زندگی‌ می‌كرد. وی‌ الحان‌ و آوازهای‌ سائب‌ را حفظ‌ می‌كرد و پنهانی‌ برای‌ خود می‌خواند تا روزی‌ كه‌ بانوی‌ وی‌ از این‌ موضوع‌ آگاه‌ شد و به‌ استعداد فراوان‌ او در موسیقی‌ پی‌برد. پس‌ از آن‌ جمیله‌ در مدینه‌ بسیار معروف‌ گردید و موفق‌ترین‌ معلمِ موسیقی‌ زنان‌ شد (نیز رجوع کنید به نویری‌، ج‌5، ص‌41ـ42؛ فارمر، ص‌85ـ 86). نبوغ‌ وی‌ در موسیقی‌ باعث‌ شد كه‌ به‌ مقامی‌ منحصر به‌ فرد دست‌ یابد تا جایی‌ كه‌ مَعبدبن‌ وَهْب‌ * (متوفی‌ 126)، خواننده‌ معروف‌ دوره‌ اموی‌، جمیله‌ را اصل‌ موسیقی‌ و خود و دیگر موسیقیدانان‌ را فرع‌ و شاخه‌ آن‌ می‌خواند و اعتقاد داشت‌ كه‌ اگر جمیله‌ نبود هیچ‌كدام‌ از آنها موسیقیدان‌ نمی‌شدند. مُحْرِزی‌ (متوفی‌ 140) نیز او را عالم‌ترین‌ كس‌ به‌ موسیقی‌ می‌دانست‌ (ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج‌8، ص‌186؛ نیز رجوع کنید به نویری‌، ج‌5، ص‌41).

با توجه‌ به‌ اینكه‌ سائب‌ خاثر پرورش‌یافته‌ فرهنگ‌ و موسیقی‌ ایرانی‌ و جمیله‌ متأثر از وی‌ بوده‌ است‌ (برای‌ آگاهی‌ بیشتر درباره‌ سائب‌ رجوع کنید به ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج‌8، ص‌321ـ326؛ فارمر، ص‌53ـ 54؛ نیز رجوع کنید به سائب‌ خاثر * )، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ فرهنگ‌ ایرانی‌ در شكوفایی‌ استعداد جمیله‌ سهم‌ بسزایی‌ داشته‌ است‌. برخی‌ از خوانندگان‌ معروف‌ عرب‌، نظیر معبد، ابن‌عایشه‌ (نیمه‌ اول‌ قرن‌ دوم‌)، حَبابه‌ (متوفی‌ 105) و سَلاّمه‌ (متوفی‌ 130)، موسیقی‌ را از جمیله‌ فراگرفته‌ بودند. این‌ افراد در محضر وی‌ حاضر می‌شدند و او شیوه‌ خواندن‌ آنها را نقد می‌كرد و همگی‌ نقد او را می‌پذیرفتند (رجوع کنید به ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج‌8، ص 188ـ194).

روایتی‌ كه‌ ابوالفرج‌ اصفهانی‌ (ج‌8، ص‌206ـ207) درباره‌ دیدار اَحْوَص‌ * ، ابن‌ابی‌عَتیق‌ * و عمربن‌ ابی‌ربیعه‌ * (متوفی‌ 93) با جمیله‌ نقل‌ كرده‌، نشانه‌ شهرت‌ و احترام‌ جمیله‌ در نزد بزرگان‌ شعر و موسیقی‌ عرب‌ است‌ (نیز رجوع کنید به نویری‌، ج‌5، ص‌43ـ44).

سفر جمیله‌ به‌ مكه‌ و مراسم‌ پس‌ از آن‌ را می‌توان‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ وقایع‌ تاریخ‌ موسیقی‌ در دوران‌ بنی‌امیه‌ دانست‌. در این‌ سفر بیشتر خوانندگان‌ و نوازندگان‌ برجسته‌ مدینه‌ و شاعرانی‌ چون‌ أحوص‌ او را همراهی‌ می‌كردند. در مكه‌ موسیقیدانان‌ برجسته‌ و شاعران‌ نامدار این‌ شهر، مانند حارث‌بن‌خالد مخزومی‌ * (متوفی‌ ح80) و عمربن‌ ابی‌ربیعه‌، نیز به‌ آنان‌ پیوستند و پس‌ از بازگشت‌ از حج‌، برای‌ بزرگداشت‌ وی‌، در مدینه‌ سه‌ روز مراسم‌ باشكوهی‌ از آواز و موسیقی‌ بر پا كردند (ابوالفرج‌ اصفهانی‌، ج‌8، ص‌208ـ220؛ نویری‌، ج‌5، ص‌44ـ49؛ فارمر، ص‌74ـ75).

هر چند ابوالفرج‌ اصفهانی‌ (ج‌8، ص‌209) تمامی‌ روایات‌ این‌ سفر را مخدوش‌ و مجعول‌ دانسته‌ است‌، این‌ مطالب‌ را می‌توان‌ نشانه‌ شهرت‌ جمیله‌ دانست‌ (رجوع کنید به د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌). به‌ نوشته‌ فارمر (ص‌75)، احتمالاً این‌ سفر در دوران‌ ولید اول‌ (حك: 86ـ96) انجام‌ شده‌ است‌ (قس‌، همان‌، ص‌75، پانویس‌2). از تاریخ‌ درگذشت‌ جمیله‌ اطلاع‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌، اما زركلی‌ (ج‌2، ص‌139) درگذشت‌ وی‌ را حدود 125 ذكر كرده‌ است‌.

---

منابع‌:
(1) ابوالفرج‌ اصفهانی‌؛
(2) خیرالدین‌ زركلی‌، الاعلام‌، بیروت‌ 1999؛
(3) احمدبن‌ عبدالوهاب‌ نویری‌، نهایة الارب‌ فی‌ فنون‌ الادب ، قاهره‌ [ 1923 ] ـ1990؛


(4) EI 2 , s.v. "Djamila" (by A. Schaade-[Ch.Pellat]);
(5) Henry George Farmer, A history of Arabian music to the XIIIth century , New Delhi 2001.

/ بهرام‌ پروین‌ گنابادی‌ /