جمالی‌ ، از شاعران‌ادبیات‌دیوان‌(كلاسیك‌تركی‌) و مثنوی‌سرای‌در دوره‌سلطان‌محمد فاتح‌(قرن‌نهم‌). از آنچه‌جمالی‌در ذیل‌مثنوی‌ خسرو و شیرین‌ شیخی‌* (متوفی‌ح 834) در باره‌ خودش‌نوشته‌(برای‌اطلاعات‌بیشتر رجوع کنید به تیمورتاش‌ ، 1951، ص‌)، چنین‌برمی‌آید كه‌از خویشاوندان‌

شیخی ‌و نام‌ اصلی‌اش ‌بایزیدبن ‌مصطفی‌ بن‌شیخ‌احمد ترجمانی آق‌شهری‌، مشهور به‌ شیخ‌ اوغلی‌، بوده ‌است‌(آلپای‌، ص‌125ـ 126). به ‌نوشته ‌منابع‌، وی ‌اهل‌قَره‌مان ‌یا بورسه ‌بوده‌ و احتمالاً در قَره‌مان ‌به ‌دنیا آمده‌ و مدتی ‌در بورسه ‌به ‌سر برده‌ است‌. درباره ‌تاریخ ‌تولدش ‌اطلاع‌ دقیقی‌ در دست ‌نیست‌، ولی‌با توجه‌ به ‌اینكه‌ در زمان‌ نوشتن ‌ذیل ‌بر خسرو و شیرین‌ حدوداً بیست ‌ساله‌ بوده‌، احتمالاً در حدود 813 - 815 به ‌دنیا آمده ‌است‌. از اطلاعات ‌موجود در بعضی ‌از منابع‌، به ‌ویژه‌ تذكره‌لطیفی‌، چنین‌ مستفاد می‌شود كه ‌شاعر در اواخر سلطنت سلطان‌ بایزید دوم‌(886 - 918) درگذشته ‌است‌.

درباره ‌اینكه ‌جمالی ‌بر خسرو و شیرین‌ شیخی ‌ذیل ‌نوشته‌ یا آن ‌را به ‌پایان ‌رسانده ‌است‌، در نسخ‌ خسرو و شیرین‌ عبارات ‌گوناگونی به‌چشم ‌می‌خورد و در منابع ‌با كلمه‌«اتمام‌» به ‌آن ‌اشاره‌ شده‌ است‌. ضمیمه‌ جمالی ‌بر خسرو و شیرین‌، مشتمل است ‌بر دو بخش‌: در بخش‌اول ‌از مرگ‌ شیخی‌ سخن‌ گفته‌ و در بخش‌ دوم‌، كه‌ آن‌ را ذیل‌ نامیده‌، سلطان ‌مراد دوم‌(حك : 824ـ855) را مدح‌ كرده‌ است‌. وی ‌در همین ‌بخش‌ به‌جای‌ذكر تخلصش‌، جمالی‌، نام ‌خود را كه ‌بایزید بوده‌، آورده‌است‌.

آثار او عبارت‌اند از: 1) دیوان‌. از وجود دیوان‌ جمالی‌، كه‌ در تذكره‌ لطیفی‌ و نیز مفتاح‌الفرج‌ِ خود جمالی ‌به‌ آن ‌اشاره ‌شده ‌تا این ‌اواخر، كه‌ نسخه‌ای ‌از آن ‌كشف ‌گردید (اریمر ، ص‌265ـ281)، اطلاعی ‌در دست‌ نبود. قایاخان‌ اِریمِر مدعی ‌است ‌كه ‌اثر مُهر سلطان ‌بایزید دوم‌ را در اول‌ و آخر نسخه‌دیده‌است‌؛
در حالی ‌كه‌برگِ 58 ر آن ‌ممهور به ‌مهر سلطان ‌مراد سوم‌(حك: 982ـ1003) است‌. درباره ‌این ‌نسخه ‌یك ‌رساله‌ كارشناسی ‌ارشد در دانشگاه چوكوراوا نوشته‌شده‌است‌( رجوع کنید به ای‌. چتین ‌دردی ‌یوق‌، < دیوان‌جمالی‌ >، آدانا 1988). در مجموعه‌ نظیره‌های ‌جمالی ‌نیز شعرهای‌او مندرج‌است‌.

2) هما و همایون‌ ( گلشن‌عشاق‌)، مشتمل‌بر 630 ، 4 بیت‌، در بحر رمل‌، كه‌به‌گفته‌خودِ جمالی ‌آن ‌را در 850 به‌نام‌سلطان‌مراد دوم‌سروده‌است‌. تنها نسخه‌ شناخته ‌شده‌ این ‌اثر، كه‌ در 959 استنساخ‌شده‌است‌،در كتابخانه ‌دانشگاه ‌استانبول‌(بخش ‌نسخ‌ خطی ‌تركی‌، ش‌) نگهداری‌ می‌شود. فؤاد كوپریلی‌ هما و همایون‌ و گلشن‌عشاق‌ را دو اثر جداگانه‌ پنداشته ‌است‌، در حالی ‌ك ه‌هر دو، یك‌اثرند و چنین‌ به‌ نظر می‌رسد كه ‌نامِ اصلی آن‌ گلشن‌عشاق‌ بوده‌، اما بیشتر به‌ نام ‌قهرمانانش ‌معروف ‌شده‌ است‌. این ‌مثنوی ‌درباره‌ عشق ‌پسر منوشَك‌(خان‌عرب‌) و دختر پادشاه‌ چین‌است ‌و دو عاشق‌با از سرگذراندن‌ماجراهایی‌سرانجام ‌به ‌وصال‌ می‌رسند. این‌نظر اشتباه‌، كه‌اثر به ‌نام‌ سلطان‌ محمد فاتح‌ (855 -886) یا سلطان‌ بایزید دوم ‌سروده‌شده‌، ناشی‌ از ندیدن ‌آن ‌است‌. رساله ‌دكتری‌عثمان‌ هورا تا در باره‌ این ‌اثر است‌( رجوع کنید به [< «جمالی‌ـ هما و همایون‌ ( گلشن‌عشاق‌) ، تحقیق‌، متن‌انتقادی‌» >، پایان‌ نامه ‌دكتری‌، دانشگاه‌ حاجت ‌تپه‌، 1990 ]).

3) مفتاح ‌الفرج‌. این ‌مثنوی ‌نیز در بحر رمل‌، در 860 به‌ نام‌ سلطان ‌محمد فاتح ‌سروده ‌شده ‌است‌. تاكنون‌ سه ‌نسخه‌ از آن‌ شناخته‌ شده‌ است ‌كه ‌در كتابخانه ‌دانشگاه‌ استانبول (بخش‌نسخ‌خطی‌تركی‌، ش‌2331)، كتابخانه ‌حاجی‌ سلیم‌ آقا (بخش‌كمانكش‌، ش‌447) در اُسْكُدار و كتابخانه ‌سلطنتی ‌برلین‌(پرچ‌ ، ص‌371، ش‌378) نگهداری ‌می‌شوند. قطعاتی‌ از آن‌نیز در جامع‌المعانی‌* ، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانه ‌نور عثمانیه‌(ش‌4907، گ‌101 پ‌ـ 106 پ‌) هست‌، مندرج ‌است‌.

4) الرسالة‌العجیبة‌فی‌الصنایع‌و البدایع‌. نسخه‌ منحصر به ‌فرد این ‌اثر در كتابخانه ‌دانشگاه ‌كیمبریج‌ موجود ( رجوع کنید به براون‌، ص‌87، ش‌465) و نام ‌مؤلف ‌در آن ‌به‌ صورت‌ جمالی ‌الفقیه‌ ضبط‌ شده‌است‌. جمالی‌در مفتاح‌الفرج‌ (گ‌ر ـ پ‌) از یك قصیده‌ خود، كه ‌در آن ‌صنایع‌ گوناگون‌ شعری‌ را به‌كار برده‌، سخن‌ گفته ‌است‌ كه ‌گمان ‌می‌رود همین‌ اثر باشد.

5) رساله‌. جمالی‌از این‌اثر نیز در مفتاح‌الفرج‌ (گ‌4 پ‌) سخن ‌گفته ‌است‌. بعضی ‌از عبارات ‌آن‌ شبیه ‌به ‌مدح‌است‌، ولی ‌بعضی‌ آن ‌را دارای ‌حال‌ و هوای ‌ذم ‌یافته‌اند. ظاهراً شاعر در این‌اثر از صنعت ‌مدح‌ شبیه ‌به‌ذم‌ استفاده‌ كرده‌ است‌.

در سروده‌های ‌جمالی‌ تأثیر شیخی ‌كاملاً مشهود است‌. لطیفی‌(ص‌121) از اینكه‌ دیوان‌ جمالی ‌به‌ رغم‌ زیبایی ‌اشعار وی ‌شهرتی ‌نیافته‌ اظهار شگفتی ‌كرده‌، ولی‌ قنالی‌زاده‌، با دادن ‌نمونه‌هایی‌( رجوع کنید به ج‌1، ص‌ـ261، 530)، معتقد است‌ كه‌ اشعار او زیبایی ‌و فصاحت ‌چندانی‌ندارند. جمالی‌ در حقیقت ‌بیش‌از آنكه ‌شاعر ادبیات ‌دیوان‌ باشد، مثنوی‌ سرا بوده ‌و چنان ‌كه‌ در مفتاح‌الفرج‌ اظهار داشته‌، تمایلات‌ شدید صوفیانه‌ داشته ‌است‌.

---

منابع‌:
(1) محمد طاهر بروسه ‌لی‌، عثمانلی ‌مؤلفلری‌، استانبول 1333ـ 1342، ج‌2، ص‌122؛
(2) جمالی‌،مفتاح‌الفرج‌، نسخه‌ خطی ‌كتابخانه ‌دانشگاه ‌استانبول‌، بخش ‌نسخ‌ خطی ‌تركی‌، ش‌2331؛
(3) فائق‌رشاد، اسلاف‌، استانبول‌1312، ص‌27؛
(4) همو، تاریخ‌ ادبیات‌عثمانیه‌، استانبول‌ [بی‌تا. ]، ص220‌؛
(5) ریاضی‌، تذكره‌، نسخه‌ خطی ‌كتابخانه‌ دانشگاه‌ استانبول‌، بخش ‌نسخ‌ خطی ‌تركی‌، ش‌761، گ‌442 ر؛
(6) سخی‌، تذكره‌، ص‌55، 107، 113؛
(7) محمد عاشق‌چلبی‌، مشاعرالشعرا ، گ‌20 ر، 354 ر؛
(8) مصطفی ‌بن‌احمد عالی‌، كنه‌الاخبار ، نسخه‌خطی‌كتابخانه‌ دانشگاه‌ استانبول‌، بخش ‌نسخ ‌خطی ‌تركی‌، ش‌5959، گ‌54 ر، 132 ر؛
(9) حسن‌قنالی‌زاده‌، تذكره‌الشعراء ، چاپ ‌ابراهیم‌قُتلُق‌، آنكارا 1978ـ1981؛
(10) لطیفی‌، تذكره‌لطیفی‌، چاپ‌احمد جودت‌، استانبول‌1314؛


(11) Hayri Akyuz, "Onbe sinci yuzyil sairlerinden Cemalinin Huma ve Humayun adli eseri hakkinda birkac soz", Turk folklor arastrmalari, no.54 (1954), 856-857;
(12) Gunay Kut Alpay, "Bursa ve Manisa Il halk kutup-hanelerindeki bazi Turkce yazmalar uzerine", JTS (1977), E. G. Browne, A hand-list of the Muhammadan manuscripts, including all those written in the Arabic character, preserved in the library of the University of Cambridge , Cambridge 1900, 304, 342;
(13) EI 1 , s.v. "Shaikhzade" (by J. Deny);
(14) Sadeddin Nzhet Ergun, Turk sairleri , Istanbul 1936-1945, III, 979-982;
(15) Kayahan Erimer, "Gunisigina cikan degerli bir eser", Turk dili arastirmalari jiligi Belleten , (1973-1974);
(16) E. J. W. Gibb, A history of the Ottoman poetry , London 1900-1909, 304 ,429-427- Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte der osmanischer dichtung , Pesth 1836-1838, I, 109;
(17) Inciser Ilica, " Gulsen-i Ussak (Huma ve Humayun ), Cemali , thesis, IU Ed. Fak. Turkiyat Enstiusu 1961, no. 556;
(18) Fuad Koprulu, Eski sairlerimiz: divan edebiyat antolojisi , Istanbul 1931, 71;
(19) idem, Milli edebiyat cereyaninin ilk mubessirleri , Istanbul 1928, 13;
(20) Hfz Tevfik et al , Turk edebiyati numuneleri, Istanbul 1926, 193, 273;
(21) W. Pertsch, Verzcichniss der Trkischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1989;
(22) Faruk K. Timurtas [Demirta], "Fatih devri sairlerinden Cemali ve eserleri", TDED , IV/3 (1951), 189-213;
(23) idem, Seyhi, hayati ve eserleri, eserlerinden secmeler , Istanbul 1968, 142-151;
(24) TDEA , s.v. "Cemali " (by Huseyin Ayan);
(25) Ismail Hakki Uzuncarsili , Kutahya sehri , Istanbul 1932, 228, 264-270.

/ گونای‌قوت‌، با اندكی‌تلخیص‌از د. ا. د. ترك‌ /