جمال‌الدین‌ شروانی‌ ، وزیر موسی‌خان‌ (ایلخان‌ مغول‌) از شوال‌ تا ذیحجه‌ 736 و وزیر امیرعلی‌ پادشاه‌ (از خوانین‌ مغول‌). وی‌ پسر تاج‌الدین‌ علی‌ بود. با مرگ‌ سلطان‌ ابو سعید بهادر * در 13 ربیع‌الآخر 736 و فقدان‌ فرمانروایان‌ لایق‌، اقتدار دولت‌ ایلخانان‌ رو به‌ زوال‌ نهاد، چنانكه‌ در دو دهه‌ آخر حكمرانی‌ این‌ خاندان‌ (از 736 تا 756)، هشت‌ پادشاه‌ به‌ سلطنت‌ رسیدند و مقام‌ ایلخانی‌ وسیله‌ای‌ برای‌ قدرت‌طلبی‌ امیران‌ با نفوذ گردید. پس‌ از جلوس‌ اَرْپاخان‌/ اَرْپای‌گائون‌ (دهمین‌ ایلخان‌ مغول‌، حك : از ربیع‌الآخر تا شوال‌ 736)، به‌ جانشینی‌ ابوسعید (خواندمیر، ج‌ 3، ص‌ 221ـ222)، این‌ كه‌ غیاث‌الدین‌ محمد، وزیر سلطان‌ ابوسعید، امرا را به‌ اتحاد دعوت‌ كرده‌ بود، امیرعلی‌ پادشاه‌، دایی‌ سلطان‌ ابوسعید و حكمران‌ دیاربكر، به‌ سلطنت‌ ارپاخان‌ رضایت‌ نداد و موسی‌خان‌ مغول‌، نواده‌ بایدو * (ششمین‌ ایلخان‌ مغول‌) را به‌ شاهی‌ بر گزید (شبانكاره‌ای‌، ص‌ 307ـ 308؛ عبدالرزاق‌ سمرقندی‌، ج‌ 1، ص‌ 125ـ126؛ میرخواند، ج‌ 5، ص‌ 537). آنگاه‌ با تشدید كینه‌های‌ قبیله‌ای‌، در 17 رمضان‌ 736 موجب‌ بروز جنگ‌ كنار رود جَغَتو (زرینه‌رود)، میان‌ دو ایلخان‌ جدید شد (خواندمیر، ج‌ 3، ص‌ 223ـ224). با كشته‌ شدن‌ ارپاخان‌ در 3 شوال‌ 736 در جنگ‌، امیرعلی‌ پادشاه‌ زمام‌ امور را به‌ دست‌ گرفت‌ و منصب‌ نیابت‌ و وزارت‌ را به‌ جمال‌الدین‌ شروانی‌ سپرد. وزیر جدید، چون‌ به‌ دولت‌ امیرعلی‌ پادشاه‌ اعتماد نداشت‌، در مدت‌ كوتاه‌ وزارت‌ خود جز نیكی‌ به‌ مردم‌ و دلجویی‌ از آنان‌ كاری‌ نكرد (شبانكاره‌ای‌، ص‌ 302؛ حافظ‌ ابرو، 1317 ش‌، ص‌ 152؛ همو، 1380 ش‌، ج‌ 1، ص‌ 58؛ عبدالرزاق‌ سمرقندی‌، ج‌ 1، ص‌130) و به‌ همین‌ علت‌، در بین‌ وزیران‌ مغول‌ چندان‌ شهرتی‌ به‌ دست‌ نیاورد. اشپولر (ص‌240) نام‌ او را تنها در فهرست‌ اسامی‌ وزیران‌ ممالك‌، با قید علامت‌ استفهام‌، با عنوان‌ برادر «عنایت‌»الدین‌ ذكر كرده‌ و تاریخ‌ وزارت‌ وی‌ را تا سال‌ 737 دانسته‌ است‌.

ایلخانان‌ مغول‌ در بیش‌ از یك‌ قرن‌ فرمانروایی‌ در ایران‌ (653ـ756)، به‌رغم‌ حفظ‌ وحدت‌ دولت‌، نتوانستند حدود مسئولیت‌ صاحبان‌ مناصب‌ و وزیران‌ را مشخص‌ كنند و نفوذ هر ایلخان‌ یا وزیر در قلمرو حاكمیتش‌، به‌ شخصیت‌ خود او بستگی‌ داشت‌ و همین‌ موضوع‌ یكی‌ از عوامل‌ انقراض‌ این‌ سلسله‌ گردید. موسی‌خان‌، یازدهمین‌ فرمانروای‌ مغول‌، پس‌ از دو ماه‌ونیم‌ سلطنت‌ ظاهری‌، در 10 ذیحجه‌ 737 به‌ قتل‌ رسید و امرا، شاهزاده‌ دیگری‌ را به‌ جانشینی‌ او انتخاب‌ كردند (خواندمیر، ج‌ 3، ص‌ 226ـ227؛ قس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، ص‌ 352).

---

منابع‌:
(1) عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تاریخ‌ مغول‌: از حمله‌ چنگیز تا تشكیل‌ دولت‌ تیموری‌ ، تهران‌ 1364 ش‌؛
(2) عبداللّه‌بن‌ لطف‌اللّه‌ حافظ‌ ابرو، ذیل‌ جامع‌ التواریخ‌ رشیدی‌ ، بخش‌ 1، چاپ‌ خانبابا بیانی‌، تهران‌ 1317 ش‌؛
(3) همو، زبدة‌التواریخ‌ ، چاپ‌ كمال‌ حاج‌ سیدجوادی‌، تهران‌ 1380 ش‌؛
(4) خواندمیر؛
(5) محمدبن‌ علی‌ شبانكاره‌ای‌، مجمع‌الانساب، چاپ‌ میرهاشم‌ محدث‌، تهران‌ 1363 ش‌؛
(6) عبدالرزاق‌ سمرقندی‌، مطلع‌ سعدین‌ و مجمع‌ بحرین ، ج‌ 1، چاپ‌ عبدالحسین‌ نوائی‌، تهران‌ 1353 ش‌؛
(7) میرخواند؛


(8) Bertold Spuler , Die Mongolen in Iran , Leiden 1985.

/ عبدالكریم‌ گلشنی‌ /