جماعت اسلامی ، یكی از نخستین و تأثیرگذارترین احزاب اسلامی در شبه قاره و به ویژه پاكستان. بنیانگذار این جماعت، ابوالاعلی مودودی* (متوفی1358 ش/ 1979)، در 1316 ش/1937 به فكر تأسیس چنین حزبی افتاد (باركزهی، ص17) و در 4 شهریور 1320/ 26 اوت1941 در لاهور با همكاری مستری محمدصدیق، مولانا منظور احمد نعمانی، مولانا سید محمدجعفر پهلواری، مولانا نذیرالحق میرتهی، و میانْ طفیل محمد، این حزب را تأسیسكرد (نصر، ص21؛ طفیل محمد، ص63). در نشست تأسیس حزب، كه در خانه مولانا ظفر اقبال برگزار شد، 75 تناز مسلمانان هند شركت كردند (همانجا؛ قس طفیل محمد، ص62؛ برایفهرست كامل اعضای این نشسترجوع کنید به گیلانی، ص408ـ 415). در همین نشست مودودی به عنوانامیر حزب برگزیده شد (نصر، ص22).
مودودی و جماعت اسلامی، كه جامعه مسلمانان سراسر هند * (مسلم لیگ) را حزبی غیردینی میدانستند و به نحوه عملكرد آناعتراضداشتند، در آغاز خود را از درگیریهای میان این حزب و حزب كنگره، كه در سلطه هندوها بود، كنار كشیدند (نصر، ص5؛ طفیلمحمد، ص74). مودودی در آغاز خواهان هندی مستقل و یكپارچه، و در عینحالمخالفسیطرهتفكر هندو بر هند بود. آن دسته از مسلمانانی كه حاضر به همراهی با هندوها بودند و از رهبری یكهندو بر كنگره حمایت میكردند، از وی پشتیبانی مینمودند. مودودی خواهان دفاع از منافع جامعه مسلمانان در هند بود و میكوشید تا هویت مسلمانان را در برابر هندوها حفظ كند (نصر، همانجا). بسیاری بر این باورند كه جماعت اسلامی با نظریه «دو ملت» و تشكیل پاكستان مخالف بوده (براینمونهرجوع کنید به همانجا؛ باركزهی، ص19ـ26)، ولی جماعت اسلامی مخالفت خود را با حزب غیردینی مسلم لیگ پاكستان* ، به معنای مخالفت با تشكیل پاكستان ندانسته است (طفیلمحمد، ص73).
مودودی خواهان بازگشت به سنّتهای اسلامی و اسلام راستین بود و عقیده داشت كه اسلام، به عنوان دینی متمدن، در صورتی موفق میشود كه مسلمانان موانع موجود بر سر راه رشد فرهنگ و سنّت اسلامی را از میان بردارند و این كار جز با بازگشت به قرآن میسر نمیشود. سیاستها باید در جهت ایمان اسلامی باشد و تأسیس«دولتاسلامی» میتواند حلاّل تمام مشكلات مسلمانان باشد. در تفكر مودودیــ كهجماعت اسلامی بر آن استوار است مذهب و سیاست با یكدیگر آمیخته شدهاند و از این رو، ویاز مفاهیم و نمادهای اسلامی برای تبیین اندیشه اسلامی استفاده كرده و این كار باعث شده است تا قرائتی سیاسی از اسلام ارائه دهد و در نتیجه، تقوای مذهبی به سمت ساختاری مذهبی سوق پیدا كند (نصر، ص7). چنین تفكراتی مبنای تأسیس جماعت شد. اعضای جماعت در فاصله سالهای1320 شتا 1326 ش/ 1941ـ 1947 برنامه مدونی نداشتند و تمام توان جماعت صرف تضعیف مسلم لیگ میشد. در 1324 ش/ 1945، مودودی فتوا داد كه در انتخابات تعیین كننده 1945 مسلمانان نباید به حزب سكولار مسلم لیگ رأیدهند (همان، ص114). در آستانه استقلال پاكستان(1326 ش/ 1947)، جماعت اسلامی به تدریج تغییر موضع داد و از تفكر تأسیس جامعه اسلامی حمایت كرد (باركزهی، ص25؛ نیز رجوع کنید به مهدی حسن، ص97ـ99) و در همه پرسی تشكیل پاكستان، كه در ایالتهای سرحد و آسام برگزار شد، از هوادارانش خواست كه به استقلال پاكستان رأی دهند (طفیلمحمد، همانجا).
در 1326 ش/ 1947، در پی استقلال پاكستان، مودودی از پتان كوت، در پنجاب شرقی هند، كه از ژوئن1942/ خرداد 1321 مقر حزب از لاهور به آنجا منتقل شده بود، به پاكستان مهاجرت كرد و در لاهور مستقر شد و در صدد تأسیس دولت اسلامی در پاكستان برآمد (اشتیاقاحمد، ص33؛ مشیرالحسن، ص203؛ نصر، ص23). از این پس، جماعت اسلامی در هند كاملاً به حاشیه رفت، هر چند كه بعدها، به ویژه از دهه1360 ش/ 1980، فعالیتهای آن گسترش یافت، البته بیآنكه از لحاظ سیاسی جایگاهی در میان مسلمانان هند داشته باشد (اگوانی، ص266ـ267؛ مشیرالحسن، ص204ـ207). در 1327 ش/ 1948، مودودی نظام سیاسی اسلام را مبتنی بر سه اصل اعلام كرد: توحید، رسالت كه مبتنی بر قرآن و سنّتاست، و خلافت(مسعودالحسن، ج1، ص336). از این زمان جماعت اسلامی خود را موظف به اجرای شریعت اسلامی در پاكستان نمود و در چند دهه بعدی كوشید تا قوانین اسلامی را جانشین قوانینعرفی نماید.
هدف جماعت اسلامی «اقامه دین» یا تأسیس حكومت الاهی در سراسر جهان است. مقصود از اقامه دین، اجرای تمام دستورهای دین است. جماعت بر آن است كه همه دستورهای اسلام ضروریاند و هر مؤمنی باید در زندگی فردی و اجتماعی خود این دستورها را اجرا كند. از دید جماعت، اهل ایمان باید اجزایی را كه اجرای آنها جز با قیام و تلاش اجتماعی ممكن نیست، با كمك یكدیگر، در قالب جماعت، عملی سازند. طبق دستور جماعت اسلامی، جماعت برای نیل به اهداف خود، از طریق تبلیغ و تلقین افكارش مردم را به سوی اصلاح سوق میدهد و برای رسیدن به مقصد از هیچ برنامه پنهانی استفاده نمیكند، بلكه همه فعالیتهای خود را آشكارا به مردم ابلاغ میكند (جماعت اسلامی پاكستان، 1994، ص9ـ20).
در فروردین1327/ آوریل1948، دو دولت هند و پاكستان موافقت كردند از اقداماتی كه ممكن است به جنگ بینجامد، جلوگیری كنند. جماعت اسلامی این توافق را محترم شمرد و اعلام كرد كه تنها در صورت نقض این توافق، جماعت اسلامی از دولت كشمیر آزاد حمایت خواهد كرد (مسعودالحسن، ج1، ص355).
پس از مرگ محمد علی جناح* (شهریور 1327 ش/ سپتامبر 1948)، دولت لیاقت علی خان* فعالیتهای جماعت اسلامی را محدود كرد و در 2 مهر 1327/ 4 اكتبر 1948، مودودی دستگیر شد (همان، ج1، ص365). اتهام وی، آغاز كردن نهضتی برای اسلامی كردن نظام پاكستان بود، هر چند كه دولت سبب دستگیری را مخالفت مودودی با محمد علی جناح و جهاد در كشمیر اعلام كرد (طفیل محمد، ص97). در اسفند 1327/ مارس1949، «قرارداد مقاصد» به تصویب دولت رسید تا مبنای قانون اساسی پاكستان قرار گیرد. بر اساس این قانون، حاكمیت از آن خدا شناخته شد و تمام قوانین میبایست طبق قرآن و شریعت میشد. تصویب این قانون پیروزی بزرگی برای مودودی به شمار میآمد (مسعودالحسن، ج1، ص367).
در خرداد 1329/ مه1950 مودودی از زندان آزاد شد (همان، ج1، ص372). در 1330 ش/1951 جماعت اسلامی به حزبی سیاسی بدل گردید و عملكرد خود را برپایه چهار اصل قرار داد: ایجاد اصلاح در زندگی و تفكرات مسلمانان، سازماندهی و تربیت افراد پرهیزگار، اصلاح اجتماعی، و اصلاح در دولت و ساختار سیاسی (نصر، ص28). در 1330 ش/ 1951، برای نخستین بار، این حزب در انتخابات پنجاب شركت كرد، ولی در 37 حوزه انتخابی، فقط دویست هزار رأیآورد كه برای آن شكست محسوب میشد (همان، ص30؛ نیز رجوع کنید به افضل، ج1، ص99).
از 1332 تا 1333 ش/ 1953ـ1954، میان فرقه احمدیه* (قادیانیه) و پیروان مذاهب اسلامی درگیری رخداد. در 1332 ش/1953 مخالفان این فرقه، به رهبری علما و فعالان مذهبی، خواهان عزل ظفراللّه خان، وزیر خارجه احمدی مذهب پاكستان، شدند و خواستند كه فرقه احمدیه جمعیتی غیرمسلمان شناخته شود. در این زمان، جماعتاسلامی، برای تبیین توجیهات دینی این حركت، كتاب قادیانی مسئله را چاپ كرد. در پی این قضایا، مودودی و برخیاز سران جماعتاسلامی به زندان افتادند و مودودی بهاعدام محكوم شد (طفیل محمد، ص102؛ نصر، ص132ـ139). بسیاریاز علما و اندیشمندان و سران كشورها به این حكم اعتراض كردند و درست یك روز پیش از اعدام، حكم او بهزندانابد كاهش یافت و در دادگاه بعدی، وی به چهارده سال زندان محكوم شد؛ اما پس از 26 ماه، در 9 اردیبهشت1334/ 29 آوریل1955 آزاد گردید (باركزهی، ص31؛ نصر، ص140ـ141).
در 10 اسفند 1334/ 29 فوریه1956، قانون اساسی پاكستان تصویب شد. بر اساس این قانون، رئیس جمهوری مكلف بود جامعه مسلمانان را بر اساس قوانین اسلامی بازسازی كند و نگذارد هیچ قانونی در مخالفت با قوانین اسلامی قرآن و سنّت اجرا شود. رئیس جمهوری موظف بود كمیسیونی تشكیل دهد تا توصیههای اسلامی لازم را در اختیار او قرار دهد. در 28 اسفند 1334/ 18 مارس1956، مودودی درخواست كرد كه جلسه مجلس شورای جماعت اسلامی تشكیل شود. وی در این جلسه، خواهان تصویب قانون اساسی در شورا گردید. به این ترتیب، جماعت اسلامی این قانون اساسی را بهرسمیت شناخت(مسعودالحسن، ج1، ص506- 508). در 1335ـ 1336 ش/ مارس1957، با وجود مخالفتهای درون حزبی، مودودی حزب را برای شركت در انتخابات ملی 1337 ش/ 1958 آماده كرد (نصر، ص145؛ افضل، ج1، ص356). موفقیت جماعت اسلامی در انتخابات شهرداریها در شهر كراچی در 8 اردیبهشت 1337/ 28 آوریل 1958، حزب را به نتایج انتخابات ملی امیدوار ساخت، اما ایوب خان، فرمانده نیروهای مسلح و اسكندر میرزا، رئیس جمهوری وقت، با اعلام حكومت نظامی در 15 مهر 1337/ 7 اكتبر 1958 فعالیتهای حزبی را متوقف كردند. به نظر مودودی، هدف از این كار جلوگیری از پیروزی احزاب اسلامی در انتخابات و جلوگیری از ایجاد دولت اسلامی بود (نصر، ص145ـ146). در 4 آبان1337/ 26 اكتبر 1958، ایوب خان، اسكندر میرزا را مجبور به استعفا كرد و خود به جای او نشست. ژنرال ایوب خان در 1338 ش/ 1959 قانون حكومت نظامی را به تصویب مجلس ملی رساند. این قانون تا خرداد 1341/ ژوئن1962 به قوّت خود باقی ماند. در این دوره فعالیت سیاسی ممنوع شد و مودودی نیز حق هیچ گونه فعالیت سیاسی نداشت(مسعودالحسن، ج2، ص57- 58). در اسفند 1339/ مارس1961، ژنرال ایوبخان قانون خانواده را به تصویب رساند. جماعت اسلامی و بسیاری از احزاب و علمای اسلامی به شدت به این قانون اعتراض كردند كه باعث تشكیل نشستهایی برضد آن قانون گردید (باركزهی، ص33). مودودیمعتقد بود كه این قانون مخالف شریعت است. او در آذر 1339/ دسامبر 1961، در نشستیبا چهارده تن از علمای مشهور پاكستان، نظر مخالف آنان را درباره این قانون به دست آورد (مسعودالحسن، ج2، ص65ـ66). در 1342 ش/1963، در نشست مجلس شورای جماعت اسلامی در لاهور، مودودی انتقاد از قانون خانواده را آغاز كرد (همان، ج2، ص156). در دی1342/ ژانویه1964، او و 58 تناز رهبران جماعت اسلامی دستگیر شدند و فعالیت جماعت اسلامی غیرقانونی اعلام شد. علت این كار، مخالفت جماعت با ایجاد پاكستان، مخالفت با جنگ كشمیر، تلاش جماعت برای تضعیف ارتش، دریافت كمك از خارج و چاپ مقاله توهین آمیز به شاه ایران(محمدرضا پهلوی) در مجله ترجمانالقرآن اعلام گردید(همان، ج2، ص166ـ167). در مهر 1344/ سپتامبر 1965، دیوان عالی پاكستان اقدام حكومت را برای غیرقانونی كردن فعالیتهای جماعت اسلامی، خلاف قانون اعلام كرد و مودودی از زندان آزاد شد (همان، ج2، ص169ـ171).
در مبارزات انتخابات ریاست جمهوری1343 ش/1964، جماعت اسلامی در برابر ایوب خان، از فاطمه جناح(خواهر محمدعلیجناح) حمایت كرد (همان، ج2، ص173). با این حال، فاطمه جناح فقط 36ر36% آرا را به دست آورد (افضل، ج2، ص255). در 1344 ش/ 1965، جنگ هند و پاكستان بر سر كشمیر آغاز شد. ایوب خان با مودودی دیدار كرد و درخواست كرد كه مودودی برای آزادی كشمیر، اعلام جهاد كند؛ اما، هند و پاكستان در نهایت توافقنامه تاشكند را به امضا رساندند و بر اساس آن متعهد شدند كه نیروهایخود را به خطوط پیش از جنگ منتقل نمایند و وضع موجود كشمیر را بپذیرند و همینعامل، باعث مخالفت جماعت اسلامی با ایوب خان شد (نصر، ص156ـ 157). در این زمان جماعت اسلامی به حزب مردم، به رهبری ذوالفقار علی بوتو * ، نزدیك شد و ائتلافی بر ضد ایوب خان تشكیل داد و هم زمان مبارزه گستردهای را با كمونیسم، به ویژه در منطقه پنجاب، آغاز نمود و تمام این حوادث باعث شد تا در 1346 ش/1967 مودودی دستگیر شود؛ گرچه پس از مدت كوتاهی آزاد شد (همان، ص157، 159).
در انتخابات1349 ش/ 1970 جماعت اسلامی از 151 كرسی فقط چهار كرسی را به دست آورد. پس از این شكست، مودودی اعلام كرد كه كار ما فقط امر انتخابات نیست، بلكه انتخابات جزئی از كار ماست و كار تربیتی در اولویت است(باركزهی، ص43ـ44). با آغاز مبازرات استقلال طلبانه در پاكستان شرقی، جماعت اسلامی غالباً با تجزیه كشور و به وجود آمدن بنگلادش مخالفت میكرد (فرزیننیا، 1373 ش، ص). در 1351ش/1972، مودودی، به سبب بیماری، از رهبری جماعت اسلامی كناره گرفت و میانْ طفیل محمد به امیری(رهبری) جماعت اسلامی پاكستان برگزیده شد (مسعودالحسن، ج2، ص426). ویاز 1351 تا 1366 ش/ 1972ـ1987، در مجموع، سه بار امیر جماعت شد (نصر، ص53 54). در سالهای1350 تا 1356 ش/ 1971ـ1977، جماعت اسلامی مهم ترین مخالف دولت ذوالفقار علی بوتو بود و برای اسلامی كردن پاكستان كوششهای فراوانی كرد. در 1352 ش/1973، در قانون اساسی جدید پاكستان، عنوان این كشور به جمهوری اسلامی پاكستان تغییر یافت و در 1353 ش/1974، دولت بوتو فرقه احمدیه را اقلیتی غیرمسلمان اعلام نمود. در 1352 ش/1973، میانْ طفیل محمد دستگیر شد، اما پس از یك ماه آزاد گردید (نصر، ص172ـ174).
در 1355 ش/1976، جماعت اسلامی جبهه اتحاد ملی پاكستان را پدید آورد كه متشكل از نُه حزب اسلامی بود. در انتخابات1356 ش/1977، جماعت اسلامی در قالب این اتحاد توانست از 168 كرسی، نُه كرسی مجلس را به دست آورد؛ اما، جبهه اتحاد ملی نتیجه انتخابات را نپذیرفت و در كشور شورش به پا شد. در این زمان ژنرال ضیاءالحق* ، فرمانده ستاد مشترك، كه از حمایت ضمنی جماعت اسلامی برخوردار بود، كودتا كرد (همان، ص182ـ184). پدر ژنرال ضیاء الحق مسلمانی سنّتی و حامی جماعت اسلامی بود و دیدگاههای ضیاء نیز به دیدگاههای او نزدیك بود (كاوشیك، ص21). همین باعث شد تا بیشاز یك دهه جماعت اسلامی با حكومت ضیاء الحق مناسبات كاملاً نزدیكی داشته باشد (همان، ص36). در تیر 1356/ ژوئیه1977، ضیاءالحق برای راضی ساختن جماعت اسلامی و متحدانش، مجازاتهای شدید اسلامی برقرار كرد و استقرار نظام اسلامی را در پاكستان اعلام نمود (همان، ص44). در 1362 ش/ اواخر 1983، جناحِ میانه رو جماعت اسلامی، بهرهبریغفور احمد، آشكارا از دیكتاتوری نظامی ضیاءالحق انتقاد كرد؛ اما، میانْ طفیل محمد از جمهوری اسلامی ضیاءالحق حمایت نمود (همان، ص66). در انتخابات پارلمانیغیر حزبی 1364 ش/1985، و در پی لغو حالت فوقالعاده در كشور، جماعت به طور غیرمستقیم شصت نامزد معرفی كرد كه هجده تن از آنان به مجلس ملی راه یافتند (همان، ص83). در 1366 ش/1987، قاضی حسین احمد به رهبری جماعت اسلامی رسید و تاكنون(1385 ش/ 2006) نیز امیر جماعتاست(نصر، ص201؛ جماعت اسلامی پاكستان ، 2006).
در 1367 ش/ 1988، جماعتاسلامی در قالب ائتلاف اتحاد جمهوری اسلامی، هشت كرسی پارلمانی و سیزده كرسی ایالتی را به دست آورد. در انتخابات1369 ش/ 1990 نیز هشت كرسی پارلمانی و بیست كرسی ایالتی را از آن خود كرد. در انتخابات1372 ش/1993 بدون تشكیل ائتلاف با احزاب دیگر توانست سه كرسی پارلمانی و شش كرسی ایالتی را به دست آورد (نصر، ص206، 208ـ209، 213؛ > دایرةالمعارف جهان اسلام آكسفورد <، ج2، ص359). قاضی حسین احمد از 1365 تا 1375 ش/ 1986ـ1996 دو دوره عضو مجلس سنای پاكستان شد، اما در 1375 ش/ 1996، در اعتراض به فساد سیاسی، از آن كناره گرفت(جماعت اسلامی پاكستان، 2006). در دوران نخست وزیری بینظیر بوتو (1372ـ1375 ش/ 1993ـ 1996 و 1377ـ1379 ش/ 1998ـ 2000)، جماعت از نوازشریف، رهبر حزب مسلم لیگ پاكستان، حمایت كرد تا وی قوانین اسلامی را، پس از رسیدن به قدرت، برقرار سازد. نوازشریف، پساز رسیدن به قدرت، لایحه شریعت را تصویب نمود، ولی جماعت اسلامی او را به عدم اجرای دقیق قوانین شریعت اسلامی متهم كرد. در 1370 ش/1991 و در پی حمله امریكا و متحدانش به عراق، جماعتاسلامی، برخلاف دولت پاكستان، حمایت خود را از عراق و مخالفت خود را با امریكا ابراز كرد (نصر، ص316؛ فرزین نیا، 1380 ش، ص173). در اردیبهشت1371/ اوایل مه1992، جماعت اسلامی در اعتراض به تصمیمِ دولتِ نوازشریف در حمایتاز دولتِ جدیدِ میانه روهای مجاهدین در كابل، از اتحاد جمهوری اسلامی كناره گرفت. یكیاز انتقادهای اصلی جماعت اسلامی پاكستان از دولت نوازشریف شكست برنامه اسلامی كردن كامل پاكستان بود (فرزیننیا، 1380 ش، ص174). در دوران ظهور طالبان* در افغانستان(1375 ش/ 1996)، جماعت اسلامی سیاست دوگانهای در پیش گرفت: از یك سو، به شیوه حكومت طالبان و اجرای فوری قوانین قصاص، كه بدون در نظر گرفتن اوضاع داخلی و جهانی، صورت میگرفت، اعتراض میكرد، و از سوی دیگر، برای ایجاد ثبات و امنیت در مناطق طالبان، از آنان حمایت مینمود (باركزهی، ص66). قاضی حسین احمد در دوران اقامت بنلادن در سودان، با وی دیدار كرد (ویور ، ص203). در انتخابات1375 ش/1996 شورای جماعت اسلامی نشستی برگزار كرد و در پایان، ضمن بیانیهای، دلیل شركت نكردن جماعت اسلامی را در انتخابات مجلس ملی، محاكمه نشدن رهبران حزب مردم و مسلم لیگ اعلام نمود (باركزهی، ص69). در اردیبهشت 1377/ مه1998، پساز اولین آزمایش هستهای پاكستان، جماعت اسلامی از این اقدام دولت حمایت كرد و آنرا برای حفاظت از پاكستان ضروری دانست (همان، ص75ـ76).
در پی كودتای پرویز مشرّف در 1378 ش/ 1999، جماعت اسلامی از این كودتای بدون خونریزی استقبال كرد، ولی متوقف كردن اجرای قانون اساسی و انحلال مجلس ملی را محكوم نمود و برگزاری هر چه زودتر انتخابات را برایبرقراری مردم سالاری و نظام جمهوری ضروری دانست(همان، ص 81 82). در جریان حوادث20 شهریور 1380/ 11 سپتامبر 2001 (حمله القاعده به دو برج بزرگ تجاری در امریكا)، قاضی حسین احمد این حملات را محكوم كرد، در عین حال وی و دیگر رهبران جماعت با حمله امریكا به افغانستان نیز مخالفت كردند (جماعت اسلامی پاكستان، 2006). قاضی حسین احمد در 1381 ش/ 2002 مجلس متحده عمل را با شركت شش حزب اسلامی، برای شركت در انتخابات، به وجود آورد (كروناشتات ، ص11) و در انتخابات1381 ش/ 2002، این مجلس از 217 كرسی68 كرسی را به دستآورد (همان، ص14).
در شصت سال گذشته، جماعت اسلامی به تدریج از حزبی حاشیهای به یكی از مهم ترین احزاب سیاسی پاكستان بدل شده و در رویدادهای سیاسی پاكستان، به ویژه از زمان ضیاء الحق، بسیار تأثیرگذار بوده است. اینك جماعت اسلامی در سراسر پاكستان، به ویژه كراچی و پیشاور و مناطق قبایلی در ایالت سرحد، نفوذ بسیاری دارد (نصر، ص43، 50، 196ـ199) و در تمام امور سیاسی تأثیرگذار است و همین امر زمینه را برای رشد بیشتر اسلام گرایی در پاكستان فراهم كرده است.
تشكیلات و سازمان جماعت اسلامی. در سالهای اولیه تأسیس، این حزب دارای سه بخشِ امیر، مجلس شورا و اركان (اعضا) بود. بیشتر اعضا، به ویژه در مجله ترجمانالقرآن، در قالب واحدهای آموزشی و چاپ و نشر، در پتان كوت فعالیت میكردند و در 1321 ش/1942 در جالَندَر * / جهالَندَر، واقع در پنجاب شرقی، دارالعروبه را ایجاد كردند. در رأس سلسله مراتب جماعت اسلامی، امیر قرار دارد و پس از آن، به ترتیب، نایب امیر، دبیرخانه، شورا و بخشهای وابسته قرار دارند كه همگی زیر نظر امیر كل جماعت، امیر ایالت، امیر استان، منطقه، شهر، ناحیه و روستا قرار میگیرند و ساختار مشابهی دارند (همان، ص48، 51 52).
امیر جماعت. این شخص در رأس هرم سلسله مراتبی جماعت اسلامی قرار دارد. از 1335 ش/ 1956 امیر جماعت برای پنج سال انتخاب میشود، اما محدودیتی برای انتخاب مجدد وی وجود ندارد. هیئتی از اعضای شورای مركزی، سهنامزد را در طول شصت روز انتخاب میكنند و به دبیرخانه جماعت اسلامی میفرستند، سپس اعضای جماعت امیر را انتخاب میكنند. امیر بالاترین مرجع قدرت است و تمام اعضا موظف به اطاعت از وی هستند. با این حال، تمام آموزهها باید به تأیید شورا برسد. امیر میتواند نظر شورا را رد كند، كه اینامر به منزله بازگرداندن موضوع به شوراست. اگر شورا نظر او را نپذیرد، امیر باید این تصمیم شورا را بپذیرد یا از مقام خود استعفا دهد. امیر با رأی اعضای شورا عزل میشود. بخشهای اداری و بودجه زیر نظر مجلس عامله (شورایاجرایی) قرار دارد كه اعضایش از میان اعضای شورا انتخاب میشوند. امیر بر دبیرخانه جماعت اسلامی نظارت مستقیم دارد. بههمان سان، امیران سطوح پایینتر به مدت یك تا سه سال(بستگی به سطحآن) انتخاب میشوند (همان، ص51، 53).
نایب امیر (معاونامیر). از 1366 ش/ 1987 شورا پنج معاون را انتخاب میكند كه هر كدام وظایفی دارند: نفر اول مسئول ارتباط با دیگر احزاب سیاسی است، نفر دوم در قبال «واحد مدرّسان» و مسائل پارلمانی پاسخگوست، نفر سوم مدیر فعالیتهای اداره مركزی است، نفر چهارم در امور سازمان دانشجویی جماعت فعالیت دارد، و نفر پنجم با علما و سازمانهای اسلامی در ارتباط است(همان، ص56).
مجلس شورا. پس از امیر، مجلس شورا مهم ترین قطب قدرت در جماعت اسلامی محسوب میشود. وظیفه اصلی شورا، ارزیابی و اجرای مرامنامه حزبی و نظارت بر اجرای اساسنامه حزبی است. شورا صد عضو دارد كه همه آنان انتخابیاند (همانجا).
جماعتاسلامی، برای دستیابی به آرمانهای خویش، از ابزارهای گوناگونی بهره میبرد كه از همه مهم تر نهادها و سازمانهای وابسته به آناند. برخی از این نهادها و سازمانها عبارتاند از: 1) اسلامی جمعیت طلبه، كه سازمانی دانشجویی است و در دی1326/ دسامبر 1947 زیر نظر مودودی در لاهور تأسیس شد. هم اكنون جمعیتِ طلبه بزرگترین و منظم ترین سازمان دانشجویی در پاكستان است كه در همه مراكز آموزشی كشور فعالیت دارد. 2) اسلامی جمعیت طالبات، كه چند سال پس از تأسیس اسلامی جمعیت طلبه، برای جذب بانوان دانشگاهی بنیان نهاده شد. 3) جمعیة الطلبة العربیة، كه برای جلب طلاب مدارس دینی تأسیس شده، ولی چون مدارس علمیه پاكستان در دست گروههای مخالف جماعت اسلامی است، چندان فعال نیست(طفیلمحمد، ص246).
برخی دیگر از نهادها و سازمانهای وابسته به جماعت اسلامی عبارتاند از: آكادمی تحقیقات اسلامی (تأسیس1342 ش/ 1963)؛ بیمارستان منصوره (تأسیس 1361 ش/ 1982)؛ مركز علوم الاسلامی (تأسیس1359 ش/ 1980)؛ مدرسه نمونه منصوره برای پسران ، مدرسه نمونه منصوره برای دختران و همچنین كالج نمونه منصوره (تأسیس1361 ش/ 1982)؛ مؤسسه آموزشی بینالمللی سید مودودی (تأسیس1361 ش/ 1982)؛ جمعیت المحصنات (تأسیس1369 ش/ 1990)؛ مركز تحفیظ القرآن؛ دارالعروبة للدعوة الاسلامیة، كه مركزی برای ترجمه آثار مودودی از اردو به عربی و بر عكس است( الجماعة الاسلامیة فی باكستان، ص54ـ62؛ جماعت اسلامی پاكستان، 2006).
جماعت اسلامی در بین گروههای سیاسی و مذهبی پاكستان بیشترین روزنامهها و مجلات را در اختیار دارد، كه برخی از آنها عبارتاند از: روزنامه جسارت، كه پرشمارگان ترین(یك میلیون نسخه در روز) روزنامه پاكستان است و هم زمان در كراچی، حیدرآباد، لاهور، اسلامآباد و پیشاور به چاپ میرسد؛ هفتهنامه آسیا ؛ ماهنامه ترجمانالقرآن، كه اولین مجله جماعت است و حتی پیش از تأسیس جماعت، مودودی آن را چاپ میكرد و اینك نیز با شمارگان بسیار منتشر میشود؛ ماهنامه بتول، كه ویژه بانوان است؛ مجله > محك > كه هر هفته به انگلیسی چاپ و در سطح گستردهای منتشر میشود؛ مجله پاكستان؛ ماهنامه المنصوره، به زبانعربی، كه در كشورهای بسیاری خواننده دارد؛ ماهنامه همقدم، مجله دانشجویی جماعت است كه اسلامی جمعیت طلبه آن را چاپ میكند؛ ماهنامه پُكار (ندا)، كه نشریه دانشجویی بانوان جماعت است؛ ماهنامه المصباح، كه آن را جمعیة الطلبة العربیة به چاپ میرساند؛ ماهنامه صدای كسان یا صدای كشاورز ، كه جامعه كشاورزان جماعت آن را به چاپ می رساند؛ و ماهنامه اردوزبان المعلم، كه متعلق به جامعه فرهنگیان جماعت است(الجماعة الاسلامیة فیباكستان، ص38ـ43). برخی از هفته نامهها، كه به جماعت وابستگی و گرایشدارند، نیز خوانندگان بسیاری را در پاكستان به خود جلب كردهاند (رجوع کنید به همان، ص42ـ43).
جماعت اسلامی بنگلادش. این حزب در آغاز شاخه جماعت اسلامی پاكستان در پاكستان شرقی بود و پس از استقلال پاكستان شرقی و شكل گیری كشور بنگلادش، مهمترین و بزرگ ترین حزب اسلامی بنگلادش به شمار میآید. در 1348 ش/ 1969، غلاماعظم، یكیاز رهبرانجماعت اسلامی، بهامیری بخش شرقی پاكستان(بنگلادش) برگزیده شد. در جریان استقلال بنگلادش در 1350 ش/ 1971، حزب جماعت اسلامی، به سبب اعتقاد به وحدت مسلمانان، علناً با تجزیه كشور و به وجود آمدن بنگلادش مخالفت كرد و برای حمایت از قوای پاكستان، دو گروه شبه نظامی تشكیل داد. با تجزیه بنگلادش، فعالیت كلیه احزاب طرفدار پاكستان و احزاباسلامی، از جمله حزب جماعت اسلامی، ممنوع شد و در 1352 ش/ 1973 دولت بنگلادش غلام اعظم را كه به قسمت غربی پاكستان سفر كرده و به سبب وقوع جنگ نتوانسته بود به بنگلادش باز گردد، تبعه بنگلادش ندانست. در 1357 ش/ 1978، غلام اعظم با گذرنامه پاكستانی به بنگلادش رفت و سپس درخواست تابعیت بنگلادشی نمود. در آذر 1370/ دسامبر 1991جماعتاسلامی وی را رسماً به امیری برگزید. در اسفند 1370/ مارس1992، نظامیان سابق فعال در جنگ استقلال بنگلادش، به رهبری ژنرال بازنشسته، نور زمان، دادگاه عمومی برای غلام اعظم تشكیل دادند تا به اتهامات او (جنایات جنگی و همكاری وی با پاكستان در طول جنگ استقلال بنگلادش) رسیدگی كنند. سازمان دهندگان دادگاه، كمیته پاكسازی را، برای پیگیری احكام این دادگاه، به وجود آورده بودند. در 1371 ش/ 1992، غلام اعظم به استناد آنكه تبعه بنگلادش نیست و بر اساسقانوناساسی نمیتواند امیرجماعت اسلامی باشد، دستگیر شد. چند ماه بعد، دیوانعالی بنگلادش تصمیم1352 ش/ 1973 دولترا، در بارهعدم تابعیت غلام اعظم، مخدوش دانست و تابعیت او را بازگرداند (بانو، ص81 82؛ هاشمی، 1994، ص129ـ 130؛ همو، 2004، ص53 54).
جماعت اسلامی در بنگلادش مناسبات كاملاً نزدیكی با جماعت اسلامی پاكستان دارد و به دنبال ایجاد دولتی اسلامی در بنگلادش و خواهان اجرای شریعت اسلامی است. جماعت اسلامی شدیداً مخالف هند و طرفدار پاكستاناست. جماعتدر دوران جنگ سرد، نگرش ضد كمونیستی داشت و در زمان استقلال بنگلادش، به سبب حمایت از ارتش پاكستان، مورد انتقاد روشنفكران قرار گرفت. اما پس از سقوط مجیب الرحمان، جماعت اسلامی به صورت حزبی قانونی در بنگلادش در آمده است. این حزب در بنگلادش از حمایت كشاورزان مرفه و طبقه متوسط پایین شهرنشین برخوردار است(بانو، ص94ـ 95؛ هاشمی، 2004، ص52).
جماعت اسلامی در بنگلادش، به ویژه در زمان حكومت ارشاد (1361ـ1369 ش/ 1982ـ1990)، همواره در معرض حملات سكولارهای سوسیالیست و لیبرال و عدهای از علما بود. سكولارها، به ویژه لیبرالها، جماعت را متهم به دانش ستیزی و جنایتهای جنگی میكردند و عدهای از علما ــ كه عمدتاً وابسته به مكتب دئوبندی* (مكتبی اسلامی در هند با گرایشهای وهابی ـ سلفی) بودند ــ مودودی را بدعتگذار میدانستند و جماعت را به الحاد متهم مینمودند. چنین اتهاماتی درست زمانی مطرح میشد كه عربستان و امریكا از این حزب حمایت میكردند. پس از حمله امریكا به افغانستان در 1380 ش/ اواخر 2001، عدهای از اعضای جماعت نگرش ضد امریكایی پیدا كردند. در دوره جنگ سرد همواره ایالات متحده دولتی حامی شناخته میشد و جماعت دیدگاه مثبتی به این كشور داشت. پس از جنگ سرد، نگرش ضد اسرائیلی و مخالفت با سیاستهای امریكا، باعث گردید تا این حزب با كل سیاستهای امریكا مخالفت كند. در حملهامریكا و متحدانش به عراقــ پس از آنكه عراق، كویت را اشغال كرد بسیاری از احزاب و گروههایاسلامی بنگلادش از صدام در برابر حمله امریكا حمایت كردند؛ با وجود این، جماعت اسلامی مخالف اشغال كویت توسط عراق بود (هاشمی، 1994، ص127؛ همو، 2004، ص54). جماعت اسلامی بنگلادش در انتخابات پارلمانی1370 ش/ 1991 با كسب هجده كرسی، بیش از 12% آرا (868 ، 124 ، 4 رأی) را به دست آورد كه در مقایسه با شش كرسی در انتخابات1358 ش/ 1979 و ده كرسی در انتخابات 1365 ش/ 1986، نشان دهنده افزایش محبوبیت آن است. افزایش احساسات ضد هندی در میان مردم، به ویژه در نواحی نزدیك به مرز هند، سبب اصلی این امر بود. با این حال برخی از سران جماعت اسلامی معتقد بودند كه اگر آنها نیز همانند دیگر گروههای اسلامی به حمایت از صدام میپرداختند میتوانستند آرای بیشتری را به خود اختصاص دهند (همو، 1994، همانجا؛ همو، 2004، ص53 54). در این زمان جماعت اسلامی سومین حزب بزرگ بنگلادش شد و همین امر رقابت این احزاب را تشدید كرد. در آذر 1379/ دسامبر 2000 غلام اعظم از امیری حزب استعفا كرد و مطیع الرحمان نظامی به جای وی انتخاب شد. این حزب در انتخابات 1380 ش/ 2001 هجده كرسی از سیصد كرسی مجلس را به دست آورد و پس از آن مطیع الرحمان نظامی ابتدا وزیر كشاورزی و سپس وزیر صنایع دولت بنگلادش شد (همو، 2004، همانجا؛ جماعت اسلامی بنگلادش ، 2006).
(9) M. Rafique Afzal , Political parties in Pakistan , Islamabad 1998; (10) M. S. Agwani, "God's government: Jama'at-i- Islami of India", in Islam, Muslims and the modern state: case-studies of Muslims in thirteen countries , ed. Hussin Mutalib and Taj ul-Islam Hashmi, Hampshire, Engl.: Macmillan, 1994; (11) Razia Akter Banu, "Jamaat-i-Islami in Bangladesh: challenges and prospects", in ibid; (12) Taj ul-Islam Hashmi, "Islam in Bangladesh politics", in ibid, 1994; (13) idem, "Islamic resurgence in Bangladesh: genesis, dynamics and implications", in Religious radicalism and security in south Asia , ed. Satu P. Limaye, Mohan Malik, and Robert G. Wirsing, Honolulu, Hawaii: Asia- Pacific Center for Security Studies, 2004; (14) Ishtiaq Ahmed , The concept of an Islamic state: an analysis of the ideological controversy in Pakistan , New York 1987; (15) Jamaat-e-Islami Bangladesh, 12 July 2006. [Online(. Available: http://www.jamaat-e-islami. org )15 July 2006[ ; (16) Jamaat-e-Islami Pakistan. [Online(. Available: http:// www.jamaat. org. )11 July 2006(; (17) Surendra Nath Kaushik, Politics of Islamization in Pakistan: a study of Zia regime , New Delhi 1993; K. Alan Kronstadt, "Pakistan's domestic political development", in Federation of American Scientists, 19 Sep. 2005. )Online(. Available: http:// www.fas.org/sgp/crs/row/rl 32615/pdf. )11 July 2006]; Masudul Hasan, Sayyid Abul A ـ ala Maududi and his thought , Lahore 1984-1986; Mushirul Hasan, Legacy of a divided nation: India's Muslims since independence , Delhi 1997; Vali Reza Nasr, The vanguard of the Islamic revolution: the Jama ـ at-i Islami of Pakistan , London 1994; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Jama at-i Isla m" (by Vali Reza Nasr); Mary Anne Weaver, Pakistan: in the shadow of Jihad and Afghanistan , New Delhi 2003.