جلفا(3) ، منطقهای اداری و شهری در جمهوری خودمختار نَخْجوان در جمهوری آذربایجان.
1) منطقه اداری. در جنوب جمهوری خودمختار نخجوان واقع است و از شمال به منطقه اداری شاهبُوز، از مشرق به منطقه اداری اردوباد و از مغرب به منطقه اداری نخجوان محدود میشود. منطقه اداری جلفا از شمالشرقی با جمهوری ارمنستان و از جنوب با جمهوری اسلامی ایران مرز مشترك دارد و رود ارس مرز آن با ایران به شمار میرود. آب و هوای آنجا سرد و خشك است. كوه دِمیرلی (بلندترین قله ح364 ، 3 متر) از رشته كوه زنگهزور (مرز میان جلفا و ارمنستان) در آن واقع است ( > جمهوری خودمختار نخجوان <، ص203). رود ارس و اِلینجهچای (از ریزابههای ارس) در جلفا جریان دارند. این منطقه از گیا دارای درختان جنگلی مانند بلوط، مَمْرَز، پسته وحشی و از زیا دارای قوچ، بزكوهی، گرگ، روباه و خرگوش خاكستری است (همان، ص203ـ204). در این ناحیه انواع آبهای معدنی یافت میشود (همان، ص203). زمینهای آن حاصلخیز است و كشت انگور و پرورش دام (گوسفند، گاو، گاومیش و اسب) و طیور در آن رواج دارد (همان، ص204). این منطقه دارای معادن آهن، آرسنیك، گچ و آهك است و كارخانه گچ و گاز كربنیك نیز دارد (رجوع کنید به همان، ص205؛ احمدی لفوركی و میررضوی، ص110).
آثار تاریخی این منطقه عبارتاند از: ویرانههای شهر جلفای قدیم (اَسكی جلفا) كه در نزدیكی جلفای كنونی است و ظاهراً همان جایی است كه شاه عباس اول (حك: 996ـ1038) ساكنانش را به اصفهان كوچ داد (رجوع کنید به جلفا ( 1 ) * )؛ بقایای پل ضیاءالملك كه گفتهاند ضیاءالملك (وزیر سلطان محمدبن ملكشاه سلجوقی) آن را در سال 500 بنا كرد؛ مقبره و كاروانسرایی متعلق به سده هفتم؛ پلی از سده دهم؛ حمامی متعلق به سده یازدهم، و مسجدی متعلق به سده سیزدهم در آبادی قازان چایی. در آبادی اخیر بقایای برج و بارویی قدیمی نیز وجود دارد ( > جمهوری خودمختار نخجوان <، ص205؛ رئیسنیا، بخش1، ص38؛ نیز رجوع کنید به تاورنیه ، ج1، ص97).
2) شهر. مركز منطقه اداری جلفا، واقع در كرانه شمالی رود ارس، نزدیك مرز ایران. شهر در حدود چهل كیلومتری جنوبشرقی شهر نخجوان (مركز جمهوری خودمختار نخجوان) و در حدود دو كیلومتری شهر جلفای ایران و روبهروی آن قرار داد و پلی بر روی رود ارس این دو شهر را به هم مرتبط میسازد. راهآهن جلفا ـ آلیات، با كوتاهترین فاصله، باكو (مركز جمهوری آذربایجان) را به تبریز متصل میكند (رسولزاده، ص77 و پانویس1). كار احداث راهآهن جلفا ـ تبریز را روسها در 1332/1913 آغاز كردند كه یك سال بعد خاتمه یافت (مابرلی ، ص7؛ رئیسنیا، بخش1، ص45).
شهر جلفا تا پیش از امضای عهدنامه تركمانچای * (شعبان 1243) قسمتی از شهر جلفای ایران بود و به صورت حكومت خانات و تابع حكومت مركزی ایران اداره میشد (خاماچی، ص302؛ اشوینتوخوفسكی ، ص6). جلفا شهری تجاری بود و در پایان سده دهم دو هزار خانه و ده هزار تن جمعیت داشت ( د.اسلام ، چاپ دوم، تكمله 5ـ6، ذیل مادّه، به نقل از كارترایت). شاه عباس اول در 1013 اهالی آن را كوچاند و این امر به ویرانی شهر انجامید (برای اطلاع بیشتر درباره این مطلب و پیشینه شهر تا قبل از عهدنامه رجوع کنید به جلفا ( 1 ) * ). پس از عهدنامه، گمركخانههای روسیه و ایران در دو سوی ارس در جلفا دایر شد (رئیسنیا، بخش1، ص41). جلفا در 1257/1841 تابع حكومت گرجستان و در 1266/ 1849 تابع حكومت ایروان گردید (رجوع کنید به رضا، ص231).
در نیمه دوم سده سیزدهم، اعتمادالسلطنه (ج4، ص2238) شهر را واقع در دامنه كوه، مشرف بر رود ارس، دارای قبرستانی قدیمی و آثار خرابههای بسیار و چند قلعه كوچك (بیشتر شبیه برج) وصف كرده است. به گفته وی (همانجا)، در زمانهای قدیم به آن «آریام من» میگفتند.
در اوایل سده چهاردهم بخش درخور توجهی از تجارت روسیه با تبریز از طریق جلفا صورت میگرفت (رجوع کنید به كرزن، ج2، ص566). در جنگ جهانی اول (1914ـ1918) چون جلفا در مسیر راهآهن قرار داشت از اهمیت بسیاری برخوردار و بهسبب وجود نیروهای ترك و نیروهای ارمنی در آن، ناآرام بود (جمشیدیراد، ص140؛ نیز رجوع کنید به بیات، ص58ـ 59؛ دنسترویل، ص76). بنابر گزارشی، ارمنیهای نواحی ایروان و جلفا درصدد جلب حمایت بریتانیا بودند (مابرلی، ص380). در 1338/1919، جلفا تحت حاكمیت ارمنستان قرار گرفت؛ با وجود این، حكومت محلی نخجوان اعلام كرد تبعه ایران است و به این منظور ایرانیان را از پرداخت گمرك در جلفا معاف كرد (بیات، ص161ـ164)، اما با مغلوب شدن ارمنیان در برابر عثمانیان در همین سال، اهالی ارمنی آن به همراه برخی ارمنیان نظامی به ایران پناه آوردند كه در گمرك ایران خلع سلاح شدند (همان، ص181). همچنین در جریان گسترش فعالیت مسلمانان در 1338/ 1919، تشكیلات ارمنیان در دشت ارس، از جلفا به آرارات منتقل شد (هوانسیان ، ص92). در آمار 1384ش/ 2005، جمعیت شهر جلفا 700 ، 10تن ضبط شده است ( تاجئو، ذیل "Republic of Azerbaijan" ).
منابع: (1) بهزاد احمدی لفوركی و فیروزه میررضوی، راهنمای منطقه خزر و كشورهای آسیای مركزی و قفقاز جنوبی ، تهران 1383ش؛ (2) اعتمادالسلطنه؛ (3) اولین نقشه برجستهنمای آذربایجان، مقیاس 000 ، 500 :1، تهران: سحاب، 1363ش؛ (4) كاوه بیات، توفان بر فراز قفقاز: نگاهی به مناسبات منطقهای ایران و جمهوریهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در دوره نخست استقلال، 1921ـ1917، تهران 1380ش؛ (5) جعفر جمشیدیراد، «جمهوری ارس در نخجوان»، مطالعات آسیای مركزی و قفقاز، ش24 (زمستان 1377)؛ (6) بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی ، تهران 1370ش؛ (7) لیونل چارلز دنسترویل، امپریالیسم انگلیس در ایران و قفقاز، ترجمه حسین انصاری، تهران 1357ش؛ (8) محمدامین رسولزاده، جمهوری آذربایجان: چگونگی شكلگیری و وضعیت كنونی آن، ترجمه تقی سلامزاده، تهران 1380ش؛ (9) عنایتاللّه رضا، «جمهوری خودمختار نخجوان»، مطالعات آسیای مركزی و قفقاز ، سال1، ش2 (پاییز 1371)؛ (10) رحیم رئیسنیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام ، تبریز 1368ش؛ (11) ریچارد هوانسیان، «نقش حزب واشناكتسوتیون در جمهوری ارمنستان»، در قفقاز در تاریخ معاصر ، ج2، به كوشش كاوه بیات، تهران: شیرازه، 1377ش؛
(12) George N. Curzon , Persia and the Persian question , London 1892; (13) EI 2 , suppl. , fascs. 5-6, Leiden 1982, s. v. "Djulfa" (by J. Carswell); (14) Economic Cooperation Organization ( ECO ) road network map , scale: 1:5,250,000, Tehran: ECO, 2000; (15) Frederick James Moberly, Operations in Persia: 1914-1919, London 1987; (16) Naxcivan Muxtar Respublikasi, ed. Camil Quliyevin, Naxcivan: Naxcivan Ensiklopediyasi, 2001; (17) Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan, 1905-1920: the shaping of national identity in a Muslim communtiy , Cambridge 1985; Tageo , [Online( )2005(. Available: http://www.tageo.com/index-e-ai-cities-AZ-step-1. htm )20 Jan. 2006]; Jean-Baptiste Tavernier, Les six voyages de Turquie et de Perse , Introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris 1981; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1992.