- مدرسه فقاهت
- کتابخانه مدرسه فقاهت
- کتابخانه تصویری (اصلی)
- کتابخانه اهل تسنن
- کتابخانه تصویری (اهل تسنن)
- ویکی فقه
- ویکی پرسش
- مدرسه فقاهت
- کتابخانه مدرسه فقاهت
- کتابخانه تصویری (اصلی)
- کتابخانه اهل تسنن
- کتابخانه تصویری (اهل تسنن)
- ویکی فقه
- ویکی پرسش
|
||||
| نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی جلد : 1 صفحه : 4778 | ||||
|
جلایریان یا ایلكانیان ، سلسله مغولْ نژادِ حاكم بر عراق عرب و عراق عجم (از 740ـ 835). این مقاله مشتمل است بر تاریخ، اوضاع اجتماعی و اقتصادی، و هنر و معماری جلایریان. منابع: (1) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ (2) ابن‌عربشاه، عجائب‌المقدور فی‌نوائب تیمور ، چاپ احمد فایز حمصی، بیروت 1407/1986؛ (3) ابن‌فُوَطی، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی‌المائة‌السابعة، بیروت 1407/1987؛ (4) اسناد و مكاتبات تاریخی ایران: از تیمور تا شاه اسماعیل، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1341ش؛ (5) عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشكیل دولت تیموری، تهران 1364ش؛ (6) شرف‌الدین‌بن شمس‌الدین بدلیسی، شرفنامه: تاریخ مفصل كردستان، چاپ محمد عباسی، چاپ افست تهران [? 1343ش ]؛ (7) شیرین بیانی، تاریخ آل‌جلایر، تهران 1345ش؛ (8) جوینی، شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان ، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران 1369ش؛ (9) عبداللّه‌بن لطف‌اللّه حافظ‌ابرو، ذیل جامع‌التواریخ رشیدی ، بخش1، چاپ خانبابا بیانی، تهران 1317ش؛ (10) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده ؛ (11) احمدبن محمد خوافی، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ، مشهد 1339ـ1341ش؛ (12) غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین خواندمیر، تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افرادالبشر ، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1362ش؛ (13) همو، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران 1317ش؛ (14) دولتشاه سمرقندی، كتاب تذكرة‌الشعراء ، چاپ ادوارد براون، لیدن 1318/1901؛ (15) رشیدالدین فضل‌اللّه؛ (16) پی ـ نن رشیدوو، سقوط بغداد و حكمروایی مغولان در عراق: میان سالهای 1258ـ1335 میلادی ، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد 1368ش؛ (17) حسن روملو، احسن‌التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1384ش؛ (18) زین‌الدین‌بن حمداللّه مستوفی، ذیل تاریخ گزیده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372ش؛ (19) جواد سلماسی‌زاده، «قبر معزالدین سلطان اویس ایلكانی در شادی‌آباد مشایخ»، وحید، دوره13، ش3 (خرداد 1354)؛ (20) سلمان‌بن محمد سلمان ساوجی، كلیات سلمان ساوجی ، چاپ عباسعلی وفایی، تهران 1376ش؛ (21) محمدبن علی شبانكاره‌ای، مجمع‌الانساب ، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1363ش؛ (22) محمدبن هندوشاه شمس‌منشی، دستورالكاتب فی تعیین المراتب، چاپ عبدالكریم علیزاده، مسكو 1964ـ1976؛ (23) ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج3، بخش2، تهران 1363ش؛ (24) ابوبكر طهرانی، كتاب دیار بكریه ، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنكارا 1962ـ1964، چاپ افست تهران 1356ش؛ (25) عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، ج1، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1353ش؛ (26) عباس عزاوی، تاریخ‌العراق بین احتلالین ، بغداد 1353ـ 1376/ 1935ـ1956، چاپ افست قم 1369ش؛ (27) عبداللّه‌بن فتح‌اللّه غیاثی، التاریخ الغیاثی: الفصل الخامس من سنه 656ـ891ه/ 1258ـ 1486م، چاپ طارق نافع حمدانی، بغداد 1975؛ (28) محمد قزوینی، «حافظ و سلطان احمد جلایر»، یادگار ، سال1، ش1، (شهریور 1323)؛ (29) ابوبكر قطبی اهری، تاریخ شیخ اویس ، با مقدمه و ترجمه انگلیسی یوهانز فن لون، لاهه 1373؛ (30) عبداللّه‌بن محمد كاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران 1348ش؛ (31) محمود كتبی، تاریخ آل‌مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ش؛ (32) روی گونثالث كلاویخو، سفرنامه كلاویخو ، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران 1344ش؛ (33) هرمان گوتفرید، «فرمان سلطان حسین جلایری: به تاریخ صفر 780ه.ق/ 1378م»، ترجمه علی عبداللهی، وقف: میراث جاویدان ، سال8، ش1 (بهار 1379)؛ (34) معین‌الدین نطنزی، منتخب‌التواریخ معینی ، چاپ ژان‌اوبن، تهران 1336ش؛ (35) احمدبن علی مقریزی، السلوك لمعرفة دول‌الملوك ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/ 1997؛ (36) میرخواند؛ (37) نظام‌الدین شامی، ظفرنامه ، چاپ پناهی سمنانی، تهران 1363ش؛ (38) رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش؛ (39) Ilia Pavlovich Petrushevskii, "The socio-economic condition of Iran under the Il-khans", in The Cambridge history of Iran , vol.5, ed. J. A. Boyle, Cambridge 1968. / منیژه ربیعی / 3) هنر و معماری . هنر و معماری دوره جلایریان در دوران حكومتهای ایلخانی و تیموری، كه هر دو در بیشتر رشته‌های هنری و نیز معماری صاحب‌سبك و ممتاز بودند، شكل گرفت. بررسی و ارزیابی همه جانبه اوضاع فرهنگی و هنری دوره جلایریان، حاكی از آن است كه به‌رغم دوره كوتاه حكومت این سلسله و نزاعها و ناآرامیها، هنر اسلامی نه تنها دچار ركود و نقصان نشد، بلكه حلقه اتصال و پیوند هنر مغولی و تیموری گردید (حسن، ص91) و حتی ــ به دلیل آنكه پس از سقوط ایلخانان هیچ وقفه جدّی در رشد هنر اسلامی، پدید نیامدــ در برخی رشته‌ها، از جمله نگارگری و خوشنویسی، موقعیت مناسب برای تجربه‌های تازه و ابداع مكاتب جدید هنری نیز فراهم شد. سلاطین جلایری هنرمندان برجسته مقیم تبریز و بغداد را جذب كردند و فعالیتهای هنری را ادامه دادند (ویلبر و گولومبك ، ص66). الف) نقاشی. هنر نگارگری در این زمان، به سبب تداوم مصورسازی كتابها، به‌خصوص در دوره حكومت سلطان اویس و سلطان احمد، فضای مساعدی یافت، از هنرمندان دربار حسن‌بزرگ (حك: 740ـ757)، اطلاعی در دست نیست (بلر و بلوم ، ص32ـ33). سلطان اویس خود نقاشی می‌كرد (دولتشاه سمرقندی، ص262) و بهترین نگارگران زمانش را در دربار خویش گرد آورده بود، كسانی چون عبدالحی * و شمس‌الدین، شاگرد ممتاز استاد احمد موسی (دوست‌محمد هروی، ص269؛ كوركیان و سیكر ، ص22). از آثار دوره سلطان اویس، بعضی نگاره‌های چهار آلبومی است كه در كتابخانه‌های برلین و استانبول نگهداری می‌شوند. سبك این نگاره‌ها تا حد زیادی به سبك ایلخانی در شاهنامه مصور دموت شباهت دارد ( > فرهنگ هنر <، ذیل "Islamic art. III.4" ؛ كنبی ، ص41). این نگاره‌ها اوج احساس شاهنامه دموت را ندارند، ولی از جنبه نگارگری غنی‌ترند. از دیگر نسخه‌های خاص و شایان توجه این دوره، كلیله و دمنه مصوری است كه در كتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود. در این نسخه تصاویر در حاشیه كشیده شده‌اند و از فضاهای فرعی برای تصویرگری استفاده شده است. در پایان دوره سلطان اویس، شیوه مصورسازی كتابهای خطی قاعده‌مند شد و زمینه اصلاح نگاره‌ها و ایجاد تعادل بین تجرد و طبیعت‌گرایی و خط و رنگ فراهم آمد (كنبی، ص41ـ42). مكتب نگارگری جلایری در زمان سلطان احمد استحكام یافت و به اوج رسید. سلطان‌احمد خود اهل شعر و هنر بود و استادان برجسته‌ای چون عبدالحی و جنید بغدادی * ، كه شاگردان شمس‌الدین بودند، سرپرستی نگارگران را برعهده داشتند. در چنین فضای مستعدی، سلطان احمد، تحت نظر عبدالحی، آموزش طراحی و نقاشی می‌دید (دولتشاه سمرقندی، ص306ـ307؛ كنبی، ص42). درباره تصاویر نسخ مصور دوره سلطان احمد جلایر، هنوز جای بحث و بررسی است، ولی نسخه‌های كامل و تاریخ‌داری نیز وجود دارند كه شناخت مكتب جلایری را میسر می‌سازند. از اولین كتابهای مصور این دوره، نسخه‌ای از خمسه نظامی به تاریخ 788 و 790 است كه كهن‌ترین نسخه مصور خمسه به شمار می‌آید (كنبی، همانجا؛ > فرهنگ هنر <، ذیل "Jalayirid.1" )، و نیز نسخه‌ای از كتاب عجایب‌المخلوقات ، به تاریخ 791. برخی از ویژگیهای این كتابها عبارت‌اند از: خطاطی اُریب متن، افق بلند، زمینه گل و گیاهی افشانده و پراكنده و اشكال كوچك‌تر (بلر و بلوم، ص33). در نگاره‌های خمسه نظامی، ضمن رعایت خط افق، پیكره‌ها باریك‌تر و علفها و درختها و گلها بی‌روح تصویر شده‌اند و نقاشان دربار سلطان احمد این شیوه را در آثار بعدی تكامل بخشیدند (كنبی، همانجا). علاقه سلطان احمد به متون ادبی و غزلیات عرفانی، سبب توجه هنرمندان به مصورسازی متون عرفانی گردید (همان، ص42ـ44). انتخاب دیوان خواجوی كرمانی، رویداد جدیدی در این زمینه به‌شمار می‌آید. این نسخه، كه در واقع برجسته‌ترین نسخه مصور دوره جلایری محسوب می‌گردد، دارای نُه مجلس است. در نگاره‌ای به نام «همای در روز پس از ازدواج»، امضای (رقم) جنید بغدادی مشاهده می‌شود ( > فرهنگ هنر <، ذیل "Islamic art.III.4" ؛ بلر و بلوم، ص32) كه اولین امضای شناخته شده یك نگارگر ایرانی ذیل اثر خود است. تمام نگاره‌های دیوان خواجوی كرمانی شیوه‌ای یكسان و كیفیتی ممتاز دارند. تصاویر، تمام متن و حاشیه را پوشانده‌اند. سطح تصاویر و پشت زمینه‌ها صاف‌اند و با اشكال كوچك و باریك به شكل دایره قرار گرفته‌اند. بناها با ازاره‌هایی از كاشیهایی با اشكال هندسی و نقوش اسلیمی، با جزئیات بسیار، تزئین شده‌اند (بلر و بلوم، همانجا). در این شیوه، تصویر طبیعت، كه پیش از این هم در نگارگری متداول بود، با ظرافت و آراستگی بیشتری ترسیم شده است ( > فرهنگ هنر <، همانجا). نسخه حائز اهمیت دیگر این دوره، نسخه‌ای از دیوان شعر سلطان احمد است كه به سرپرستی عبدالحی مصور شده است. در این نسخه، تصاویر با اشعار عرفانی و عاشقانه همخوانی اندكی دارند (بلر و بلوم، همانجا). حاشیه هشت صفحه از این نسخه، با قلم مو و مركّب سیاه و ضربه‌های آرام آبی و طلایی در سطح عالی تصویر شده است. در این نگاره‌ها از رنگدانه‌ها و رنگهای ثابت استفاده نشده و فقط با خط كار شده است (همان، ص33). در دوران حكومت سلطان‌احمد جلایر، علاوه بر نسخه‌های سلطنتی، نسخه‌های مصوری نیز برای عموم فراهم شده بود، كه از آن جمله، سه شاهنامه بدون كتیبه است (همان، ص34). تعداد دیگری از نسخ مصور این دوره عبارت‌اند از: كلیله و دمنه، جامع التواریخ (موزه طوپقاپی‌سرای، استانبول)، عجایب المخلوقات، كتاب البلدان (كتابخانه بادلیان) و خمسه نظامی (مجموعه هنری فریر ؛ > فرهنگ هنر <، همانجا). تنوع كتابهایی كه در این مدت (شامل كتابهای عرفانی، حماسی، تاریخی و علمی) مصور شدند، امكان استفاده از شیوه‌های گوناگون نگارگری را فراهم آورد؛ به گونه‌ای كه این تحولات، زمینه نگارگری دوره تیموری و پس از آن را هموار ساخت. از سوی دیگر، صحنه‌هایی از زندگی روزمره و روستایی نیز در این گونه نگاره‌ها وارد شد كه نشان‌دهنده تحول دیدگاه اجتماعی نگارگران است (رجوع کنید به كنبی، ص48؛ > فرهنگ هنر <، همانجا). نقاشی این دوره، علاوه بر آنكه به مكتب جلایری شهرت دارد، به‌سبب آنكه در تبریز و بغداد نیز در این زمینه فعالیت می‌شد، به مكتب تبریز (كه بیشتر تحت تأثیر مكتب مغولی بود) و مكتب بغداد هم مشهور است (رجوع کنید به بغداد * ، مكتب؛ تبریز * ، مكتب). سبك نقاشی اواخر دوره مظفریان (حك: 713ـ795) در شیراز، محققاً متأثر از مكتب جلایری بغداد بوده، لیكن از نظر ظرافت و تكامل هیچ‌گاه به آن حد نرسیده است. با سفر نقاشانی مانند عبدالحی از بغداد به سمرقند، سبك نگارگری جلایری به دوره تیموری راه یافت. بررسیهایی كه تقریباً بر روی نقاشیهای دو دهه بعدِ مكتب هرات انجام شده است، میزان آشنایی نقاشان دوره تیموری را با كارهای جنید روشن می‌كند (ویلبر و گولومبك، ص66ـ67؛ نیز رجوع کنید به هرات *، مكتب). ب) خوشنویسی. هنر خوشنویسی جلایری، از قرن هشتم تا دهم، یعنی دوران شكوفایی خوشنویسی اسلامی، رونق داشت. سلاطین جلایری، با حمایت جدّی از خوشنویسان، رشد و تحول این هنر را میسر ساختند (راهجیری، ص72). سلطان احمد خود خوشنویسی نیز می‌كرد (رجوع کنید به اعظمی، ج2، ص557). در كنار مصورسازی كتب، زمینه مساعدی برای رشد هنرهای وابسته به آن و از همه مهم‌تر خوشنویسی بیش از پیش فراهم گشت. در این محدوده زمانی، ضمن رواج خطوطی مانند خط تعلیق و ثلث كه در گذشته متداول بودند، خط نستعلیق به مرحله پختگی و قانونمندی رسید. بیشتر مورخان و تذكره‌نویسان، میرعلی تبریزی را واضع و قاعده‌مند كننده خط نستعلیق شناخته‌اند. او در خدمت سلطان احمد بود و بخشی از دیوان خواجوی كرمانی و نیز دیوان سلطان احمد را به خط نستعلیق نوشت (رجوع کنید به دوست‌محمد هروی، ص265؛ هروی، ص94؛ بیانی، ج2، ص441ـ443، 446). از دیگر مشاهیر خوشنویسی این عهد، مباركشاه قطب، ملقب به زرین‌قلم، است كه اهل تبریز و از شاگردان یاقوت مستعصمی بود و بیشتر خط ثلث می‌نوشت. گفته می‌شود سلطان اویس كتابت كتیبه (كتابه) حرم امام علی علیه‌السلام در نجف را به او سفارش داد (بیانی، ج4، ص124). زرین‌قلم همچنین كتابت بیشتر كتیبه‌های مدرسه مرجانیه و خان مرجانِ (رجوع کنید به ادامه مقاله) بغداد را برعهده داشت. او نقاش نیز بود (عانی، ص257). ارغون‌بن عبداللّه كاملی، از دیگر خوشنویسان این دوره، در بغداد می‌زیست. وی اصالتاً ایرانی بود. كتابت دو كتیبه در مدارس بغداد از كارهای اوست و آثار بسیاری از او، بیشتر به خط ثلث، در موزه‌ها، از جمله طوپقاپی‌سرای و موزه ملی ایران، بخش ایران باستان موجود است (بیانی، ج4، ص33). از دیگر خوشنویسان این دوره، معروف بغدادی بود كه در بغداد به دنیا آمد و در خدمت سلطان احمد بود (منشی‌قمی، ص26؛ بیانی، ج3، ص913ـ914). ج) معماری. جلایریان، به سبب نزاعهای پی در پی و از آن‌رو كه ساخت آثار معماری نسبت به نقاشی و خطاطی، نیاز به سرمایه و وقت بیشتری دارد، موفق به خلق آثار قوی و ماندگار نشدند (رجوع کنید به بلر و بلوم، ص16). با وجود این، در معماری جلایریان دو گونه آثار را می‌توان بررسی كرد: بناهای مستقل؛ و بخشهای الحاقی و اصلاحی برای بناهای موجود در منطقه عراق و آذربایجان. بناهای مستقل. یكی از بناهای مستقل آذربایجان، كاخ دولتخانه در تبریز بوده است. این بنای بزرگ و شاهانه، به فرمان سلطان اویس ساخته شد. كلاویخو، كه در 806 از آن دیدن كرده، نوشته است كه آنجا بیست هزار اتاق دارد (ص163). از این كاخ اثری باقی نمانده است. بنای دیگری كه برخی، از جمله مینورسكی (ص28)، آن را به جلایریان نسبت داده‌اند، مقبره دمشقیه است كه به سبب دفن میرزا محمد قاضی (متوفی 1167) در آنجا، به مقبره قاضی شهرت یافته است. این بنا متعلق به دوره چوپانیان * است و آن را بغداد خاتون * ، دختر امیرچوپان، بنا نهاده است. شاید انتساب آن به جلایریان، به‌سبب دفن سه تن از پسران سلطان اویس به نامهای شیخ‌حسن، سلطان حسین و سلطان احمد جلایر، در این مكان باشد (رجوع کنید به كارنگ، ج1، ص398ـ399). از بناهای عراق در این دوره، مدرسه مرجانیه، خانِ مرجان و بنای دارالشفاء باقی مانده است (حمودی اعظمی، ص100؛ شریف یوسف، ص527؛ رومر ، ص69). مدرسه مرجانیه در 758، به فرمان سلطان اویس و به سرپرستی خواجه مرجان (حاكم عراق در زمان سلطان اویس)، بنا شد. در این مدرسه فقه حنفی و شافعی و علوم دینی تدریس می‌شد و موقوفه‌های بسیاری به آن اختصاص داشت (غیاثی، ص90ـ 91؛ حمودی اعظمی، ص101؛ غازی رجب محمد، ص369). چون چنین مجموعه‌ای به عنوان یك واحد ساختمانی تا آن زمان ساخته نشده بود، معماری آن شایان توجه است. ورودی آن به شیوه معماری سلجوقی ساخته شده و گنبد خیاره‌دار آن، در عراق منحصر به‌فرد است (فیلون، ص248؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به مرجانیه * ، مدرسه). خانِ مرجان، كاروانسرایی است كه خواجه مرجان در 760 وقف مدرسه مرجانیه كرد. این كاروانسرا، بین كاروانسراهای عراق، تنها نمونه‌ای است كه صحن رو باز دارد (غازی رجب محمد، ص385). یكی از طولانی‌ترین كتیبه‌های وقف، از سده‌های میانی در این كاروانسرا وجود دارد. كیفیت تحسین‌آمیز مصالح آجری و شیوه طاق‌بندی خان مرجان، آن را در زیبایی همانند یك كاخ ساخته است (هیلن برند ، 1994، ص361). از دیگر آثار خواجه مرجان، بنای دارالشفاء است كه هم‌اكنون از اوقاف مدرسه آلیانس یهودی محسوب می‌شود (غیاثی، ص91؛ شریف یوسف، همانجا). مدرسه مسعودیه را مسعودبن سدیدالدوله در بغداد بنیان نهاد و ساخت آن در عهد سلطان‌احمد پایان پذیرفت. آن‌گونه كه از منابع برمی‌آید، این مدرسه بنای زیبایی داشته كه از بین رفته است. مدرسه مسعودیه، مانند مدرسه مستنصریه، به هر چهار مذهب فقهی اهل سنّت اختصاص داشته است (رجوع کنید به غیاثی، ص94؛ حمودی اعظمی، ص114ـ115). در دو بنای مدرسه مرجانیه و خانِ مرجان، از شیوه معماری منطقه‌ای پیروی شده و استفاده از طاقهای متقاطع در آنها به پیروی از همین شیوه است و معماری جلایریان را براساس همین دو بنا می‌توان ارزیابی كرد. با وجود این، جلایریان شیوه محلی را در به‌كارگیری تزئینات آجركاری با آجرهای هندسی‌شكل و گچبری و نیز اجرای كتیبه‌ها در سطح بالایی اجرا نمودند ( > فرهنگ هنر <، ذیل "Jalayirid" ؛ هیلن‌برند، 1999، ص212). معماری اصلاحی و الحاقی. این معماری شامل تعمیرات و اصلاحاتی است كه جلایریان در عتبات عالیات انجام داده‌اند. حسن بزرگ، كه در آبادی بغداد و نجف اهتمام جدّی داشت، به همراه همسرش، دلشاد خاتون * ، به ساخت بناها و انجام دادن امور خیریه توجه بسیاری داشت (شریف یوسف، ص516). او تعمیرات گسترده‌ای در حرم امام هادی و امام عسكری (عسكریین) علیهماالسلام در سامرا، بر روی گنبد، گلدسته‌ها، حرم و رواقهای آستانه انجام داد. همچنین ضریح را تكمیل كرد و در خارج از شهر محلی را به دفن اموات اختصاص داد و دستور داد دیگر كسی را در صحن حرم عسكریین دفن نكنند (صحتی سردرودی، ص80). در 767، سلطان اویس تعمیرات حرم امام حسین علیه‌السلام را در كربلا آغاز نمود. با مرگ او، فرزندش سلطان احمد در 786 این كار را به پایان رساند. تاریخ تعمیرات مذكور در كتیبه بالای محراب، معروف به نِحله مریم، ثبت شده بود و این كتیبه از آثار حجاری ایرانی محسوب می‌شد؛ اما، اكنون محو گردیده است. خواجه مرجان در دوران سلطان اویس در ضلع شرقی صحن حرم امام حسین مسجدی با منارِ زیبا بنا كرد كه اكنون از بین رفته است. سلطان احمد نیز از 793 بر تزئینات دو منار حرم افزود (خیاط، 1407 ب ، ص266؛ طعمه، ص83ـ85). حرم امام كاظم و امام جواد (كاظمین) علیهماالسلام در 769 به دستور سلطان اویس ترمیم و دیوارهای صحن، كاشی‌كاری شد. دو صندوق مرمرینِ منقوش نیز بر مزار این‌دو امام نهاده شد. همچنین یك گنبد دیگر و دو منار به بنای سابق افزوده گردید. ساختمان دیگری نیز در اطراف بنای اصلی ساختند كه به سبب تغییراتی كه در دوره‌های بعدی در آن اعمال شد، امروز، اثری از آن باقی نمانده است (حمودی اعظمی، ص114؛ خیاط، 1407 الف ، ص219). مصالح پراكنده‌ای كه در گذشته در اطراف مزار سلطان اویس در گورستان شادباد (شادی آباد) مشایخ در شش كیلومتری جنوب‌شرقی تبریز بود، وجود مقبره‌ای بر مزار سلطان اویس را محتمل می‌سازد. سنگ قبر او، از سنگ سیاهِ شفاف با سنگ‌نوشته‌ای به خط ثلث با حجاری نفیس و حاكی از كیفیت هنر حكاكی هنرمندان آن دوره، سالم مانده است (كارنگ، ج1، ص617ـ 618، 628؛ سلماسی‌زاده، ص280ـ281). د) ضرب سكه. نظام پولی حكومت جلایریان براساس دینارِ طلا و درهم نقره بود و به سبب اوضاع سیاسی و اقتصادی، در شهرهای داخل و خارج عراق سكه‌های گوناگونی از نظر شكل و حجم و عیار، ضرب می‌شد. به سبب اختلاف ارزشی سكه‌های ضرب شده، مبادلات اقتصادی و تجاری بین شهرهای عراق و نیز بین بغداد و تبریز، آسان نبود، به‌طوری كه گاه ارزش یك درهم در ابتدای حكومت یك سلطان به شدت افزایش و در پایان حكومت او بسیار كاهش می‌یافت (عانی، ص328ـ329؛ نیز رجوع کنید به مازندرانی، ص48، 91). سكه‌هایی كه در این دوره در بغداد متداول بودند، از نظر ارزش با سكه‌های عباسی تفاوت چندانی نداشتند. در این دوره دو نوع دینار طلا در بغداد رایج بود: عوال (اَلْعَوال)، كه متعلق به دوره عباسیان بود و دینارِ مرسله، كه در دوره جلایریان رواج یافت (عزّاوی، ص60). با آنكه در 698، در دوره ایلخانان، به ضرب درهمهای هم‌ارزش امر شده بود، درهمها از نظر حجم و وزن تفاوت داشتند (عانی، ص332؛ عزّاوی، ص52). از بررسی سكه‌های دینارِ موجود در موزه‌ها مشخص شده است كه همه سكه‌های طلا در بغداد ضرب شده‌اند، به جز سكه‌ای به تاریخ 790 كه در حلّه و سكه‌ای به تاریخ 780 متعلق به سلطان احمد كه در تبریز ضرب شده‌اند (عانی، ص333). در حكومت جلایریان در بسیاری از شهرها درهم ضرب می‌شد، كه نشان‌دهنده میزان نفوذ آنان است. این شهرها عبارت بودند از: بغداد، بصره، حلّه، واسط، تبریز، آمل، ارزروم، اردبیل، ارّان، موصل، حویزه، شروان، عمادیه، باكو، مراغه و اربیل (ترابی طباطبائی، ص108ـ124؛ عانی، ص337ـ338؛ لین ـ پول ، ج10، ص128ـ131). با اینكه سكه‌های مسی (فَلْس) در بغداد متداول بوده (رجوع کنید به حمداللّه مستوفی، ص35؛ قلقشندی، ج4، ص422)، عانی (ص332) مدعی‌است كه در دوره جلایریان سكه مسی ضرب نشده است. سكه‌های مسی شناخته شده اینها هستند: سكه‌ای به نام سلطان اویس (محل ضرب نامشخص)؛ سكه‌ای به نام سلطان احمد (محل ضرب تبریز) و سكه‌ای به نام سلطان ولد (ترابی طباطبائی، ص117، 120، 124). سكه‌های جلایریان، مانند سكه‌های دوره ایلخانی، غیرتصویری‌اند. معمولاً روی سكه‌ها اسم و لقب سلاطین و در حاشیه آنها سال و محل ضرب حك می‌شد. پشت سكه‌ها عباراتِ «لااله‌الااللّه» و «محمد رسول‌اللّه» را در وسط، و اسامی خلفای راشدین را در حاشیه نقش می‌كردند. در یكی از سكه‌های حسن بزرگ، اسامی دوازده امام در حاشیه نقش بسته است. در سكه‌های سلطان اویس و سلطان حسین عباراتی مانند حسبی‌اللّه و الحمدللّه نیز آمده است. غیر از تعداد زیادی از سكه‌های حسن بزرگ، كه نام او بر آنها به اویغوری ثبت گردیده، بقیه مكتوبات سكه‌ها به زبان عربی و به خط كوفی است. تزئینات مختصر این سكه‌ها اغلب به شكل بیضی و دایره ساده یا زنجیره‌ای شكل است (همان، ص108ـ124؛ عانی، ص336ـ337). سلاطین جلایری در سكه‌زنی شیوه ایلخانیان را، با اجرایی نازل، به كار گرفتند. تلاش آنان برای تنوع بخشی به سكه‌ها، چندان هنرمندانه نبود (میچل ـ براون ، ص199). از مُهر پادشاهان جلایری، تنها مهر سلطان احمد موجود است كه به خط كوفی است (قائم‌مقامی، ص126). ه) فلزكاری. فلزكاری در زمان جلایریان، تحت تأثیر مكتب فلزكاری ایلخانی، كه اغلب كارگاههای آن در تبریز بود، منشأ پیدایش شیوه محلی‌تری شد كه حاكی از وحدت فرهنگی عراق و غرب ایران بود. از آثاری كه می‌توان آنها را ثمره این شیوه دانست، ساخت ابریقهایی با لوله‌هایی بر بدنه یا گردن یا دهانه است كه تا پیش از آن در موصل و عراق شمالی رواج داشت و برای نخستین بار در ایران نیز تولید گردید (آلن ، ص182). از آثار فلزی این دوره، ظرف فلزی بزرگی به نام سلطان اویس با كتیبه‌های متعدد است كه در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود (عانی، ص247). از اشیای فلزی نفیسی از طلا و نقره متعلق به دوره جلایریان نیز گزارشهایی وجود دارد، از جمله قندیلهای طلا و نقره در حرم امام حسین علیه‌السلام، درهای نقره‌ای حرم امام علی علیه‌السلام، همچنین قندیلهایی از طلا كه سلطان اویس برای كعبه هدیه كرد (ابن‌بطوطه، ج1، ص189، 231؛ فاسی، ج1، ص193). و) شیشه‌گری و پارچه‌بافی. شیشه‌گری در این دوره، به سبب پیشینه درخشان آن در عراق، از سطح مطلوبی برخوردار بود و تولیدات شیشه‌ای از آنجا به دیگر سرزمینها صادر می‌شد (عانی، ص250). در دوره جلایری شهرهای واسط و تكریت مركز این هنر بود و برخی از اشیای به جا مانده از آن دوران، از قبیل مركّب‌دان، در موزه‌های عراق نگهداری می‌شد (همانجا). پارچه‌بافی نیز همچون قبل پررونق بود و شهر بغداد، كه در گذشته محل تولید پارچه‌های مرغوب بود، در دوره جلایریان همچنان در این صنعت پیشرو بود و از میان انواع پارچه‌هایی كه در این دوره تولید گردید، پارچه‌های كتان، حریر و حریر با بافت زری، شهرت بیشتری داشتند (همان، ص244). ابن‌بطوطه (ج1، ص189،230ـ231) از وجود این منسوجات حریر در اماكن مقدّس و مساجد نجف، كربلا و حلّه گزارش داده است. مازندرانی (ص242) نیز از پارچه‌های حریری كه در 741 در خزانه تبریز از آنها نگهداری می‌شده و احتمالاً بسیار نفیس بوده‌اند، خبر داده است. پارچه‌های مرغوب نخی، ابریشمی و غیره، كه در بغداد تولید می‌شد، علاوه بر تبریز به مناطق دیگر، از جمله مصر، نیز صادر می‌گردید (قلقشندی، ج5، ص102). این پارچه‌ها را در زمان سلطان احمد به سلاطین دیگر كشورها هدیه می‌دادند كه نشان‌دهنده نفاست آنهاست (رجوع کنید به ابن‌صیرفی، ج1، ص62). ز) موسیقی. سلاطین جلایری اهل موسیقی و دوستدار آن بودند و ازاین‌رو، هنر موسیقی در دوره آنها رونق گرفت. سلطان اویس موسیقی می‌دانست و با كتاب ادوار آشنا بود (عانی، ص257). سلطان احمد نیز آثاری در زمینه موسیقی تألیف كرده است (دولتشاه سمرقندی، ص306). مشهورترین موسیقیدان این دوره، عبدالقادرِ غیبی مراغی * (متوفی 838) است كه همدم سلطان اویس و فرزندانش سلطان حسین و سلطان احمد بود و در تقویت سطح موسیقی در آن زمان تأثیر فراوان داشت (خواندمیر، ج3، ص578؛ عانی، ص257ـ258). از دیگر استادان موسیقی این دوره، احمدبن یحیی‌بن محمد بكری شهرزوری (متوفی 741) است كه تصانیف مشهوری دارد (ابن‌حجر عسقلانی، 1414، ج1، ص335). احمدبن محمد تَلَعفَری (متوفی 811)، نوازنده زبردست قانون، نیز از مشاهیر این دوره است (ابن‌حجر عسقلانی، 1387ـ 1396، ج6، ص115ـ116؛ سخاوی، ج2، ص217). منابع: (40) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ (41) ابن‌حجر عسقلانی، انباء الغمر بأبناء العمر، حیدرآباد دكن 1387ـ1396/ 1967ـ1976؛ (42) همو، الدررالكامنة فی اعیان‌المائة الثامنة، بیروت 1414/1993؛ (43) ابن صیرفی، نزهة‌النفوس و الابدان فی تواریخ‌الزمان، چاپ حسن حبشی، ج1، [ قاهره ( 1970؛ (44) ولید اعظمی، جمهرة الخطاطین البغدادیین، بغداد 1409/1989؛ (45) مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران 1345ـ1358ش؛ (46) جمال ترابی طباطبائی، سكه‌های شاهان اسلامی ایران ، تهران ) 1350ش( ؛ (47) زكی محمدحسن، الفنون الایرانیة فی‌العصر الاسلامی ، بیروت 1401/1981؛ (48) حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب ؛ (49) خالد خلیل حمودی اعظمی، الزخارف الجداریة فی آثار بغداد ، بغداد 1980؛ (50) خواندمیر؛ (51) جعفر خیاط، «الكاظمیة فی‌المراجع الغربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة ، ج9: قسم‌الكاظمین، جزء1، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسه‌الاعلمی للمطبوعات، 1407 الف ؛ (52) همو، «كربلاء فی‌المراجع‌الغربیة»، در موسوعة العتبات‌المقدسة، ج8: قسم كربلا ، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1407 ب ؛ (53) دوست‌محمد هروی، دیباچه دوست‌محمد گواشانی هروی ، در نجیب مایل هروی، كتاب آرایی در تمدّن اسلامی ، مشهد 1372ش؛ (54) دولتشاه سمرقندی، كتاب تذكرة‌الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن 1318/1901؛ (55) علی راهجیری، تاریخ مختصر خط و سیر خوشنویسی در ایران ، تهران )? 1345ش (؛ (56) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره: دارالكتاب الاسلامی، ) بی‌تا (؛ (57) جواد سلماسی‌زاده، «قبر معزالدین سلمان اویس ایلكانی در شادی‌آباد مشایخ»، وحید ، دوره13، ش3 (خرداد 1354)؛ (58) شریف یوسف، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور، ) بغداد ] 1982؛ (59) محمد صحتی سردرودی، سیمای سامرّاء: سینای سه موسی ، تهران 1374ش؛ (60) سلمان هادی طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیهماالسلام )، بیروت 1416/1996؛ (61) نوری عبدالحمید عانی، العراق فی‌العهد الجلائری ، بغداد 1986؛ (62) عباس عزّاوی، تاریخ‌النقود العراقیة لمابعد العهود العباسیة من سنة 656هـ 1258م الی سنه 1335هـ 1917م ، بغداد 1337/1958؛ (63) غازی رجب‌محمد، العمارة العربیة فی العصر الاسلامی فی العراق ، بغداد 1989؛ (64) عبداللّه‌بن فتح‌اللّه غیاثی، التاریخ الغیاثی: الفصل الخامس من سنه 656ـ891ه/ 1258ـ 1486م ، چاپ طارق نافع حمدانی، بغداد 1975؛ (65) محمدبن احمد فاسی، شفاءالغرام بأخبار البلدالحرام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت 1405/1985؛ (66) جهانگیر قائم مقامی، «مهرها، طغراها و توقیع‌های پادشاهان ایران از ایلخانیان تا پایان قاجاریه»، مجله بررسیهای تاریخی ، سال4، ش2 و 3 (خرداد ـ شهریور 1348)؛ (67) قلقشندی؛ (68) عبدالعلی كارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز ، در آثار باستانی آذربایجان ، ج1، تهران: انجمن آثار ملّی، 1351ش؛ (69) روی گونثالث د كلاویخو، سفرنامه كلاویخو ، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران 1344ش؛ (70) آن ـ ماری كوركیان و ژان‌پیر سیكر، باغهای خیال: هفت قرن مینیاتور ایران ، ترجمه پرویز مرزبان، تهران 1377ش؛ (71) عبداللّه‌بن محمد مازندرانی، رساله فلكیه در علم سیاقت ، چاپ والتر هینتس، ویسبادن 1331ش؛ (72) احمدبن حسین منشی‌قمی، گلستان هنر ، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران 1359ش؛ (73) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسكی، تاریخ تبریز ، ترجمه و تحشیه عبدالعلی كارنگ، تبریز 1337ش؛ (74) دونالد نیوتن ویلبر و لیزا گولومبك، معماری تیموری در ایران و توران ، ترجمه كرامت‌اللّه افسر و محمدیوسف كیانی، تهران 1374ش؛ (75) میرعلی‌بن میرباقر هروی، مدادالخطوط ، در نجیب مایل هروی، همان منبع؛ (76) James Wilson Allan, "Metalwork", in The Arts of Persia , ed. R. W. Ferrier, New Haven: Yale University Press, 1989; (77) Sheila S. Blair and Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800 , Middlesex, Engl.1995, Sheila R. Canby, Persian painting , London 1997; (78) The Dictionary of art , ed. Jane Turner, New York: Grove, 1998, s.vv. "Islamic art. III .4. V. C : Iraq and Iran , C. 1350-C. 1400" (by Julie Badiee), "Jalayirid", "ibid.1: Ahmad Jalayir" (`by Basil Gray); (79) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994; (80) idem, Islamic art and architecture , London 1999; (81) Stanley Lane-Poole, Catalogue of Oriental coins in the British Museum , London 1875-1890, repr. Bologna 1967; (82) H. Mitchell - Brown, "Coins", in The Arts of Persia , ibid; (83) Helen Philon, "Iraq", in Architecture of the Islamic world , ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984; (84) H. R. Roemer, "Timur in Iran", in The Cambridge history of Iran , vol.6, ed. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge 1986. / اكرم ارجح / تصاویر این مدخل: |
||||
| نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی جلد : 1 صفحه : 4778 | ||||
|
www.eShia.ir