جُغَتای (جَغَتای) ، بخش و شهری در شهرستان سبزوار در استان خراسان رضوی.
1) بخش جغتای. در شمال غربی شهرستان سبزوار، در قسمت غربی ناحیه تاریخی جوین*، واقع است. از شمالشرقی به بخش مركزی شهرستان اسفراین در استان خراسان شمالی، از شمالغربی به بخشهای جلگه سَنْخو'است ومركزی شهرستان جاجرم در استان خراسان شمالی، از مغرب به بخش میامی شهرستان شاهرود در استان سمنان، از جنوب به بخش داورزن، و از مشرق به بخش جوین (هر دو بخش در شهرستان سبزوار) محدود میشود و مشتمل است بر چهار دهستان پایینجوین (به مركزیت فراشیان)، جغتای (به مركزیت ابوچناری)، میانجوین (به مركزیت ریواده) و دِسْتُوران (به مركزیت دستوران)، و شهر جغتای (مركز بخش جغتای).
رشتهكوه جُغَتای، بهطول حدود 110 كیلومتر، در جنوب بخش امتداد دارد و بلندترین قله آن (924 ، 2 متر) با نام گر در 72 كیلومتری شمالغربی سبزوار واقع است (جعفری، ج 1، ص 176؛ نیز رجوع کنید به مكگرگور ، ج 2، ص120، 140).
رود جوین (یا كالشور جوین) ــ كه با نام سرولایت از شهرستان نیشابور سرچشمه میگیرد با جهت شرقی ـ غربی در بخش جغتای جریان دارد. آب و هوای جغتای، معتدل خشك است. آب مصرفی ساكنان بخش از چاههای عمیق و كاریز و چشمه تأمین میشود. این بخش، از گیا خاكشیر، بارهنگ، دِرْمَنه، ریواس، روناس و رستنیهایی برای چرای دام دارد. گندم، جو، پنبه، زیره، تخمه هندوانه، زردآلو، انگور، هلو و آلوی آن بهطور انبوه تولید و صادر میشود. از درختان، سرو كوهی، تاغ، سنجد، گیلاس، گلابی، سیب و توت در آن به عمل میآید. از زیا آهو، بزكوهی، میش، روباه، خرگوش، گرگ و پلنگ در آن یافت میشود و از پرندگان كبك و تیهو دارد. این بخش دارای دامداری و چراگاههای طبیعی در كوه جغتای، با نامهای گاودان، ششو، سرنقش آب و قره حنا، است. از صنایع دستی، كرباسبافی و فرشبافی با طرحهای سبزواری، بلوچی، كاشی، تختجمشیدی، تنگی، جقهای، گلریز و گلدانی در آنجا رایج است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 31، ص40ـ43،50، 56، 76، 82، 85، 157، 180).
راه شاهرود ـ سبزوار از جنوب این بخش میگذرد و راه سبزوار ـ بجنورد در مشرق آن امتداد دارد. راهآهن تهران ـ مشهد در جانب شمالی آن ایستگاه دارد. مسعود كیهان در 1310 ش، آبادی جغتای را مركز بلوك جوین در ولایت سبزوار ذكر كرده است (ج 2، ص 194ـ 195).
بخش جغتای در 1316 ش، طبق قانون تقسیمات كشوری، در شهرستان سبزوار استان نهم (خراسان) تشكیل شد. این بخش در 1329 ش، یكی از بخشهای پنجگانه شهرستان سبزوار، دارای 97 آبادی بزرگ و كوچك، به مركزیت دهستان كهنه واقع در جنوب كوه جغتای، ذكر شده است. این بخش از شمال به اسفراین، از مشرق به دهستان طبس و حكمآبادِ از شهرستان نیشابور، از جنوب به كوه جغتای ـ میسور ـ اندقان و از مغرب به دهستان جاجرم و بخش عباس از شهرستان شاهرود محدود میشد (رزمآرا، ج 9، ص 98). در خرداد 1339 بخش جغتای جزو شهرستان جدیدالتأسیس اسفراین گردید. در آذر 1339، بخش جغتای از اسفراین جدا و تابع شهرستان سبزوار شد ( دایرة المعارف فارسی ، ج 1، ص 137). طبق نشریه دفتر تقسیمات كشوری 1355 ش، بخش جغتای با دهستانهای تابعه حكمآباد، جغتای، بیركوه، بالاجوین، میانجوین و پایینجوین در شهرستان سبزوار قرار گرفت (ایران. وزارت كشور، ص 5). در 1366 ش، بخش جغتای همچنان در شهرستان سبزوار ذكر شده و دهستان بالاجوین (به مركزیت آبادی نقاب) جزو آن شمرده شده است (ایران. وزارت كشور. معاونت برنامهریزی و خدمات مدیریت، ص 21). در 1373 ش، دهستانهای پایینجوین و میانجوین همچنان در بخش جغتای قرار داشته، اما از دهستان بالاجوین ذكری بهمیان نیامده است (ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1373 ش، ص10). طبق نشریه دفتر تقسیمات كشوری 1383 ش، بخش جغتای (به مركزیت شهر جغتای) با دهستانهای پایینجوین (به مركزیت فراشیان)، جغتای (به مركزیت ابوچناری)، میانجوین (به مركزیت ریواده)، و دستوران (به مركزیت دستوران) تشكیل شد (همو، 1383 ش، ذیل «خراسان رضوی»).
2) شهر جغتای ، مركز بخش جغتای، در ارتفاع حدود 400 ، 1 متری، در دامنه شمالغربی رشتهكوه جغتای، در حدود 85 كیلومتری شمالغربی شهر سبزوار قرار دارد. كوه دروازه در حدود ده كیلومتری جنوب آن واقع است.
دمای جغتای در تابستانها گاهی به ْ38 و در زمستانها گاهی به ْ10- میرسد. میانگین بارش سالانه آن حدود سیزده میلیمتر است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 31، ص 41). در سرشماری 1375 ش، جمعیت آن 731 ، 5 تن بوده است.
این شهر قلعهای قدیمی دارد كه مركزی اداری بخش بوده است (ایران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 149). جمعیت شهر در دوره ناصرالدینشاه (1264ـ 1313) حدود سیصد خانوار بود، زردآلو و گوجه و شفتالو و ابریشم خوب در آن به عمل میآمد، در آنجا تسبیح ساخته میشد (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2296ـ2297). شهر جغتای زیارتگاهی بهنام سیدمحمد دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 31، ص 42).
به نوشته اعتمادالسلطنه (متوفی 1313؛ ج 4، ص 2296)، «عوام گویند این قریه را جغتایخانبن چنگیزخان بنا كرده كه صحتی ندارد.» در كتابهای پیش از دوره صفویه، مانند آثار حمداللّه مستوفی و حافظ ابرو، نام جغتای دیده نشده است. اسكندربیگ منشی در ذكر اسامی ارباب مناصب سال 1031، یعنی سیوششمین سال سلطنت شاهعباس اول صفوی، جغتای را جزو طوایف برشمرده و از احمد سلطان مُچْكی، از امرای تركمان این طایفه كه حاكم ترشیز (كاشمر كنونی) خراسان بوده، نام برده است (ج 2، ص 1087). ظاهراً نام آبادی از نام همین طایفه جغتای گرفته شده است. احتمالاً قلعه جغتای را نیز او بر پا كرده است. نام قلعه جغتای نخستین بار در كتاب میرخواند (ج 10، ص 378) دیده شده است.