جُعْفی‌ ، خاندان‌ ، از خاندانهای‌ مشهور یمنی‌ ساكن‌ در كوفه‌.

جعفی‌ نام‌ تیره‌ای‌ از تیره‌های‌ قبیله مَذْحِج‌ است‌ ( رجوع کنید به ابن‌حزم‌، ص‌ 476ـ477). این‌ تیره‌، گاه‌ به‌سبب‌ بزرگی‌ و اهمیتش‌، قبیله‌ هم‌ خوانده‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید به ابن‌منظور، ذیل‌ «جعف‌»). نام‌ این‌ تیره‌ بر گرفته‌ از نام‌ جُعفی‌بن‌ سَعْد العَشیرة بن‌ مالك‌ است‌ كه‌ در واقع‌ پدر این‌ قبیله‌ محسوب‌ می‌شود (جوهری‌؛ یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ «جعف‌») و نسل‌ وی‌ از طریق‌ دو پسرش‌، مَرّان‌ و حَریم‌، ادامه‌ یافته‌ است‌ (ابن‌حزم‌، ص‌ 409).

در باره اصل‌ واژه جعفی‌ و هیئت‌ منسوب‌ به‌ آن‌، اقوال‌ گوناگونی‌ذكر شده‌ است‌ ( رجوع کنید به ابن‌منظور، همانجا؛ مرتضی‌ زبیدی‌، ذیل‌ «جعف‌»). بنا بر مشهور، جُعفی‌ هم‌ نام‌ پدر قبیله جعفی‌ است‌ و هم‌هیئت‌ منسوب‌ به‌ آن‌ ( رجوع کنید به سمعانی‌، ج‌ 2، ص‌ 67). از تیره جعفی‌ در شعر جاهلی‌ از جمله‌ شعرهای‌ لبیدبن‌ ربیعه‌ با عنوان‌ «قبایل‌ جعفی‌» یاد شده‌ است‌ ( شرح‌ دیوان‌ لبیدبن‌ ربیعه العامری‌ ، ص‌ 99؛ نیز رجوع کنید به ابن‌منظور، همانجا).

برخی‌ از افراد این‌ قبیله‌ در جنگ‌ بدر در كنار پیامبر اكرم‌ بودند (ابن‌حزم‌، ص‌410) و برخی‌ نیز در عام‌الوفود به‌ حضور پیغمبر رسیدند ( رجوع کنید به ابن‌سعد، ج‌ 1، ص‌ 324). جُعفیان‌ در برخی‌ از حوادث‌ مشهور پس‌ از اسلام‌ نقش‌ داشته‌اند، از آن‌ جمله‌ عبیداللّه‌بن‌ حرّ جُعفی‌ معروف‌ به‌ «الشاعرالفاتك‌» كه‌ از هواداران‌ عثمان‌بن‌ عفّان‌ بود و در جنگ‌ صفّین‌ در سپاه‌ معاویه‌ حضور داشت‌ (ابن‌حزم‌، همانجا). در عین‌ حال‌، به‌ نوشته نجاشی‌ (ص‌ 9) او نسخه‌ای‌ از امام‌ علی‌ علیه‌السلام‌ روایت‌ كرده‌ است‌. سید بحرالعلوم‌ در الفوائدالرجالیة (ج‌ 1، ص‌ 324ـ329) از نجاشی‌، به‌ سبب‌ آنكه‌ این‌ عبیداللّه‌ را از سلف‌ صالح‌ شمرده‌، انتقاد كرده‌ است‌. فرزندان‌ عبیداللّه‌، صَدَقَه‌ و برّه‌ و اَشْعَر، نیز در واقعه دَیرُالجَماجِم‌ (سال‌ 82) شركت‌ داشتند (همانجا).

قبیله جعفی‌، به‌ اتفاق‌ دیگر قبایل‌ مذحج‌، در نبرد قادسیه‌ (سال‌ 14) شركت‌ داشتند و از آنها با عنوانِ «یمنیهای‌ قدیم‌» نام‌ برده‌ شده‌ است‌ ( رجوع کنید به جُعیط‌، ص‌ 32ـ33).

در منابع‌ رجالی‌ شیعی‌، نخستین‌ بار با نام‌ حارث‌بن‌ قیس‌ جُعفی‌، از افراد این‌ قبیله‌، برخورد می‌كنیم‌ كه‌ از او جزو یاران‌ حضرت‌ علی‌ علیه‌السلام‌ یاد شده‌ است‌ ( رجوع کنید به طوسی‌، ص‌60). نشانی‌ از جعفیان‌ در بین‌ یاران‌ امام‌ حسن‌، امام‌ حسین‌ و امام‌ زین‌العابدین‌ علیهم‌السلام‌ دیده‌ نمی‌شود. از دوره امام‌ باقر علیه‌السلام‌ شمار جعفیان‌ در میان‌ شیعیان‌ روبه‌ افزایش‌ گذاشت‌ و در زمان‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ به‌ اوج‌ رسید. نام‌ شماری‌ از این‌ افراد را نجاشی‌ (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به ص‌ 28، 32ـ33، 103، 110ـ111، 174، 246، 299) و طوسی‌ (برای‌ نمونه‌ رجوع کنید به ص‌ 117، 125، 128، 133، 137، 155) ذكر كرده‌اند. مشهورترین‌ فرد این‌ خاندان‌ در میان‌ اصحاب‌ امام‌ محمدباقر و امام‌ جعفرصادق‌ علیهماالسلام‌، جابربن‌ یزید جعفی‌ * است‌. ماسینیون‌ (ص‌ 145ـ146) احتمال‌ داده‌ كه‌ رو آوردن‌ جعفیان‌ به‌ تشیع‌، به‌ تبعیت‌ از گرایش‌ مذحج‌ و تیره‌های‌ مختلف‌ آن‌ به‌ تشیع‌ بوده‌ است‌.

در تاریخ‌ اسلام‌ برخی‌ اشخاص‌ به‌سبب‌ داشتن‌ پیوند ولاء (وابستگی‌ حمایتی‌) یا ازدواج‌ با افراد این‌ قبیله‌، به‌ جعفی‌ شهرت‌ یافته‌اند، از جمله‌ ابوعبداللّه‌ حسین‌بن‌ علی‌ جعفی‌ (متوفی‌ 202)، ابوخَیثَمه‌ زُهیربن‌ معاویه‌، ابوعبداللّه‌ محمدبن‌ اسماعیل‌ بخاری‌* مؤلف‌ الجامع‌الصحیح‌ معروف‌ به‌ صحیح‌ بخاری‌، ابوعمرمحمدبن‌ ابان‌ بن‌ صالح‌بن‌ عمیر و ابوعبدالرحمان‌ عبداللّه‌بن‌ عمربن‌ محمدبن‌ ابان‌بن‌ صالح‌ معروف‌ به‌ «مُشكدانه‌» كه‌ سه‌ تن‌ اول‌ به‌ سبب‌ پیوند ولاء و دو تن‌ اخیر به‌سبب‌ ازدواج‌، به‌ جُعفی‌ معروف‌ شده‌اند (سمعانی‌، ج‌ 2، ص‌ 68).

---

منابع‌:
(1) ابن‌حزم‌، جمهرة انساب‌العرب‌، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمدهارون‌، قاهره‌ [ 1982 (؛
(2) ابن‌سعد (بیروت‌)؛
(3) ابن‌منظور؛
(4) محمد مهدی ‌بن‌ مرتضی‌ بحرالعلوم‌، رجال‌السید بحرالعلوم‌: المعروف‌ بالفوائدالرجالیة، چاپ‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌ و حسین‌ بحرالعلوم‌، تهران‌ 1363ش‌؛
(5) هشام‌ جعیط‌، الكوفه: نشأة المدینة العربیة الإسلامیة، بیروت‌ 1993؛
(6) اسماعیل‌بن‌ حمادجوهری‌، الصحاح‌: تاج ‌اللغة و صحاح‌ العربیة ، چاپ‌ احمد عبدالغفور عطار، بیروت‌ ) بی‌تا. ]، چاپ‌ افست‌ تهران‌ 1368 ش‌؛
(7) سمعانی‌؛
(8) شرح‌ دیوان‌ لبیدبن‌ ربیعه العامری‌ ، چاپ‌ احسان‌ عباس‌، كویت‌: التراث‌ العربی‌، 1984؛
(9) محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، رجال‌الطوسی‌، چاپ‌ جواد قیومی‌ اصفهانی‌، قم‌ 1415؛
(10) لوئی‌ ماسینیون‌، خطط‌ الكوفه و شرح‌ خریطتها، ترجمه تقی‌محمد مصعبی‌، چاپ‌ كامل‌ سلمان‌ جبوری‌، نجف‌ 1399/ 1979؛
(11) محمدبن‌ محمد مرتضی‌ زبیدی‌، تاج‌ العروس‌ من‌ جواهرالقاموس‌، چاپ‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌ 1414/1994؛
(12) احمدبن‌ علی‌ نجاشی‌، فهرست‌ اسماء مصنفی‌ الشیعة المشتهر ب رجال‌ النجاشی، چاپ‌ موسی‌ شبیری‌ زنجانی‌، قم‌ 1407؛
یاقوت‌ حموی‌.

/ نعمت‌اللّه‌ صفری‌ /