جعفر عیانی ، تاریخنگار، مؤلف و صاحبمنصب عثمانی در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم. از تاریخ ولادت و سالهای اولیه زندگی او اطلاعی در دست نیست. آنچه از زندگانی وی میدانیم بنا بر مطالب پراكندهای است كه در آثارش آمده است.
جعفر عیانی، فرزند محمد، از اهالی پچ (= پچوی * ، شهر و مركز سنجقی در قسمت ماورای دانوب مجارستان) بود (حاجی خلیفه، ج 2، ستون 954؛ بروسهلی، ج 3، ص 41؛ د. ترك ، ذیل مادّه) كه در 995 یا 996 در بُدین * و بعد در وطنش، پچ، نایب قاضی شد و تا سال 1000 در آنجا اقامت داشت. آنگاه در خدمتِ حسن پاشا تریاكی (متوفی 1020)، قهرمان قانیجه/ قنیژه ، منصبِ «باش دفتردار دیوان» را گرفت ( د. ا. د. ترك ، ذیل مادّه). جعفر عیانی دارای مناصبی چون بیگلربیگی بدین، تذكرهجی مالیه و امینِ تذكره بود كه به استانبول رفت (همانجا؛ نیز رجوع کنید به خانجی بوسنوی، ص 102). در استانبول، امینِ دفتر ایالت روم ایلی گردید و چون قوجه سنانپاشا صدراعظم شد، در معیت والی بدین، محمدپاشا سنان پاشازاده، در رمضان 1001 به بوسنه رفت (نعیما، ج 1، ص 80 ، 90؛ د. ا. د . ترك ، همانجا) و شاهد محاصره و فتح قلعه سسقه گردید ( د. ا. د. ترك ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به پچوی، ج 2، ص 343). همچنین در ذیقعده 1002/1593 شاهد محاصره یانققلعه و فتح آن در 17 محرّم 1003/22 سپتامبر 1594 بود ( د. ا. د. ترك ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به نعیما، ج 1، ص 96، 100). آنگاه صدراعظم، به پاس خدمات جعفر، به او منصبِ «دیوان متفرقهلیق» بخشید ( د. ا. د. ترك ، همانجا). پس از درگذشت مراد سوم (حك : 982ـ1003؛ متوفی 1003) و جلوس محمد سوم (حك : 1003ـ1012؛ نعیما، ج 1، ص 106)، جعفر عیانی از سمتِ دولتی كناره گرفت و برای حج و زیارت اماكن مقدّس ابتدا به مصر و سپس به حجاز رفت، در مكه تحت تأثیر شیخ احمد صادق به طریقت نقشبندی گروید و سپس به صنعا نزدِ بیگلربیگی یمن، حسنپاشا (حك : 994ـ1012)، رفت و در آنجا مقیم گشت (بغدادی، ج 1، ستون 254؛ د. ا. د. ترك ، همانجا).
جعفر عیانی بنا بر آنچه در نورنامه آمده، دفتردار خزانه تِمِشوار * نیز بود ( رجوع کنید به بروسهلی؛ د. ا. د. ترك ، همانجاها). گرچه بعضی وی را جدّ ابراهیم پچوی * ، مورخ مشهور، دانستهاند ( رجوع کنید به پچوی، ج 1، مقدمه اوراز ، ص 3؛ بروسهلی، همانجا)، كریشچیاوغلو بر آن است كه جعفر عیانی چنین نسبتی با مورخ مشهور ندارد ( د. ا. د. ترك ، همانجا). اثری در فن معماری به نام رساله معماریه نیز به جعفر عیانی نسبت داده شده است ( رجوع کنید به بروسهلی، ج 3، ص 42)، اما به نظر اورهان شائق گوكیای ، كه ناشر این رساله است، مؤلف رساله شخصی به نام جعفر افندی، فرزند شیخ بهرام، است (ص 144ـ 145، به نقل از گ 28 پ رساله).
بغدادی (همانجا) مرگِ جعفر عیانی را در حدود 1020/1611 دانسته، اما به گفته فهمی قاراتای (ج 1، ص 498)، با توجه به تاریخ استنساخِ زبدة النصایح، جعفر بعد از 1023/1614 درگذشته است.
آثار عیانی عبارتاند از: 1) تواریخ جدید ولایت اُنگروس، حاوی وقایع سالهای 993 تا 1003، در شرح جزئیات لشكركشی به یانققلعه و فتح آن. این اثر به لحاظ اسلوب ساده نگارش و اینكه بر مشاهدات و شنیدههای شخص مؤلف تكیه دارد، حائز اهمیت است و از طرف دیگر با توجه به قلت منابع این دوره تاریخی و بیان نادرست منابع دیگر در بابِ علل و اسباب جنگ مذكور، ارزش آن افزونتر میشود. تك نسخه خطی آن (موجود در دانشگاه استانبول) را كریشچیاوغلو، ضمن رساله كارشناسی ارشد خود، در 1366 ش/1987 منتشر كرد ( د. ا. د. ترك ، همانجا).
2) زبدة النصایح و عمدة التواریخ یا زبدة النصایح لارباب المصالح ، به زبان تركی كه در 1012 نوشته و به بیگلربیگی یمن حسن پاشا تقدیم شده است ( د. ا. د. ترك ، همانجا؛ قس حاجیخلیفه، همانجا: تألیف 1005؛ خانجی بوسنوی، ص 102؛ بروسهلی، همانجا: تألیف 1003). این كتاب در چهار باب در باره مناقبِ بزرگان اسلام و حاوی قصص تاریخی و اخلاقی برگزیده از 23 كتاب تركی و فارسی و عربی است. چهار نسخه خطی از آن در كتابخانه طوپقاپیسرای، كتابخانه بریتانیا، كتابخانه دانشگاه اوپسالا و كتابخانه مرادیه در مَغنیسا وجود دارد (بروسهلی؛ خانجی بوسنوی؛ د. ا. د. ترك ، همانجاها).
3) نورنامه ، شامل قصص انبیا و سیره رسولاكرم (بروسهلی، همانجا). پنج نسخه خطی از آن در كتابخانه بریتانیا، نهاد تاریخ ترك، دانشگاه استانبول و كتابخانه عاطف افندی موجود است ( د. ا. د. ترك ، همانجا). از این اثر نسخهای نیز در كتابخانه راشد افندی در قیصریه نگهداری میشود كه 62 برگ دارد، در 1027 استنساخ گردیده و در آخر آن منظومهای به تركی مندرج است (كارابولوت ، ص 113؛ نیز رجوع کنید به د. ترك ، همانجا).
4) جهاد نامه حسن پاشا، تألیف در سال 1000، در بیان غزوات حسن پاشا قهرمان قانیجه (بابینگر، ص 122). نسخهای خطی از آن در 39 برگ در كتابخانه ملت استانبول وجود دارد كه ایشیلداك رسالهای تحقیقی از آن فراهم آورده كه مختصر و ساده شده آن را وحید چابوك با عنوان تریاكی حسن پاشا غزالاری و قانیژه ساوُنمَهسی در 1357 ش/ 1978 در استانبول به چاپ رسانده است (خانجی بوسنوی؛ د. ا. د. ترك ، همانجاها).
5 ) نصایحالملوك ، مجموعهای از قصص پیامبران و حكایات دینی و نظایر آن كه از 23 كتاب تركی و عربی و فارسی و نیز قرآن مجید گردآوری و در 38 برگ عرضه شده است. نسخه آن در كتابخانه دانشگاه استانبول به همراه تواریخ جدید ولایت انگروس در یك مجلد نگهداری میشود. این اثر نثری منشیانه دارد ( د. ا. د. ترك ، همانجا).
(6) Franz Babinger , Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke , Leiden 1927; (7) Orhan Saik Gokyay, "Risale-i Mimariyye-Mimar Mehmet Aga-eserleri", in Ismail Hakki Uzuncarsili 'ya armagan , Ankara: Turk Tarih Kurumu Basimevi, 1988; (8) Ali Riza Karabulut, Kayseri Rasid Efendi Kutuphanesindeki: Turkce, Farsca, Arab ca yazmalar katologu , Kayseri 1982; (9) Fehmi Edhem Karatay, Topkapi Sarayi Muzesi Kutuphanesi Turk ce yazmalar katalogu , vol.1, Istanbul 1961; (10) Ibrahim Pecevi, Pecevi tarihi , ed. Murat Uraz, Istanbul 1968-1969; (11) TA , s.v. "Cafer, [Ayani]"; (12) TDVIA , s.v. "Ca fer Iyani" "(by Mehmet Kiriscioglu).