جزیرۀ ابن‌عمر (به‌ تركی‌ جزیرة ‌بن‌ عمر یا جِزره‌) ، شهری‌ مرزی‌ بین‌ تركیه‌ و سوریه‌. امروزه‌ این‌ شهر در جنوب‌ ولایت‌ ماردین‌ تركیه‌ واقع‌ است‌. اولین‌ كسی‌ كه‌ آن‌ را آباد كرد حسن‌بن‌ عمربن‌ خطّاب‌ تَغلبی‌ (متوفی‌ ح 250) بود (یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ مادّه‌) كه‌ نام‌ جزیره‌ نیز از نام‌ وی‌ گرفته‌ شده‌ است‌ (لسترنج‌ ، ص‌ 93). حمداللّه‌ مستوفی‌ (ص‌ 103) بنای‌ شهر را به‌ اردشیر بابكان‌ نسبت‌ داده‌ است‌. آرامیها این‌ شهر قدیمی‌ را جزارت‌ كردو [جزیره‌ قوردو ( می‌نامیدند كه‌ این‌ نام‌ در متون‌ مسیحی‌ سده‌های‌ شانزدهم‌ و هفدهم‌/ دهم‌ و یازدهم‌ موجود است‌. آن‌ را با بازَبْدی‌'/ بازبدا قدیمی‌، كه‌ اسكندر كبیر در آنجا از رود دجله‌ گذشت‌، یكی‌ دانسته‌اند و بعدها، به‌ قول‌ آمیانوس‌ مارسلینوس‌ ( ) مورخ‌ یونانی‌ تاریخ‌ روم‌ ]؛ > وقایعنامه‌ < ، كتاب‌ بیستم‌، هفدهم‌، یكم‌)، یكی‌ از نقاط‌ مهم‌ پیشروی‌ رومیها شد.

جزیرۀ‌ ابن‌عمر، در دیار ربیعه‌ * ( 15 37 عرض‌ شمالی‌ و َ5 42 طول‌ شرقی‌، در ارتفاع‌ چهارصد متری‌)، در حدود 125 كیلومتری‌ پایین‌دست‌ رود بهتان‌سو/ بوتان‌، در مغرب‌ كوه‌ جودی‌ * واقع‌ است‌. در این‌ بخش‌ از رود بهتان‌سو، فاصله بین‌ دجله‌ و فرات‌ به‌ بیشترین‌ حد خود می‌رسد. شدت‌ جریان‌ رود دجله‌ با خارج‌ شدن‌ از تنگه‌های‌ توروس‌ * و وارد شدن‌ به‌ قسمت‌ علیای‌ جزیره‌ كه‌ دشت‌ است‌، كاهش‌ می‌یابد. شهر در خمیدگی‌ این‌ رود بنا شده‌ است‌. نهری‌ كه‌ حفر آن‌ را به‌ حسن‌بن‌ عمر نسبت‌ می‌دهند حلقه خم‌ را در تنگی‌ آن‌ به‌ هم‌ پیوند داده‌ است‌. با این‌ عمل‌ محوطه شهر تبدیل‌ به‌ جزیره‌ شده‌ و نام‌ جزیره‌ نیز از همانجا به‌ وجود آمده‌ است‌ ( رجوع کنید به یاقوت‌ حموی‌، همانجا؛ ابن‌بطوطه‌، ج‌ 1، ص‌ 245). بر اثر شدت‌ جریان‌ آب‌، نهر جانشین‌ بستر اصلی‌ دجله‌ شده‌ و بستر قدیمی‌ رود كه‌ شهر را دور می‌زده‌، خشك‌ شده‌ است‌. جزیره ابن‌عمر، بندری‌ رودخانه‌ای‌ در موقعیتی‌ جزیره‌ای‌ است‌. دجله‌ از این‌ نقطه‌ به‌ بعد قابل‌ كشتیرانی‌ است‌. سازمان‌ مخصوص‌ حمل‌ و نقل‌ كالا، حمل‌ كالاها را به‌ سوی‌ موصل‌ برعهده‌ داشته‌ است‌. این‌ بندر رودخانه‌ای‌، به‌ بركت‌ آبهای‌ روان‌، كه‌ تاكستانها و باغهای‌ گسترده‌ای‌ به‌ وجود آورده‌ بودند، مركز تجاری‌ مهمی‌ در ناحیه‌ای‌ مستعد بوده‌ است‌ ( رجوع کنید به ابن‌حوقل‌، ص‌ 224ـ225). از كوههای‌ مجاور آن‌، كه‌ پوشیده‌ از جنگلهای‌ فراوان‌ بلوط‌ بود و مقدار زیادی‌ گردو و فندق‌ و مازو در آنها تولید می‌شد، عسل‌ و موم‌ صادر می‌شده‌ است‌. جاده‌ای‌ رومی‌ به‌ نام‌ درب‌ عتیق‌، كه‌ مشخص‌كننده مرز میان‌ مناطق‌ عرب‌نشین‌ و كردنشین‌ است‌، جزیره ابن‌عمر را به‌ نَصیبِین‌ و سپس‌ به‌ ماردین‌ متصل‌ می‌كند.

بناهای‌ تاریخی‌ شهر بیان‌ كننده گذشته درخشان‌ آن‌ است‌. این‌ شهر در 1307/1890 حدود 560 ، 9 تن‌ (مشتمل‌ بر مسلمانان‌ و پیروان‌ فرقه‌های‌ مسیحی‌) جمعیت‌ داشت‌ و كردها در آنجا ساكن‌ بودند. در اوایل‌ قرن‌ چهاردهم‌/ بیستم‌ از جمعیت‌ آن‌ كاسته‌ شد و در 1319 ش‌/1940 به‌ 575 ، 5 تن‌ رسید ( د.ا.د.ترك‌ ، ذیل‌ مادّه‌). جمعیت‌ آن‌ در 1339 ش‌/1960 بالغ‌ بر 473 ، 6تن‌ بود [ و در 1384 ش‌/ 2005 جمعیت‌ آن‌ به‌ 344 ، 63 تن‌ رسید (>فرهنگ‌ جغرافیائی‌ جهان‌ <، ذیل‌ "Cizre" ) (. شهر در قرن‌ چهارم‌ دیوار داشت‌ (ابن‌حوقل‌، ص‌ 224) ) و به‌ گفته ابن‌بطوطه‌ (همانجا) دیوار از سنگ‌ ساخته‌ شده‌ بود ]. این‌ حصار مجدداً با مرمرسیاه‌ بازسازی‌ شده‌ و قسمت‌ كوچكی‌ از آن‌ تا روزگار ما باقی‌ مانده‌ كه‌ از شمال‌، قصر امیران‌ كرد بر آن‌ مسلط‌ است‌. شهر در قرن‌ ششم‌ دارای‌ یك‌ بیمارستان‌، دوازده‌ حمام‌ كه‌ هشت‌ باب‌ آن‌ تا آخر قرن‌ سیزدهم‌ وجود داشته‌، سی‌ سَبیل‌ (سقاخانه‌) و نوزده‌ مسجد بوده‌ است‌. در قرن‌ ششم‌ وجود چهار مدرسه شافعی‌، حاكی‌ از جایگاه‌ علمی‌ و مذهبی‌ شهر بوده‌ و دو خانقاه‌ در خارج‌ از محوطه شهر نیز پذیرای‌ صوفیان‌ بوده‌ است‌.

امیر بدرالدینِ لؤلؤ * در قرن‌ هفتم‌ در كنار مسجد بزرگ‌ قدیمی‌، مسجد جدیدی‌ ساخت‌. طبق‌ گفته كوئینه‌، در قرن‌ سیزدهم‌ از این‌ مركز تجاری‌ فعال‌ پنج‌ باب‌ خان‌ (كاروانسرا)، یك‌ بازار سرپوشیده‌ با سقف‌ گنبدی‌، 106 دكان‌ و ده‌ قهوه‌خانه‌ باقی‌ مانده‌ بود. كلیساهای‌ قدیمی‌ این‌ شهر نشانه اهمیت‌ مسیحیت‌ در آنجاست‌.

امروزه‌، اندكی‌ در پایین‌دست‌ جزیرۀ ابن‌عمر، ویرانه‌های‌ پلی‌ دیده‌ می‌شود كه‌ فقط‌ یك‌ طاق‌ 28 متری‌ آن‌ هنوز برپاست‌. روی‌ جرزهای‌ این‌ پل‌، مثل‌ پل‌ حِصن‌ كیفا * كه‌ یكی‌ از آثار عصر اَرتُقیان‌ است‌، تصاویری‌ از نشانه‌های‌ بروج‌ فلكی‌ حك‌ شده‌ است‌. در بالادست‌، بر روی‌ باتمان‌سو ( رجوع کنید به بطمان‌ *)، پلی‌ وجود دارد كه‌ آن‌ را امیرتیمورتاش‌ (متوفی‌ 728)، از امیران‌ ماردین‌، ساخته‌ است‌.

جزیرۀ ابن‌عمر مدتی‌ طولانی‌ تحت‌ نظارت‌ امیران‌ كرد بود و در قرون‌ وسطا اهمیت‌ داشت‌. شهر در قرن‌ چهارم‌ وابسته‌ به‌ موصل‌ بود ( رجوع کنید به ابن‌حوقل‌، ص‌224ـ225). در 495 شمس‌الدوله‌ جِكِرمِش‌، مملوك‌ قدیمی‌ ملكشاه‌، بر آن‌ حكومت‌ می‌كرد (ابن‌اثیر، ص‌ 16 و پانویس‌ 10)، سپس‌ به‌ دست‌ مروانیان‌ افتاد. در قرن‌ ششم‌، این‌ جزیره‌ متعلق‌ به‌ زنگیان‌ بود ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 36). آنان‌ در 541 عزالدین‌ ابوبكردُبیسی‌ را بر آنجا منصوب‌ كرده‌ بودند. سپس‌، ناحیه‌ را كه‌ در اشغال‌ كردهای‌ بَشْنَوی‌ بود، قطب‌الدین‌ مودودبن‌ زنگی‌ [پس‌ از مرگ‌ دبیسی‌ ] در 552 تصرف‌ كرد ( رجوع کنید به همان‌، ص‌ 73، 112ـ113).

در قرن‌ ششم‌ و هفتم‌، خاندان‌ بنواثیر بر شوكت‌ و عزت‌ جزیره ‌ابن‌عمر افزودند. از این‌ خاندان‌، علما و نویسندگان‌ بسیاری‌ [ از جمله‌ عزالدین‌، مجدالدین‌ و ضیاءالدین‌، سه‌ برادر كه‌ همگی‌ به‌ ابن‌اثیر * معروف‌ بودند ] برخاستند ( رجوع کنید به یاقوت‌ حموی‌، همانجا؛ ابن‌اثیر، مقدمه طلیمات‌، ص‌ 7، 13).

در قرن‌ دهم‌، میان‌ دولتهای‌ صفوی‌ و عثمانی‌ بر سر حاكمیت‌ شهر رقابت‌ بود. در همین‌ زمان‌، كردها، با جلب‌ حمایت‌ عثمانیها، به‌ همراه‌ بنی‌حمید به‌ استقلال‌ نسبی‌ دست‌ یافتند. پس‌ از 941، در زمان‌ فرمانروایی‌ سیداحمد، شهر در تیول‌ موصل‌ بود. در 973 خاندانهای‌ مسیحی‌ كه‌ از اربیل‌ گریخته‌ بودند به‌ آنجا پناهنده‌ شدند. از قرن‌ یازدهم‌ به‌ بعد شهر عملاً خودمختاری‌ خود را بازیافت‌ ولی‌ در 1248 عثمانیها ناحیه‌ را اشغال‌ كردند و در 1251 جزیره ابن‌ عمر را پس‌ گرفتند. از آن‌ زمان‌ به‌ بعد شهر رونق‌ پیشین‌ را از دست‌ داد و كرسی‌ قدیمی‌ شاهزاده‌نشین‌ كرد، تبدیل‌ به‌ حاكم‌نشین‌ قضای‌ ترك‌ شد.

---

منابع‌:
(1) [ ابن‌اثیر، التاریخ‌ الباهر فی‌ الدولة الاتابكیة، چاپ‌ عبدالقادر احمد طلیمات‌، قاهره‌ ? 1382/ 1963؛
(2) ابن‌بطوطه‌، رحلة ابن‌بطوطة‌، چاپ‌ محمد عبدالمنعم‌ عریان‌، بیروت‌ 1407/1987؛
(3) ابن‌حوقل‌؛
(4) حمداللّه‌ مستوفی‌، نزهة ‌القلوب‌ ]؛
(5) علی‌بن‌ ابی‌بكر هروی‌، كتاب‌ الاشارات‌ الی‌ معرفة الزیارات‌ ، ص‌ 152؛
(6) یاقوت‌ حموی‌؛


(7) Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri ;
(8) G. Bell, Amurath to Amurath ,296;
(9) Cl. Cahen, "La Djazira au milieu du treizie me siecle d'apres Izz ad-din ibn Chaddad", REI 8 (1934), 113;
(10) M. Canard, H'amdanides , 110-111;
(11) V. Cuinet, Turquie d'Asie , vol.2, 511-514;
(12) Dillemann, "Haute Mesopotamie orientale et pays adjacents", Bibliotheca Arabico - Hispana , LXXII (1962), index;
(13) M. Dunand, De l'Amanusau Sinai , 1953, 89-91 (with photographs);
(14) R. Dussaud, Topographie historique de la Syrie , 1927, 499, 501, 522;
(15) S. M. Fiey, Assyrie chretienne , 1965, index;
(16) IA , s.v. "Cezire-i Ibn omer" (by M. Hartmann);
(17) R. Lescot, Enquete sur les Yezidis , 1938, 110, 112;
(18) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , London 1966;
(19) S. H. Longrigg, Four centuries of modern Iraq , Oxford 1925, 26, 37, 41, 98;
(20) B. Nikitine, Les Kurdes et le Kurdistan , 1956, 5, 28, 67, 86, 161;
(21) TA , s.v. "Cezire-i Ibn omer";
[ World gazetteer ,25 Dec. 2004.( Online ) . Available: http:// www.world-gazetteer.com/wg. php?x..., Apr. 2005].

/ ن‌. الیسیف‌ ( د. اسلام‌ ) /

تصاویر این مدخل:
مسجد جامع جزیره ابن عمر منبع: http://www.roxanephoto.com/...cizre-grande-mosquee.htm