جزولی‌ ، ابوموسی‌ عیسی‌بن‌ عبدالعزیزبن‌ یلَلْبَخْت‌ ، نحوی‌ و لغت‌شناس‌ مغربی‌ قرن‌ هفتم‌. جزولی‌ به‌ جزوله‌ * (به‌ فتح‌ یا ضمّ ج‌) قبیله‌ای‌ از قبایل‌ بربر منتسب‌ است‌ (قفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 378؛ ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 490). از تاریخ‌ تولد و زادگاه‌ وی‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. فقه‌ و اصول‌ مذهب‌ مالكی‌ را نزد ابومنصور ظافر مالكی‌ اصولی‌ (متوفی‌ 597) آموخت‌ و نحو را از عبداللّه‌بن‌ بَرّی‌ (متوفی‌ 582) و صحیح‌ بخاری‌ را از ابومحمدبن‌ عبیداللّه‌ (قرن‌ ششم‌) فراگرفت‌ (قفطی‌، همانجا؛ ابن‌اَبّار، ج‌ 3، ص‌ 690).

مدتی‌ از عمر خود را در سفر به‌ مشرق‌ گذراند. پس‌ از ادای‌ فریضه حج‌، برای‌ كسب‌ علم‌ به‌ مصر رفت‌. در آنجا در نهایت‌ فقر زندگی‌ كرد و برای‌ به‌ دست‌ آوردن‌ مایحتاج‌ خود، زحمت‌ فراوانی‌ متحمل‌ شد. سپس‌ به‌ مغرب‌ بازگشت‌ و در اَلْمَرِیة‌، كتاب‌ اصول‌ ابن‌سرّاج‌ (متوفی‌ 316) را كه‌ دستنوشته خودش‌ بود و آن‌ را نزد استادش‌، ابن‌برّی‌، خوانده‌ بود، برای‌ امرار معاش‌ گرو گذاشت‌. رهن‌ كننده كتاب‌، وضع‌ او را برای‌ ابوالعباس‌ مغربی‌، یكی‌ از زاهدان‌ مغربی‌، فاش‌ كرد و او نیز مطلب‌ را برای‌ سلطان‌ مغرب‌ بازگو نمود. سلطان‌ مغرب‌ نیز به‌ جزولی‌ عنایت‌ كرد. جزولی‌ به‌ بِجایه‌ * رفت‌ و مدتی‌ در آنجا اقامت‌ كرد (قفطی‌؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 489؛ دلجی‌، ص‌ 91ـ92؛ بروكلمان‌، > ذیل‌ <، ج‌ 1، ص‌ 541، ترجمه عربی‌، ج‌ 5، ص‌ 349).

جزولی‌ مدتی‌ در شهر مراكش‌ به‌ تدریس‌ نحو پرداخت‌ و مدتی‌ مسئولیت‌ خطابه‌ و تعلیم‌ قرآن‌ و دیگر متون‌ اسلامی‌ را در مسجدجامع‌ مراكش‌ به‌ عهده‌ داشت‌. در المریه نیز منصب‌ قرائت‌ (قرائت‌ ابوعمرو بصری‌) و تدریس‌ آن‌ را پذیرفت‌ و در بجایه‌ نحو تدریس‌ می‌كرد (قفطی‌؛ ابن‌ابّار، همانجاها؛ ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 489ـ490؛ سیوطی‌، ج‌ 2، ص‌ 236؛ بروكلمان‌، همانجا).

جزولی‌ بین‌ سالهای‌ 603 تا 616 در هسكوره‌ درگذشت‌ (قفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 379ـ380؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 489؛ ابن‌قُنفُذ، ص‌ 307). برخی‌ از شاگردان‌ جزولی‌ عبارت‌ بوده‌اند از: ابوالقاسم‌ نحوی‌ ورقی‌ اندلسی‌، ابوعلی‌ عمربن‌ محمد شَلَوْبِینی‌ * (متوفی‌ 645)، ابن‌مُعْطی‌ * (متوفی‌ 628) و ابوعبداللّه‌بن‌ محمدبن‌ قاسم‌بن‌ مَنداس‌. آخرین‌ شاگرد وی‌ ابوعمربن‌ حَوْط‌اللّه‌ بود كه‌ از جزولی‌ اجازه‌ گرفت‌ (قفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 379؛ دلجی‌، ص‌ 92؛ سیوطی‌، همانجا؛ ضیف‌، ص‌ 301؛ د. اسلام‌ ، چاپ‌ دوم‌، ذیل‌ مادّه‌).

از تألیفات‌ او، مقدمه‌ای‌ بر الجُمل‌ زجّاجی‌ (متوفی‌ 337) است‌ به‌ نام‌ قانون‌ ، كه‌ مكتوبات‌ جزولی‌ در مجلس‌ درس‌ ابن‌برّی‌ و بحثهای‌ بین‌ استاد و شاگردان‌ و مسائل‌ دیگر در آن‌ مطرح‌ شده‌ است‌، اما جزولی‌ آن‌ را جزو تألیفات‌ خود نیاورده‌ است‌. این‌ مقدمه‌ شامل‌ مباحثی‌ پیچیده‌ در علم‌ نحو است‌ كه‌ در نهایت‌ ایجاز بیان‌ شده‌ است‌ (قفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 378؛ ابن‌ابّار، همانجا؛ ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 488ـ489؛ غَبرینی‌، ص‌ 68، 77).

قانون‌ بسیار مورد توجه‌ قرار گرفت‌ و عده‌ای‌ به‌ شرح‌ آن‌ پرداختند ( رجوع کنید به قفطی‌، ج‌ 2، ص‌ 379؛ بروكلمان‌، همانجا؛ ترجمه عربی‌، ج‌ 5، ص‌ 350). با وجود نگارش‌ شروح‌ فراوان‌ بر این‌ كتاب‌ و مثالهایی‌ كه‌ برای‌ قوانین‌ آن‌ آورده‌اند، علمای‌ نحو این‌ كتاب‌ را دارای‌ رموز و اشاراتی‌ دانسته‌اند كه‌ حقیقت‌ آنها درك‌ نشده‌ است‌ (ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 489؛ ابن‌وردی‌، ج‌ 2، ص‌ 189ـ190). عده‌ای‌ به‌ علت‌ سنگینی‌ مباحث‌ كتاب‌، آن‌ را جدلیات‌ منطقی‌ در علم‌ نحو دانسته‌ و عده‌ای‌ نیز آن‌ را كتابی‌ عقلی‌ و منطقی‌ به‌ شمار آورده‌اند ( رجوع کنید به ابن‌خلّكان‌؛ سیوطی‌، همانجاها؛ بروكلمان‌، > ذیل‌ <، همانجا، ترجمه عربی‌، ج‌ 5، ص‌ 349). جزولی‌ خود نیز در یك‌ مجلد بزرگ‌ شرحی‌ بر این‌ مقدمه‌ نوشته‌ است‌ (ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 490؛ ابن‌وردی‌، ج‌ 2، ص‌ 190؛ اسماعیل‌ بغدادی‌، ج‌ 1، ستون‌ 808).

عبدالقادر بغدادی‌ (ج‌ 1، ص‌ 339، ج‌ 6، ص‌ 76 و جاهای‌ دیگر) از آرای‌ جزولی‌ در مباحث‌ مختلف‌ استفاده‌ كرده‌ است‌. شوقی‌ ضیف‌ (همانجا) نیز به‌ بعضی‌ مباحث‌ نحوی‌ مشترك‌ بین‌ جزولی‌ و دیگر علمای‌ نحو اشاره‌ نموده‌ است‌.

از دیگر تألیفات‌ اوست‌: الجزولیة (رساله‌ای‌ در علم‌ نحو)، امالی‌ فی‌ النحو ، مُخْتَصَرُالْفَسْر (شرح‌ ) ابن‌ جنی‌ لدیوان‌ متنبی‌، شرح‌ اصول‌ ابن‌السراج‌ و شرح‌ قصیده بانَتْ سُعاد (ابن‌خلّكان‌، ج‌ 3، ص‌ 489؛ ابن‌ قنفذ، ص‌ 307ـ 308؛ دلجی‌؛ سیوطی‌؛ اسماعیل‌ بغدادی‌، همانجاها؛ بروكلمان‌، > ذیل‌ <، ج‌ 1، ص‌ 542، ترجمه عربی‌، ج‌ 5، ص‌ 350؛ زركلی‌، ج‌ 5، ص‌ 104).

---

منابع‌:
(1) ابن‌ابّار، التكملة‌ لكتاب‌ الصلة، چاپ‌ كودرا، [ مادرید 1889 (؛
(2) ابن‌خلّكان‌؛
(3) ابن‌قنفذ، الوفیات‌ ، چاپ‌ عادل‌ نویهض‌، بیروت‌ 1400/1980؛
(4) ابن‌وردی‌، تاریخ‌ ابن‌الوردی، نجف‌ 1389/1969؛
(5) كارل‌ بروكلمان‌، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، ج‌ 5، نقله‌ الی‌العربیة رمضان‌ عبدالتواب‌، قاهره‌ 1975؛
(6) اسماعیل‌ بغدادی‌، هدیة ‌العارفین‌ ، ج‌ 1، در حاجی‌خلیفه‌، ج‌ 5؛
(7) عبدالقادربن‌ عمر بغدادی‌ ، خزانة ‌الادب‌ و لب‌ لباب‌ لسان‌العرب‌ ، چاپ‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌ 1967ـ1980؛
(8) احمدبن‌ علی‌ دلجی‌، الفلاكة و المفلوكون‌، ) قاهره‌ ( 1322؛
(9) خیرالدین‌ زركلی‌، الاعلام‌ ، بیروت‌ 1999؛
(10) عبدالرحمان‌بن‌ ابی‌بكر سیوطی‌، بغیة ‌الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ 1384؛
(11) شوقی‌ ضیف‌، المدارس‌ النحویة، قاهره‌ ) ? 1968 ]؛
(12) احمدبن‌ احمد غبرینی‌، عنوان‌ الدرایة فیمن‌ عرف‌ من‌العلماء فی‌ المائة‌ السابعة‌ ببجایة، چاپ‌ عادل‌ نویهض‌، بیروت‌ 1979؛
(13) علی‌بن‌ یوسف‌ قفطی‌، انباه‌ الرواة‌ علی‌ انباه‌ النحاة، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ 2، قاهره‌ 1371/ 1952؛


(14) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1947;
(15) EI 2 , s.v. " A l -Djazuli, Abu Musa " (by M.Ben Cheneb).

/ سیدمحمد حسینی‌ /