responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4646

 

جزائرلی‌ غازی‌ حسن‌پاشا ، قپودانِ دریا (دریا سالار) و صدراعظم‌ عثمانی‌ در دهه نخست‌ قرن‌ سیزدهم‌. او به‌ جزائرلی‌ (منسوب‌ به‌ الجزایر) و غازی‌ (قهرمان‌ نبردِ چشمه‌ * و فاتحِ لمنی‌/لمنوس‌ ) مشهور است‌ (جودت‌پاشا، ج‌ 3، ص‌ 258ـ 259، ج‌ 4، ص‌ 274) و برای‌ سبیل‌ بلند و شمشیرْ گونه‌اش‌ به‌ «پالابیق‌» (سبیلْ بلند) نیز معروف‌ بود (ثریا، ج‌ 2، ص‌ 159؛ نیز رجوع کنید به سامی‌، 1317، ذیل‌ «پالا»). تاریخ‌ دقیق‌ تولد او مشخص‌ نیست‌؛ احتمالاً، در حدود 1127 به‌ دنیا آمده‌ است‌ ( د. ا. ترك‌ ، ذیل‌ "Hasan Pasa, Cezayirli Gazi" ). وی‌، كه‌ اصالتاً قفقازی‌ بود، در مرز ایران‌ اسیر شد و به‌ خدمت‌ تاجری‌ مسلمان‌ اهل‌ تكیرداغ‌ * به‌ نام‌ حاجی‌ عثمان‌ (اوزون‌ چارشیلی‌ ، ج‌ 2، ص‌ 446) یا به‌ روایتی‌ حاجی‌ محمد (ثریا، همانجا؛ جاوید، 1969، ص‌ 41) درآمد و با فرزندانِ وی‌ بزرگ‌ شد، اما به‌ دلیل‌ پرخاشگری‌ و درگیری‌ با بچه‌های‌ او، در حدودِ هجده‌ یا بیست‌ سالگی‌ آزاد شد و با دریافتِ سرمایه‌ای‌، به‌ قصدِ تجارت‌، از تكیرداغ‌ خارج‌ شد (اوزون‌ چارشیلی‌، همانجا).

در نبرد عثمانی‌ با اتریش‌ و روسیه‌ (1148/ 1731)، جزائرلی‌، در اُجاق‌ ینی‌چری‌ (كانونِ سپاه‌ جدید) ثبت‌ نام‌ كرد و در محاصره بلگراد * و نبردِ حِصارجِق‌ به‌ شجاعت‌ شهره‌ گشت‌. پس‌ از جنگ‌، به‌ تكیرداغ‌ بازگشت‌ و با امینه‌ خانم‌، دختر حاجی‌ عثمان‌، ازدواج‌ كرد (جاوید، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ثریا، ج‌ 2، ص‌ 160؛ د.ا. ترك‌ ، همانجا). سپس‌ تحت‌ تأثیر دریانوردان‌ مشهور عثمانی‌، عازم‌الجزایر شد و در بین‌ راه‌ كشتی‌ دشمن‌ را تصرف‌ كرد. دای (= حاكمِ) الجزایر ( رجوع کنید به پاكالین‌ ، ج‌ 1، ص‌ 407) كشتی‌ را به‌ وی‌ بخشید و قهوه‌خانه‌ای‌ برای‌ گذران‌ زندگی‌ به‌ او هدیه‌ كرد (ثریا، ج‌ 2، ص‌ 159؛ جاوید، 1969، ص‌ 41ـ42). جزائرلی‌ مدتها با اسپانیاییها و دیگر معارضان‌، در خشكی‌ و دریا جنگید و در جنگهای‌ دریایی‌ مهارت‌ یافت‌، آنگاه‌ امیرتِلِمسان‌ گردید و در میان‌ مردم‌ الجزایر به‌ ابوالبروت‌ معروف‌ شد (سامی‌، 1306ـ1316، ذیل‌ «جزایرلی‌ حسن‌پاشا»؛ جاوید، 1969، ص‌ 42؛ جودت‌پاشا، ترجمه عربی‌، ص‌ 259). چون‌ والی‌ الجزایر قصدِ جانِ جزائرلی‌ را كرد، وی‌ به‌ دربارِ پادشاهِ ناپل‌ و سیسیل‌، كارلوس‌ سوم‌ (حك : ح 1148ـ1173/ 1735ـ 1759)، گریخت‌ و سپس‌ در 1174/1760، نزدِ فردیناند اول‌، جانشین‌ كارلوس‌ سوم‌ در ناپل‌ و سیسیل‌، رفت‌ و به‌ كمك‌ سفیر ناپل‌ به‌ استانبول‌ عزیمت‌ كرد ( رجوع کنید به اوزون‌ چارشیلی‌؛ د. ا. ترك‌ ، همانجاها).

در پی گزارش‌ فرماندار الجزایر مبنی‌ بر اختلاس‌ وی‌ از خزانه تلمسان‌، اموال‌ جزائرلی‌ مصادره‌ شد، ولی‌ با اثبات‌ نادرستی این‌ گزارش‌، اموالش‌ را پس‌ دادند (سامی‌، 1306ـ 1316، همانجا) و با حمایت‌ صدراعظم‌، قوجه‌ راغب‌پاشا، به‌ فرماندهی‌ كشتی‌ شهباز بحری‌ منصوب‌ شد ( د. ا. ترك‌ ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به جاوید، 1969، همانجا). در 1176، به‌ رتبه‌های‌ ریاله‌ (فرمانده‌ كشتی‌ سلطنتی‌ در مدیترانه‌) و سواری‌ (فرمانده‌ كشتی‌ فرماندهی‌) رسید و در شوال‌ 1179 پاتْرونا/ پادورنا (امیرالبحر بزرگ‌) و در 1180 قپودانه همایونْ كاپتانی‌ (فرمانده‌ كشتی‌ پرچمدارِ دریاسالار) شد (جودت‌پاشا، ج‌1، ص‌159؛ گوك‌یای‌ ، ص‌ 72؛ جاوید، 1998، ص‌ 7؛ د.ا.ترك‌ ، همانجا). با شروعِ مجدد جنگ‌ روس‌ و عثمانی‌ در 1182/ 1768، روسها كه‌ در دریای‌ سیاه‌ نیروهای‌ عثمانی‌ را مغلوب‌ ساخته‌ بودند، به‌ قصدِ نفوذ در دریای‌ اژه‌ و ایجاد شورش‌ در میانِ مسیحیانِ مقیم‌ روم‌ایلی‌، به‌ فرماندهی‌ اورلوف‌ و دریاسالاری‌ انگلیسی‌ به‌ نام‌ الفینستون‌، با جعفربیگ‌، دریاسالار رودِس‌، درگیر شدند ولی‌ پیروزی‌ قطعی‌ نیافتند (هامر ـ پورگشتال‌ ، ج‌ 8، ص‌ 358؛ جودت‌پاشا، ج‌ 1، ص‌ 158؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترك، همانجا). نیروهای‌ عثمانی‌ به‌ جزیره ساقز كشیده‌ شدند و جنگ‌ در اطراف‌ جزایر قویون‌ ، بین‌ جزائرلی‌ و دریاسالار اسپریدوف‌ رخ‌داد ( رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج‌ 1، ص‌ 159). نیروی‌ دریایی‌ عثمانی‌، كه‌ در تاریكی‌ شب‌ واردِ بندر چشمه‌ شده‌ بود، با خمپاره‌ و تیرهای‌ آلوده‌ به‌ نفت‌ روسها (معروف‌ به‌ شیوه انگلیسی‌) روبه‌رو شد و سرانجام‌ همه كشتیها سوخت‌ و غرق‌ شد (14 ربیع‌الاول‌ 1184/ 8 ژوئیه‌ 1770). به‌ این‌ ترتیب‌، راه‌ دریای‌ سفید (اژه‌) به‌ استانبول‌ بسته‌ شد (هامر ـ پورگشتال‌؛ جودت‌پاشا؛ د. ا. ترك‌، همانجاها). روسها، در پی پیروزی‌ در نبردِ چشمه‌، در 16 جمادی‌الا´خره 1184/ 7 اكتبر 1770 لمنی‌ را تصرف‌ كردند ( د. ا. ترك‌، همانجا). جزائرلی‌ به‌ محض‌ شنیدنِ خبر، دستور داد كه‌ سه‌ هزار نیرو به‌ فرماندهی‌ مولدُوانْچی‌ علی‌پاشا آماده‌ شوند و چون‌ محافظان‌ قلعه لمنی‌، به‌ سبب‌ طولانی‌ شدن‌ محاصره‌، آماده تسلیم‌ بودند، با هشتصد فدایی‌ به‌ سرعت‌ به‌ لمنی‌ رفت‌ و در 28 جمادی‌الا´خره‌ 1184/ 19 اكتبر 1770 آنجا را از روسها پس‌ گرفت‌ (اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 447). هامر ـ پورگشتال‌ وقایع‌ چشمه‌ و لمنی‌ را در 1214/1800 مستقیماً از شاهد ماجرا شنیده‌ و نقل‌ كرده‌ است‌ ( رجوع کنید به ج‌ 8، ص‌ 358ـ359). بارون‌ دوتوت‌ ، معاصرِ جزائرلی‌، نیز كه‌ این‌ فتح‌ را ناممكن‌ می‌دانست‌، در خاطراتِ خود، از موفقیت‌ او ابراز حیرت‌ نموده‌ است‌ (رجوع کنید به د. ا. ترك‌ ، همانجا).

جزائرلی‌، پس‌ از تصرف‌ لمنی‌، دشمن‌ را از بندر مـُندرس‌ و بندر مایدوس‌ راند و به‌ چناق‌ قلعه‌ (نزدیك‌ تنگه داردانل‌) بازگشت‌. مصطفی‌ سوم‌ (حك :1171ـ1187)، سلطان‌ عثمانی‌، برای‌ این‌ پیروزی‌، به‌ او تاج‌ گل‌ طلایی‌ و منصبِ وزارت‌ و سرعسكری‌ بُغاز (تنگه داردانل‌) و لقبِ غازی‌ اعطا نمود (هامر ـ پورگشتال‌، ج‌ 8، ص‌ 424؛ نیز رجوع کنید به جاوید، 1969، ص‌ 42؛ اوزون‌ چارشیلی‌، همانجا).

جزائرلی‌ در جمادی‌الا´خره 1184 قپودانِ دریا (دریاسالار) شد و تا ذیحجه 1186 در این‌ سمت‌ باقی‌ بود، ولی‌ با مرگ‌ مصطفی‌ سوم‌ و جلوس‌ عبدالحمید اول‌ (حك :1187ـ1203)، از این‌ سمت‌ عزل‌ شد و به‌ عنوان‌ سرعسكر رُسچُك‌/ روسچوق‌ (رازگارد) به‌ فرمان‌ سلطان‌ عبدالحمید اول‌ برای‌ شركت‌ در جنگ‌ با روس‌، عازم‌ رسچك‌ (در بلغارستان‌ كنونی‌) گردید (فرید، ص‌ 337؛ اوزون‌ چارشیلی‌، همانجا)؛ اما با پیروزی‌ روسها، به‌ فرماندهی‌ سواروف‌ و رومانزوف‌، دولت‌ عثمانی‌ مجبور به‌ امضای‌ معاهده كوچك‌ قینارجه‌ در 12 جمادی‌الاولی‌ 1188/ 21 ژوئیه‌ 1774 گردید (فرید، ص‌ 341ـ342).

جزائرلی‌ پس‌ از معاهده كوچك‌ قینارجه‌، بار دوم‌ قپودانِ دریا (1188) شد و پانزده‌ سال‌ در این‌ سِمَت‌ به‌ خدمت‌ پرداخت‌ تا جایی‌ كه‌ صدراعظمها را كنار زد و اتابك‌ سلطنت‌ شد (جاوید، 1969، همانجا؛ نیز رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج‌ 3، ص‌ 387) و توانست‌ روندِ نوسازی‌ نیروی‌ دریایی‌ عثمانی‌ را، بدون‌ مخالفت‌ داخلی‌، پیش‌ ببرد. تحت‌ نظر او مدرسه‌ علوم‌ ریاضی بارون‌ دوتوت‌ به‌ مدرسه مهندسی‌ پیشرفته‌ و جامعی‌ به‌ نام‌ مهندس‌خانه‌ بحری همایون‌ توسعه‌ یافت‌ (شاو ، ج‌ 1، ص‌ 252؛ نیز رجوع کنید به الدولة العثمانیة، ج‌ 1، ص‌ 422، ج‌ 2، ص‌ 505؛ شكیب‌ ارسلان‌، ص‌ 253). كوششهای‌ او در دو زمینه‌ بود: 1) ایجادِ كارخانه‌های‌ كشتی‌سازی‌ جدید با دعوت‌ از صنعتگران‌ فرانسوی‌ برای‌ تولید كشتیهای‌ جدید با الگوی‌ فرانسوی‌ ـ بریتانیایی‌، ولی‌ سبك‌تر كه‌ در آبراهه‌های‌ كم‌ عرضِ اژه‌ قادر به‌ حركت‌ باشند. وی‌ تا 1199 توانست‌ ناوگانی‌ بالغ‌ بر 22 كشتی‌ غول‌پیكر جنگی‌ تشكیل‌ دهد، اما به‌ دلیل‌ رواج‌ رشوه‌خواری‌ و منصب‌ فروشی‌، در بهبود وضع‌ افسران‌ و كاركنان‌ موفقیتی‌ نیافت‌ (گودوین‌ ، ص‌ 107). 2) ایجادِ دوره آموزشی‌ دریایی‌ با امكانات‌ و پادگانهای‌ ویژه‌ برای‌ تربیت‌ افسران‌ مقتدر و مسلط‌ به‌ شیوه‌های‌ جدید رزمایش‌ (مانور)های‌ دریایی‌ با هیئتی‌ متشكل‌ از بارون‌ دوتوت‌ و كمبل‌ اسكاتلندی‌ و دیگران‌ (شاو؛ گودوین‌، همانجاها). اما عبدالحمید، به‌ سبب‌ جنگ‌ با كشورهای‌ معارض‌ و به‌ویژه‌ نگرانی‌ از مرزهای‌ ایران‌ و سیاست‌ تهاجمی‌ كریمخان‌ زند به‌ آناطولی‌ شرقی‌ و بصره‌، آماده حمایت‌ از اصلاحات‌ جزائرلی‌ نبود. فقط‌ وقتی‌ سلیمان‌پاشا حكومت‌ ممالیك‌ را به‌ عراق‌ بازگرداند (1188ـ1189)، نگرانی‌ عثمانیها از ایران‌ به‌ مدت‌ یك‌ قرن‌ بر طرف‌ شد. جنگ‌ طولانی‌ با روسیه‌، كه‌ سبب‌ ضعفِ اقتدار عثمانی‌ شده‌ بود، شروع‌ فعالیتهای‌ جدایی‌خواهانه‌ در مناطقی‌ چون‌ سوریه‌ را در پی‌ داشت‌. جزائرلی‌، به‌ پشتوانه تجربه‌اش‌، مأموریت‌ یافت‌ شورش‌ ظاهرالعُمَر * را سركوب‌ كند (شاو، ج‌ 1، ص‌ 252ـ254؛ نیز رجوع کنید به شهابی‌، قسم‌ 1، ص‌ 111؛ ینی‌، ص‌ 317ـ323، 462ـ464). شیخ‌ ظاهر در آن‌ زمان‌ بر صیدا و عكا دست‌ یافته‌ و، با استفاده‌ از عواید زمینهای‌ تیولی‌ و اجاره‌ای‌، اقتدار سیاسی‌ كسب‌ كرده‌ بود. جزائرلی‌ به‌ عكا رفت‌ و پس‌ از غلبه‌ بر ظاهر، اموال‌ او را به‌ نفع‌ خزانه عثمانی‌ تصرف‌ كرد (شهابی‌، قسم‌ 1، ص‌ 111ـ114؛ ینی‌، ص‌ 464ـ465).

در 1192/1778، مذاكرات‌ با روسیه‌ در باره كریمه‌، به‌ هراس‌ از جنگ‌ دیگری‌ ختم‌ شد و جزائرلی‌ دستور داد كه‌ در دریای‌ سیاه‌ رزمایش‌ نظامی‌ صورت‌ گیرد، اما به‌ هدفش‌ نرسید و كشتیهای‌ عثمانی‌ غرق‌ شدند. سرانجام‌، سلطان‌ عبدالحمید اول‌ با تصویب‌ علما در آینالی‌ قواق‌/ آینالی‌كاواك‌، با الحاق‌ كریمه‌ به‌ روسیه‌ و دخالت‌ نكردن‌ در امور آن‌ موافقت‌ كرد (گوگچه‌، ص‌50 - 51؛ واصف‌ افندی‌ ، ص‌ 104ـ 105؛ نیز رجوع کنید به آكسان‌ ، ص‌ 184). از آن‌ پس‌، كاترین‌ دوم‌ (حك : 1175ـ ح 1211/ 1762ـ 1796)، امپراتریس‌ روسیه‌، كریمه‌ را پایگاهی‌ برای‌ پیشروی‌ به‌ داخل‌ سرزمینهای‌ عثمانی‌ كرد. جزائرلی‌، كه‌ از موفقیتهای‌ روسها آگاهی‌ داشت‌، برای مقابله‌ با نفوذ روسها، هم‌زمان‌ با توسعه استحكامات‌، به‌ رزمایش‌ دریایی‌ در اژه‌ و موره‌ (جنوب‌ یونان‌) و گرید (كرت‌) نیز اقدام‌ كرد (واصف‌ افندی‌، ص‌ 214، 205).

در رجب‌ 1193، مأموریت‌ سركوب‌ شورشهای‌ موره‌ (جنوب‌ یونان‌) به‌ جزائرلی‌ محول‌ شد. او نیز آرناودهای‌ شورشی‌ (آلبانیاییها) را اخراج‌ و از رعایا رفع‌ ظلم‌ كرد و حكومتِ موره‌ به‌ او واگذار شد (جاوید، 1969، همانجا؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترك‌ ، همانجا).

جزائرلی‌ سه‌ بار (در 1195، 1199 و 1200) قائم‌مقام‌ صدارت‌ شد و سهم‌ مهمی‌ در اداره كشور داشت‌ (جودت‌پاشا، ج‌ 2، ص‌ 154، ج‌ 3، ص‌ 130، 258، 387ـ 388، سند ش‌ 11ـ 12؛ واصف‌ افندی‌، ص‌ 231، 314). بار دوم‌ تصدی‌ او به‌ عنوانِ قائم‌مقام‌، بعد از سقوط‌ رقیبش‌، خلیل‌ حمیدپاشا، بود كه‌ به‌ ناحق‌ شایع‌ شده‌ بود قصد كنار زدن‌ سلطان‌ عبدالحمید را دارد (جودت‌پاشا، ج‌ 3، ص‌ 129ـ132، 261؛ شاو، ج‌ 1، ص‌ 257).

در 10 شعبان‌ 1200/ 8 ژوئن‌ 1786، جزائرلی‌ غازی‌ حسن‌ پاشا، با مأموریت‌ بازیابی اقتدار عثمانی‌ در مصر، به‌ اسكندریه‌ رفت‌ و پس‌ از پیروزی‌ اولیه‌ بر حكومت‌ مشترك‌ ابراهیم‌ بیگ‌ و مرادبیگ‌، كه‌ به‌ تشویق‌ فرانسویها داعیه استقلال‌ داشتند، كوشید به‌ اصلاحِ امور مصر بپردازد. وی‌، یگِن‌ محمدپاشا، والی‌ مصر، را آزاد كرد و هر چند به‌ سبب‌ پیچیدگی اوضاع‌ اجتماعی‌ نتوانست‌ سلسله ممالیك‌ را براندازد، با ایجاد تفرقه‌ میان‌ امرای‌ ممالیك‌، اقتدار عثمانی‌ را بازگرداند و سرانجام‌، پس‌ از شش‌ماه‌ اقامت‌ در مصر، به‌ استانبول‌ بازگشت‌ ( رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج‌ 3، ص‌300ـ 308؛ د. ا. ترك‌ ، همانجا؛ هولت‌ ، ص‌380). ولی‌ پس‌ از بازگشت‌، مأمور مذاكره‌ با روسها در باب‌ اختلافات‌ دو دولت‌ شد، اما مذاكره‌اش‌ با روسها نتیجه‌ای‌ نبخشید و چون‌ باب‌ عالی‌ تحت‌ نفوذ هوادارانِ جنگ‌ بود، یوسف‌پاشا، به‌ پشتگرمی‌ پروس‌ و انگلیس‌ و فرانسه‌، در 29 شوال‌ 1201/ 1787 به‌ روسیه‌ اولتیماتوم‌ داد. با رد اولتیماتوم‌ از سوی‌ روسیه‌، بولگاكوف‌، سفیر روس‌، در یدی‌ كوله‌ (قصرِ هفت‌ برج‌) زندانی‌ شد و دولت‌ عثمانی‌ به‌ فتوای‌ مفتی‌زاده‌ احمد ( رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج‌4، ص‌253) به‌ روسها اعلام‌ جنگ‌ داد (فرید، ص‌ 361؛ نیز رجوع کنید به والتر، ص‌329؛ رجوع کنید به گوگچه‌، ص‌214). در ابتدای‌ توجه‌ روسها به‌ جانب‌ ایران‌ و داغستان‌، چون‌ جزائرلی‌ با صدراعظم‌ عثمانی‌ بر سرِ اداره جنگ‌ اختلاف‌نظر داشت‌، عثمانی‌ حمله گسترده‌ای‌ نكرد (جودت‌پاشا، ج‌4، ص‌18ـ 25؛ شاو، ج‌1، ص‌ 258)، اما اتریش‌ ایالات‌ صرب‌نشین‌ را تصرف‌ نمود و روسیه‌ به‌ فرماندهی‌ پاتیومكین‌ ، قلعه اوزی‌/ آچاكوف‌ را در اوكراین‌ محاصره‌ كرد. طبقِ فرمانِ حكومتی‌، جزائرلی‌ مأمور شكستن‌ محاصره آنجا گردید، ولی‌ به‌سبب‌ شیوه‌های‌ جنگی‌ برترِ روسها و نیز كمی‌ عمق‌ آبِ بندرِ آچاكوف‌، كه‌ امكان‌ حركت‌ كشتیهای‌ عثمانی‌ در آن‌ نبود، شكست‌ خورد (والتر، ص‌330؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترك، همانجا؛ ایلتر، ص‌ 548ـ549)، سپس‌ در ییلان‌ آداسی‌ بر روسها غلبه‌ یافت‌، ولی‌ نتوانست‌ از سقوط‌ قلعه مستحكم‌ اوزی‌ (آچاكوف‌) جلوگیری‌ كند (7 ربیع‌الاول‌ 1203/ 6 دسامبر1788) و به‌ استانبول‌ بازگشت‌ ( د. ترك‌، ذیل‌ "Pasa, Cezayirli Gazi ("Hasan. با اینكه‌ سقوط‌ آچاكوف‌، سبب‌ تأثر عمومی‌ و تنزل‌ اعتبار جزائرلی‌ شد، وی‌ تا مرگ‌ عبدالحمید اول‌ و جلوس‌ سلیم‌ سوم‌ (حك : 1203ـ1222) قائم‌ مقام‌ باقی‌ ماند (جودت‌پاشا، ج‌ 4، ص‌ 234؛ د. ا. ترك‌ ، همانجا).

سلطان‌ جوان‌، جزائرلی‌ را از قپودان‌ پاشایی‌ عزل‌ كرد و سرعسكری‌ قلعه اسماعیل‌ واقع‌ در رومانی‌ را به‌ وی‌ داد (جاوید، 1969، ص‌ 43؛ اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 448). با شكستهای‌ صدراعظم‌ كتخدا حسن‌پاشا (صدارت‌ از 3 رمضان‌ 1203 تا 15 ربیع‌الاول‌ 1204) در فوكشانِ رومانی‌ و بوزائو و بلگراد (1203/1789)، و موفقیت‌ جزائرلی‌ در تاراندن‌ روسها از مقابل‌ قلعه اسماعیل‌، جزائرلی‌ نزد سلطان‌ عثمانی‌ جایگاه‌ برتری‌ یافت‌ (رجوع کنید به والتر، همانجا؛ شكیب‌ ارسلان‌، ص‌ 258) و مقارنِ انقلاب‌ كبیر فرانسه‌ و تصویب‌ حقوق‌ بشر، فرمانده‌ كل‌ نیروها (سردارِ اكرم‌) و نیز صدراعظم‌ شد (ربیع‌الاول‌ 1204/ 3 دسامبر 1789؛ جاوید، 1998، ص‌ 7؛ نیز رجوع کنید به د. ا. ترك، همانجا). دوران‌ صدارت‌ كوتاه‌ وی‌ در شومن‌/ شوملا بلغارستان‌ گذشت‌ (جاوید، 1998، همانجا) و در 14 رجب‌ 1204/ 30 مارس‌ 1790 در همانجا درگذشت‌ و در تكیه بكتاشی‌ دفن‌ شد (ثریا، ج‌ 2، ص‌ 159). بنا به‌ روایتی‌ ( رجوع کنید به جاوید، 1998، ص‌250)، وی‌ به‌ قتل‌ رسید، ولی‌ به‌ روایت‌ كتخدا (قائم‌ مقام‌)، جزائرلی‌ بر اثر سرماخوردگی‌ درگذشت‌ (رجوع کنید به د. ا. ترك‌ ، همانجا). از او، به‌ نسبت‌ مقام‌ و موقعیتش‌، ثروت‌ اندكی‌ باقی‌ماند؛ چهارهزار آقچه‌ برای‌ همسرش‌ (متوفی‌ 1224). تنها دخترش‌ قبل‌ از جزائرلی‌، در 1202، درگذشته‌ بود (ثریا، ج‌ 2، ص‌ 160).

در باره جزائرلی‌ گفته‌اند كه‌ جسور، بسیار شجاع‌، غیور، مدیر و مدبّر، رازدار و صادق‌ نسبت‌ به‌ دولت‌، و دادگر و نیكوكار بود ( رجوع کنید به واصف‌ افندی‌، ص‌ 322ـ323؛ سامی‌، 1306ـ1316؛ ثریا، همانجاها؛ اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 447، 450). معاصر وی‌، واصف‌ افندی‌، او را به‌ نحوی‌ مبالغه‌آمیز ستوده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ وی‌ خداترس‌ و بی‌عیب‌ بود ( رجوع کنید به همانجا)؛ اما، دیگر نویسنده معاصر وی‌، جاوید، در عین‌ ستودن‌ صفات‌ نیك‌ او، به‌ خونریزیهایش‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ ( رجوع کنید به 1969، همانجا). جودت‌پاشا (ج‌ 3، ص‌ 259ـ260) قتل‌ نایبِ صیدا را نقطه سیاهی‌ در كارنامه او دانسته‌ است‌ (نیز رجوع کنید به سامی‌، 1306ـ1316، همانجا).

جزائرلی‌ در میان‌ دولتمردان‌ عثمانی‌ شخصیت‌ برجسته‌ای‌ بود، چنانكه‌ در نامه محرمانه شاهزاده‌ سلیم‌ (بعداً سلیم‌ سوم‌، حك :1203ـ1222/ 1789ـ1807) به‌ لوئی‌ شانزدهم‌، پادشاه‌ فرانسه‌ (حك : ح 1188ـ1207/ 1774ـ1792)، آمده‌ است‌: «او را در برابر دشمنانِ دین‌ پست‌ نكنید، زیرا در همه فرنگستان‌ نامش‌ بزرگ‌ است‌ و به‌ خدا او خدمتگزارِ صادق‌ دولت‌ است‌.» عبدالحمید اول‌ نیز در نامه همایونی‌ از او تقدیر كرده‌ است‌ ( رجوع کنید به د. ا. د. ترك‌ ، همانجا). این‌ موقعیت‌ ممتاز در میان‌ دُوَل‌ بیگانه‌ نیز شناخته‌ شده‌ بود (همانجا).

از جزائرلی‌ آثار متعددی‌ باقی‌مانده‌ است‌، از جمله‌ بیمارستان‌، تِرسانه‌ * (زرادخانه نیروی‌ دریایی‌)، چشمه‌هایی‌ در جزیره لِمنی‌ و جزیره چشمه‌، مسجدجامع‌ مصلح‌الدین‌ و حمامی‌ در ویزه‌، تكیه‌هایی‌ در شومن‌، حصاری‌ برای‌ تروا و اسكله‌ای‌ در ینی‌محله‌ (ثریا، ج‌ 2، ص‌ 159؛ جاوید، 1969، همانجا؛ اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 449ـ450). معروف‌ است‌ كه‌ وی‌ شیر درنده‌ای‌ را اهلی‌ كرده‌ بود و آن‌ را مانند گربه‌ای‌ همیشه‌ به‌ همراه‌ داشت‌ ( رجوع کنید به واصف‌افندی‌، ص‌ 326؛ الدولة العثمانیة، تصویر160). بر مُهرِ او به‌ خط‌ تعلیق‌ این‌ عبارت‌ حك‌ شده‌ بود: «مارآهُ المؤمنونَ حسناً فهو عنداللّهِ حَسَن‌» ( د. ا. ترك‌ ، همانجا).

چاكری یمنی‌، از عالمان‌ دوره عبدالحمید، كتابی‌ به‌ نامِ غزوات‌ غازی‌ حسن‌ پاشا ، در باره جنگها و شورشهای‌ زمان‌ جزائرلی‌ غازی‌ تألیف‌ كرده‌ كه‌ در كتابخانه سلیمانیه‌ موجود است‌ ( د. ا. د. ترك‌ ، ذیل‌ "Cezayirli Gazi Hasan Pasa" ؛ نیز رجوع کنید به اوزون‌ چارشیلی‌، ج‌ 2، ص‌ 450).


منابع‌:
(1) عزیز سامح‌ ایلتر، الاتراك‌ العثمانیون‌ فی‌ افریقیا الشمالیة، ترجمة‌ محمود علی‌ عامر، بیروت‌ 1409/1989؛
(2) محمد ثریا، سجل‌ عثمانی‌ ، استانبول‌ 1308ـ1315/1890ـ1897، چاپ‌ افست‌ انگلستان‌ 1971؛
(3) احمد جاوید، وُردِ مُطَرّا ، در احمد تائب‌ عثمان‌زاده‌، حدیقة‌ الوزرا، استانبول‌ 1271، چاپ‌ افست‌ فرایبورك‌ 1969؛
(4) احمد جودت‌پاشا، تاریخ‌ جودت‌، استانبول‌ 1309؛
(5) همان‌، تعریب‌ عبدالقادر افندی‌ دنا، چاپ‌ عبداللطیف‌بن‌ محمد حمید، بیروت‌ 1420/1999؛
(6) الدولة العثمانیة : تاریخ‌ و حضارة، نقله‌ الی‌ العربیة صالح‌ سعداوی‌، استانبول‌: مركز الابحاث‌ للتاریخ‌ و الفنون‌ و الثقافة الاسلامیة‌، 1999؛
(7) شمس‌الدین‌بن‌ خالد سامی‌، قاموس‌الاعلام‌ ، چاپ‌ مهران‌، استانبول‌ 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛
(8) همو، قاموس‌ تركی‌ ، چاپ‌ احمد جودت‌، استانبول‌ 1317؛
(9) شكیب‌ ارسلان‌، تاریخ‌ الدّولة العثمانیة، چاپ‌ حسن‌ سماحی‌ سویدان‌، دمشق‌ 1422/2001؛
(10) حیدر احمد شهابی‌، لبنان‌ فی‌ عهدالامراء الشهابیین، چاپ‌ اسد رستم‌ و فؤاد افرام‌ بستانی‌، بیروت‌ 1969؛
(11) محمدبك‌ فرید، تاریخ‌ الدولة العلیة العثمانیة، چاپ‌ احسان‌ حقی‌، بیروت‌ 1408/1988؛
(12) جمال‌ گوگچه‌، قفقاز و سیاست‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ ، ترجمه وهاب‌ ولی‌، تهران‌ 1373 ش‌؛
(13) والتر، تاریخ‌ روسیه‌: از پیدایش‌ تا 1945 ، ترجمه نجفقلی‌ معزّی‌، تهران‌ 1338 ش‌؛
(14) جرجی‌ینی‌، «ظاهرالعمر»، المقتطف‌ ، ج‌ 28، ش‌ 4 و 5 (محرّم‌ و صفر 1321)؛


(15) Virginia H. Aksan, An Ottoman statesment in war and peace: Ahmed Resmi Efendi, 1700-1783 , Leiden 1995;
(16) Ahmed Cavid, Hadika-i vekayi، , ed. Adnan Baycar, Ankara 1998;
(17) Orhan Saik Gokyay, "Osmanli Donanmasi ve kapudan-I derya ile ilgili tesrifat Hakkinda Belgeler", Tarih Enstitusu Dergisi , vol.12, no. 12 (1981-1982);
(18) Godfrey Goodwin, The Janissaries , London 1997;
(19) Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963;
(20) P.M. Holt, "The later Ottoman Empire in Egypt and the fertile crescent", in The Cambridge history of Islam , vol. 1A , ed. P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, and Bernard Lewis, London: Cambridge University Press, 1980;
(21) IA, s.v. "Hasan Pasa, Cezayirli Gazi " (by I. H. Uzuncarsili);
(22) Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu , Istanbul 1971-1972;
(23) Stanford J. Shaw, History of the Ottoman Empire and modern Turkey , Cambridge 1985;
(24) TA , s.v. "Hasan Pasa, Cezayirli Gazi";
(25) TDVIA , s.v. "Cezayirli Gazi Hasan Pasa" (by Mahir Aydin);
(26) Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi , vol.2, Ankara 1983;
(27) Ahmed vasfi Efendi, Mehasinu'l-asar ve hakaiku'l-ahbar , ed. Mucteba Ilgurel, Ankara 1994.

/ ناصر شعاریان‌ /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4646
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست