جریب ، از واحدهای بسیار كهن برای اندازهگیری سطح و گاهی حجم و وزن. در باره اصل واژه جریب آرای متفاوت و گاه متضادی وجود دارد. این واژه چند بار در متون فارسی میانه (از جمله ایاتكار ژاماسپیك، ص 72؛ بیلی ، ص 583؛ نیز سنگنوشته شاپور اول در كعبه زردشت: ژینیو ، ص 51؛ بك ، ص 367) بهصورت gryw بهكار رفته است (نیز رجوع کنید به مكنزی ، ذیل واژه). بر این اساس، ریشه مفروض آن واژه ایرانی باستان griba دانسته شده است (هوبشمان ، ص 181). همچنین سیمز ـ ویلیامز (ج 1، اصطلاحنامه، ص 177، ذیل " "aypnol)، باتوجه بهصورت مستعمل این واژه در چند نوشته بلخی، با قید احتمال، اوستایی آن را به صورت griuua (به معنای «گردن») بازسازی نموده كه در این صورت با واژه گریو در فارسی میانه (به معنای گردن) مرتبط است (نیز رجوع کنید به مكنزی، همانجا). از دیگر سو، بنا به نظر برخی از زبانشناسان، جریب از واژه سریانی گَریبا(رجوع کنید به فرانكل ، ص130؛ مشكور، ج 1، ص 135)، كه خود باقیمانده صورت اكدی kirubuمیباشد (بروكلمان ، ص130، )، مشتق شده است.
در متون متقدم فارسی، جریب به همین صورت بسیار بهكار رفته است (مثلاً رجوع کنید به محمدبن ایوب طبری، ص 183). به صورت گَری نیز نمونههایی از كاربرد آن وجود دارد (رجوع کنید به همان، ص 184). باتوجه به وسعت و سابقه كاربرد واژه جریب در زبان فارسی، واژگان دیگری نیز از آن ساخته شده است، از جمله «جریبانه»، به معنای مقدار مالیات معینی كه از هر جریب زمین باید گرفته شود؛ «جریبكِش»، كسی كه عهدهدار تقسیم زمینهای مزروعی به تعداد معینی جریب است؛ و «جریبكشی»، عملیات تقسیم زمین به قطعات مساوی (رجوع کنید به فولرس ، ج 1، ص 514، ذیل «جریب»). بهنوشته بیهقی (ص810)، در حوالی نیشابور و شادیاخ، جریب «جفتوار» نیز نامیده میشده است.
لغتشناسان متقدم عرب در مورد عربی بودن این واژه تردید داشتهاند، از جمله جَوالیقی (ص 159) به نقل از ابندُرَید، جریب را معرّب ذكر كرده است. با این حال، در عربی واژه جریب به صورتهای أَجْرِبة و جُربان جمع بسته شده است (رجوع کنید به ابندرید، ج 1، ص 266؛ ازهری، ج 11، ص 50 51؛ ابنسیده، ج 7، ص 401؛ ابنمنظور، ج 2، ص 228؛ فیومی، ج 1، ص95).
در سرزمینهای اسلامی، از جمله در ایران، جریب علاوه بر اینكه عمدتاً واحدی از واحدهای سطح بوده، واحد حجم یا وزن هم بوده است. بر اساس اشارههایی به واژه جریب در متون ایرانی پیش از اسلام (رجوع کنید به ایاتكار ژاماسپیك ؛ بیلی، همانجاها) و نیز نوشتههای مورخان اسلامی، این واحد در ایران پیش از اسلام برای تعیین مساحت اراضی بهكار میرفته است (رجوع کنید به آلتهایم و اشتیل ، ص 42). به نظر میرسد كه ایرانیان این واحد را از آرامیهای ساكن عراق گرفته بودند (امام شوشتری، ص 37). به نوشته مسعودی (ج 1، ص 309ـ310) و محمدبن جریر طبری (سلسله 1، ص 962)، خسرو انوشیروان ساسانی (حك : 531 579 میلادی) برای هر جریب زمین در منطقه عراق و بسته به نوع محصول آن، مالیاتی وضع كرده بود.
از نخستین سالهای دوره اسلامی، گزارشهایی از استفاده از جریب بهعنوان واحد سطح دیده شده است، از جمله به نوشته بسیاری از مورخان و نویسندگان اسلامی (از جمله بَحشَل، ص 34؛ ماوَردی، ص 265)، در زمان خلافت عمر (13ـ23) و به دستور او منطقه سواد (دشت آبرفتی و بسیار كهن منطقه دجله و فرات) اندازهگیری شد و مساحت این منطقه 75 میلیون جریب تعیین گردید (یاقوت حموی، ج 3، ص 174ـ 175). در اوایل دوره اسلامی نیز از زمینهای كشاورزی بر اساس هر جریب و باتوجه به نوع محصول، مالیات میگرفتند (ماوردی، ص 265ـ266؛ یاقوتحموی، همانجا). بر این اساس، یكی از شروط جاری شدن خراج بر هر زمین، دانستن مساحت آن به جریب بود (ماوردی، ص 271؛ ابنفراء، ص 179).
استفاده از جریب، هم به عنوان واحد وزن هم به عنوان واحد سطح، تقسیم آن به واحدهای كوچكتر در مناطق گوناگون و نیز منطبق نبودن اندازه این اجزا باهم، موضوع برابرسازی دو یا چند مقدار اندازهگیری شده با این واحد را مسئلهای بغرنج كرده بود. یكسانسازی این واحد در یك سرزمین یا تبدیل آن به واحدهای دیگر، با هدف از بین بردن این مسئله و رفع ابهام در استفاده از این واحد، موضوع اصلاحاتی بوده كه در سرزمینهای اسلامی به دفعات رخ داده است. به نوشته لمتون (ص 698)، ارتباط مفهوم جریب با مقدار معینی از وزن محصول بهدست آمده از اندازه معینی زمین، و ارتباط همین محصول با انواع كاشت آبی و دیم، كه خود باعث بهدست آمدن مقدار متفاوتی محصول میگردد، باعث بروز تشتت در مقدار جریب در مناطق گوناگون میشده است. یك جریب گاه به دَه قَفیز (درمورد واحد سطح؛ قمی، ص 109) و گاه به هفت قفیز (در مورد واحد وزن؛ ابویوسف قاضی، ص 47) تقسیم میشده است. عموماً هر جریب 600 ، 3 ذراع * بوده است (ابنفراء، ص180). جریب، بر اساس نوع استفاده از آن در اندازهگیری مساحتهای كوچك یا بزرگ یا استفاده از آن در زمینهای بایر و دایر، به انواعی چون جریب صغیر و كبیر (هر جریب كبیر 323 برابر جریب صغیر بوده است؛ ابنحوقل، ص 302) و جریب عامر و غامر (آباد و ویران؛ ذهبی، ج 2، ص 321) تقسیم میشده است. زكریای قزوینی (ص 399) نیز از جریب هاشمی یاد كرده است. با اینكه گزارشهای متعددی از اندازه جریب وجود دارد (از جمله ابنحوقل، همانجا؛ مقدسی، ص 451؛ خوارزمی، ص 66)، تقریباً میتوان به این نتیجه رسید كه اندازه جریب در قرون اولیه اسلامی حدود 600 ، 1 مترمربع بوده است. خوارزمی (همانجا) اندازه جریب را برابرِ ضربِ «اَشْل» در «اَشْل» ذكر كرده است. این اَشْل برابر شصت ذراع هاشمی بوده (هینتس ، ص 88) و بنابراین، نوشته خوارزمی با نوشته ابنحوقل (همانجا)، كه جریب را برابر حاصل ضرب شصت ذراع در شصت ذراع دانسته است، تضادی ندارد و در تمامی این موارد، اندازه جریب تقریباً 600 ، 1 مترمربع محاسبهمیشدهاست.
از قرن یازدهم به بعد، به سببی ناشناخته، اندازه جریب به حدود 950 مترمربع تنزل پیدا كرد (هینتس، ص106ـ107)؛ اما، در بعضی مناطق، همان 600 ، 1 مترمربع اندازه یك جریب بود (برای آگاهی بیشتر در باره جریب و اندازه آن به عنوان واحد سطح رجوع کنید به سوور ، < مجله آسیایی >، ج 8، ص 485ـ 488؛ هینتس، همانجا؛ خاروف، ص 491ـ 498؛ دیانت، ج 1، ص 155ـ161). با تبدیل آنچه شاردن (ج 4، ص 176ـ177) در باره اندازه جریب در ایران دوره صفوی (ح 906ـ 1135) نوشته به مقادیر امروزی، اندازه هر جریب در آن زمان 956 مترمربع بوده است. در دوره قاجار (1210ـ1344) نیز هر جریب تقریباً یك هزار مترمربع (لمتون، ص 698) یا اندكی بیشتر از آن (تقریباً 108 ، 1 مترمربع) محاسبه میشده است (جمالزاده، ص 195).
تشتت ناشی از رواج چند نوع جریب در ایران و نیز آشنایی ایرانیان با واحدهای یكسان شده اروپایی، موجب تلاشهایی برای یكسانسازی مفاهیم سنّتی مقیاسها با واحدهای اروپایی شد. در 1302، محمدحسنخان صنیعالدوله پیشنهاد نمود اوزان و مقیاسهای سنّتی ایران، از جمله جریب، با مقادیر متناسب آنها در نظامهای بینالمللی برابر شود؛ بنابراین، هر جریب معادل یك هكتار تعیین شد (اعتمادالسلطنه، گ 44 پ). مقایسه نشان میدهد كه در 1302 ش و در دوره پنجم قانونگذاری مجلس شورای ملی، یكسانسازیهایی كه برای مقیاسهای سنّتی ایران با مقادیر اروپایی آنها صورت گرفت، عملاً بسط تجربه صنیعالدوله بود و برابر این قانون، نیز یك جریب معادلِ یك هكتار شد (برای آگاهی از مواد این قانون رجوع کنید به ایران. قوانین و احكام، مجموعه قوانین موضوعه و مصوبات دوره پنجم قانونگذاری ، ص 215ـ 218). این قانون در 1311 ش نَسخ و اوزان و مقیاسهای رسمی كشور بهنظام متری بدل شد (برای آگاهی از متن قانون ناسخ رجوع کنید به همو، مجموعه قوانین موضوعه و مصوبات دوره هشتم قانونگذاری ، ص206ـ 207)، اما عملاً استفاده از این مقادیر سنّتی در نقاط گوناگون ایران ادامه یافت و همچنان از جریب، به عنوان واحد سطح، اما با اندازههای متفاوت در نقاط مختلف، استفاده میشد (برای آگاهی از اندازه جریب در بعضی نواحیایران در نیمقرن گذشته رجوع کنید به جدول).
در قلمرو عثمانی نیز جریب به عنوان واحد سطح بسیار كاربرد داشته است. در این قلمرو نیز این اندیشه بهوجود آمد كه مقیاسهای محلی با مقیاسهای اروپایی یكسانسازی شوند. بر این اساس، طی قانونی كه در 1298 در زمان حكومت سلطان عبدالحمید دوم اعلام شد، مساحت هر جریب برابر یك هكتار تعیین گردید (گونرگون ، ص 309؛ برای بحث بیشتر در باره چگونگی ایجاد مقیاسهای جدید در این قلمرو رجوع کنید به همان، ص 297ـ316).
در دوره بابریان (899 1274) نیز مقیاسهای رایج در سرزمینهای اسلامی، از جمله جریب، با اندازههایی كمابیش متفاوت با اندازههای رایج در دیگر سرزمینها، در هند رواج یافت. مثلاً، در زمان اكبر شاه (حك : 963ـ1014)، نوعی جریب برابر با 5 ر12 «گز الهی» (مقیاس دیگری كه در زمان اكبر شاه وضع شده بود) ابداع شد. دیگر پادشاهان بابری نیز مقیاسهایی مانند این وضع نمودند (برای آگاهی از این مقیاسها و از جمله جریبهایی كه در این زمانها وضع شد رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ذیل "Misaha.2").
تشتت در بررسی مفهوم جریب در مقیاس سطح، كمابیش در برداشت افراد از این واحد در مقیاس حجم و وزن نیز وجود داشت. بهنوشته خوارزمی (ص 67)، مقدار جریب (در مفهوم واحد حجم و وزن آن) در هر سرزمینی متفاوت بود. در قرون اولیه اسلامی، جریب به اجزای كوچكتری شامل هفت (ابویوسف قاضی، ص 47) یا چهار (ازهری؛ ابنسیده؛ فیومی،همانجاها) قفیز تقسیم میشد و بر این اساس، مقدار آن از 75 كیلوگرم (دیانت، ج 1، ص 154ـ 155) تا 7ر22 كیلوگرم (هینتس، ص 61) در نوسان بود. بهنوشته شاد (ذیل واژه)، هر جریب شامل دوازده «صاع» و به نوشته هینتس (همانجا)، هر صاع 2ر4 لیتر یا 2ر3 كیلوگرم بود و بنابراین، هر جریب حدود 4ر38 كیلوگرم محاسبه میشد. بهنوشته ابنحوقل (ص 301)، هر جریب در شیراز به دَه قفیز و هر قفیز نیز به شانزده رطل تقسیم میشد، ولی جریب و قفیز در اصطخر نصف جریب و قفیز در شیراز بود. این نوشته ابنحوقل، تشتت حاكم بر این
جدولِ اندازه جریب دربعضی نواحی ایران در نیم قرن گذشته، بر اساس برابری آن با یك هكتار
شهر روستا/منطقه برابری با یك هكتار
تهران کن 24ر0 جریب
كرج ساوجبلاغ 12ر0 ً
كرج علیشاه عوض 24ر0 ً
محلات خُورهِه 1ر0 ً
محلات مشهد اَرْدَهال 2ر0 ً
قم رَوانَج 1ر0 ً
لاهیجان آستانه 1 ً
رودسر املش 1 ً
بابل بندپی 1 ً
نوشهر كُلْرودپِی 1 ً
تنكابن كَلارآباد 1ر0 ً
تنكابن لَنكارود 2ر0 ً
گرگان استرآباد رُستاق 0025ر0 ً
نور ناتِل رُستاق 1 ً
كرمانشاه كنگاور 08ر0 ً
مشهد چناران 36ر0 ً
تربتجام بالاجام 333ر0 ً
گناباد بَجِستان 18ر0 ً
تربتحیدریه سنگان 2ر0 ً
كاشمر بالا ولایت 08ر0 ً
كاشمر كوه سرخ 33ر0 ً
سبزوار بیراكوه 25ر0 ً
طبس اِصفَهَك 166ر0 ً
فردوس اَصْفاك 166ر0 ً
فردوس حومه 175ر0 ً
اصفهان قُهاب 1ر0 ً
اصفهان ماربین 076ر0 ً
اردستان علیا 225ر0 ً
نجفآباد تیران 1ر0 ً
گلپایگان جلگه 1ر0 ً
نطنز بادرود 14ر0 ً
همدان حسامآباد 0833ر0 ً
ملایر حومه 1ر0 ً
تویسركان خرمرود 1ر0 ً
بروجن پشتكوه 1ر0 ً
الیگودرز دِلفی 4ر0 ً
بروجرد اُشتُرینان 1ر0 ً
سمنان سرخه 125ر0 ً
سمنان شهمیرزاد 08ر0 ً
دامغان تویهدروار 5ر0 ً
معیارها و مقیاسها در ایران را بهخوبی نشان میدهد. بر اساس نوشته ابنحوقل و باتوجه به اینكه در فارس هر رطل برابر 130 درهم بوده (سوور، <مجله آسیایی > ، ج 7، ص 158ـ159)، یك جریب در محدوده فارس مقادیر متعددی داشته است، از چهارده كیلوگرم در كامفیروز (همان، ج 7، ص 159، پانویس 3) تا 3ر108 كیلوگرم در كازرون (هینتس، ص 62). غازانخان (حك : 694ـ703)، پادشاه ایلخانی ایران، برای پایان دادن به این تشتتها، دستور داد اوزان و اندازههای جدیدی وضع شود و استفاده از اوزان قدیم، از جمله جریب، را ممنوع كرد (برای آگاهی از متن فرمان او رجوع کنید به رشیدالدین فضلاللّه، ج 2، 1465ـ1466). به نظر مبارك، به طور كلی بیشترین مقداری كه برای یك جریب از نظر حجم در نظر گرفته شده، 264 لیتر است (مبارك، ص 136؛ برای آگاهی بیشتر در باره مقدار جریب در مفهوم واحد حجم و وزن رجوع کنید به هینتس، ص 61ـ62؛ خاروف، ص 361ـ369؛ دیانت، همانجا).
با توجه به كاربرد دیرپای واژه جریب در ایران و سرزمینهای اطراف آن، این واژه از زمانهای دور وارد ادبیات این سرزمینها شده و مَثَلها و عبارتهای متعددی با استفاده از آن ساخته شده است، از جمله نفرین «رَفَعَاللّهُ جریبیك» به معنای كنایی «خدا با مرگ تو روزیت را بِبُرَد» (بلاذری، ص 645؛ برای نمونه كاربرد جریب در مَثَلی عربی رجوع کنید به مُبَرَّد، ج 3، ص 1271؛ برای نمونه ذكر جریب در مَثَلی فارسیرجوع کنید به شاملو، حرف ب، دفتر 2، ص 979).
منابع: (1) فرانتس آلتهایم و روت اشتیل، تاریخ اقتصاد دولت ساسانی ، ترجمه هوشنگ صادقی، تهران 1382 ش؛ (2) ابنحوقل؛ (3) ابندرید، كتاب جمهرة اللغه، چاپ رمزی منیر بعلبكی، بیروت 1987ـ 1988؛ (4) ابنسیده، المحكم و المحیط الاعظم ، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت 1421/2000؛ (5) ابنفراء، الاحكام السلطانیة، چاپ محمد حامد فقی، قاهره 1409/1988؛ (6) ابنمنظور؛ (7) ابویوسف قاضی، كتابالخراج ، بیروت 1399/1979؛ (8) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج 11، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره [ بیتا. (؛ (9) محمدحسنبن علی اعتمادالسلطنه، اوزان و مقادیر ، نسخه خطی كتابخانه ملی ملك، ش 899؛ (10) محمدعلی امام شوشتری، تاریخ مقیاسات و نقود در حكومت اسلامی ، تهران 1339 ش؛ (11) ایران. قوانین و احكام، مجموعه قوانین موضوعه و مصوبات دوره پنجم قانونگذاری: از 22 دلو 1302 تا 21 بهمن ماه 1304 ، تهران: مجلس شورای ملی، 1350 ش؛ (12) همو، مجموعه قوانین موضوعه و مصوبات دوره هشتم قانونگذاری: 25 دیماه 1309ـ 25 دی ماه 1311 ، تهران: مجلس شورای ملی، ) بیتا. (؛ (13) اسلمبن سهل بحشل، تاریخ واسط ، چاپ كوركیس عوّاد، بیروت 1406/1986؛ (14) بلاذری (بیروت)؛ (15) بیهقی؛ (16) محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان، یا، اوضاع اقتصادی ایران ، برلین 1335، چاپ افست تهران 1362 ش؛ (17) موهوببن احمد جوالیقی، المعرّب منالكلام الاعجمی علی حروف المعجم ، چاپ احمد محمدشاكر، ) قاهره ( 1389/1969؛ (18) محمداحمد اسماعیل خاروف، «اوزان و مكاییل و مقاییس اسلامی و مقایسه آنها با اوزان و مكاییل بینالمللی كنونی»، پایاننامه دكتری دانشكده الهیات دانشگاه تهران 1353 ش؛ (19) محمدبن احمد خوارزمی، كتاب مفاتیحالعلوم ، چاپ فانفلوتن، لیدن 1968؛ (20) ابوالحسن دیانت، فرهنگ تاریخی سنجشها و ارزشها ، تبریز 1367 ش؛ (21) ذهبی؛ (22) رشیدالدین فضلاللّه؛ (23) محمد پادشاهبن غلام محییالدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363 ش؛ (24) احمد شاملو، كتاب كوچه ، حرف ب، دفتر 2، تهران 1378 ش؛ (25) محمدبن ایوب طبری، مفتاح المعاملات ، چاپ محمدامین ریاحی، ) تهران ( 1349 ش؛ (26) محمدبن جریر طبری، تاریخ (لیدن)؛ (27) احمدبن محمد فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الكبیر للرافعی ، بیروت: دارالفكر، ) بیتا. (؛ (28) زكریابن محمد قزوینی، آثارالبلاد و اخبارالعباد ، بیروت 1404/1984؛ (29) حسنبن محمد قمی، كتاب تاریخ قم ، ترجمه حسنبن علی قمی، چاپ جلالالدین طهرانی، تهران 1361 ش؛ (30) آنكاترین سواین فورد لمتون، مالك و زارع در ایران ، ترجمه منوچهر امیری، تهران 1345 ش؛ (31) علیبن محمد ماوردی، الاحكام السلطانیة و الولایات الدینیة، چاپ خالد عبداللطیف سبعالعلمی، بیروت 1410/1990؛ 32- علی باشا مبارك، المیزان فی الاقیسة و الاوزان ، ) قاهره (: مكتبة الثقافة الدینیة ، ) بیتا. (؛ (33) محمدبن یزید مبرّد، الكامل فی اللغه و الادب و النحو و التصریف ، ج 3، چاپ احمدمحمد شاكر، ) قاهره ] 1356/1937؛ (34) مسعودی، مروج (بیروت)؛ (35) محمدجواد مشكور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی ، تهران 1357 ش؛ (36) مقدسی؛ (37) دیوید نیل مكنزی، فرهنگ كوچك زبان پهلوی ، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران 1373 ش؛ (38) والتر هینتس، اوزان و مقیاسها در اسلام ، ترجمه و حواشی غلامرضا ورهرام، تهران 1368 ش؛ (39) یاقوت حموی؛
(40) Ayatkar i Zamasplk , ed. G. Messina, Rome: Pontificio Istituto Biblico, 1939; (41) Michael Back, Die sassanidischen Staatsinschriften , Acta Iranica, 18, Tehran and Liege 1978; (42) H. W. Bailey, "To the Zamasp Namak II", BSO [ A ] S , VI, pt.3 (1931); (43) Carl Brockelmann, Lexicon Syriacum , Halle 1928; (44) Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient , new ed. by L. Langles, Paris 1811; (45) EI 2 , s.v. "Misaha. 2: Muslim India" (by J.Burton - Page and P. A. Andrews); (46) Sigmund Fraenkel, Die aramaischen Fremdworter im arabischen , Leiden 1886, repr. Hildesheim 1962; (47) Philippe Gignoux, Glossaire des inscriptions Pehlevies et Parthes , London 1972; (48) Feza Gunergun, "Introduction of the metric system to the Ottoman state", in Transfer of modern science & technology to the Muslim world: Proceedings of the International Symposium on Modern Sciences and the Muslim World, ed. Ekmeleddin Ihsanoglu, Istanbul: The Research Centre for Islamic History, Art and Culture, 1992; (49) H. Hubschman, Persische Studien , Strassburg 1895; (50) M. H. Sauvaire, "Materiaux pour servir a l'histoire de la numismatique et de la mإtrologie musulmanes", JA , VII (1886), VIII (1886); (51) Nicholas Sims - Williams, Bactrian documents from northern Afghanistan , I: Legal and economic documents , Oxford 2000; (52) Johann August Vullers, Lexicon Persico - Latinum etymologicum , Bonn 1855-1864.