جراید در افریقای‌ شرقی‌ ، تاریخ‌ جراید و توسعه‌ و كاربرد آن‌ در میان‌ مسلمانان‌ شرق‌ افریقا بسیار مختصر است‌. با این‌ همه‌، از واپسین‌ سالهای‌ سده‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌ تاكنون‌، روشنفكران‌ مسلمانِ [ این‌ منطقه‌ ] از دیگر نقاط‌ جهان‌ اسلام‌، به‌ویژه‌ از مصر، روزنامه‌ و مجله‌ دریافت‌ كرده‌ و خوانده‌اند. همین‌ ارتباطات‌ باعث‌ پدید آمدن‌ علاقه‌ به‌ تأسیس‌ رسانه‌های‌ محلی‌ شد. نخستین‌ مسلمانی‌ كه‌ به‌ این‌ كار اقدام‌ كرد شیخ‌ امین‌بن‌ علی‌ مزروعی‌ بود. وی‌ عالمی‌ مسلمان‌ از مومباسا (مَنبَسه‌) بود كه‌ با كارها و آثار منتشرشده‌ سیدجمال‌الدین‌ اسدآبادی‌، محمد عبده‌ و محمد رشیدرضا آشنایی‌ داشت‌. شیخ‌امین‌ و گروهی‌ از علمای‌ مسلمان‌ سواحل‌ افریقای‌ شرقی‌، روزنامه‌ها و مجله‌هایی‌ چون‌ المنار را مرتباً مطالعه‌ می‌كردند. امین‌، به‌ سبب‌ دلمشغولی‌ با جایگاه‌ نازل‌ مسلمانان‌ و اسلام‌ در این‌ منطقه‌، تصمیم‌ گرفت‌ تا با استفاده‌ از جراید، سطح‌ آگاهی‌ دینی‌ و فرهنگی‌ و سیاسی‌ مسلمانان‌ را، بیشتر همسو با خط‌مشی‌ اصلاح‌طلبان‌ خاورمیانه‌، ارتقا دهد.

او در آغاز روزنامه‌ای‌ در ابعاد كوچك‌ تأسیس‌ نمود كه‌ الصحیفه‌ نام‌ داشت‌. اندكی‌ پس‌ از آن‌، در 1311 ش‌/1932، روزنامه‌ بزرگ‌تری‌ به‌ نام‌ الاصلاح‌ را بنیان‌ نهاد. هزینه‌های‌ روزنامه‌ را وی‌، با كمك‌ برخی‌ از هوادارانش‌، تأمین‌ می‌كرد. الاصلاح‌ به‌ دو زبان‌ سواحلی‌ و عربی‌ منتشر می‌شد كه‌ بخش‌ سواحلی‌ آن‌ اغلب‌ ترجمه‌ای‌ تقریبی‌ از بخش‌ عربی‌ بود. بدین‌ ترتیب‌، با كاربرد زبان‌ سواحلی‌، كه‌ زبان‌ میانجی‌ افریقای‌ شرقی‌ محسوب‌ می‌شود، خوانندگان‌ بیشتری‌ جذب‌ این‌ روزنامه‌ شدند. این‌ روزنامه‌ در باره‌ اوضاع‌ سیاسی‌ و اقتصادی‌ و دینی‌ در نواحی‌ ساحلی‌ افریقای‌ شرقی‌ بحث‌ می‌نمود و به‌طور مرتب‌ اخبار دیگر نقاط‌ جهان‌ اسلام‌ را نیز درج‌ می‌كرد و بدین‌ واسطه‌ سردبیر آن‌، اغلب‌ بر آن‌ بود تا جهان‌ اسلام‌ را به‌ همبستگی‌ بیشتر فرا خواند.

در 1301 ش‌/1932، شیخ‌امین‌ قاضی‌ مومباسا شد. وظایف‌ جدید، وی‌ را واداشت‌ تا اداره‌ الاصلاح‌ را به‌ عالم‌ مسلمان‌ دیگری‌ به‌ نام‌ شیخ‌ عبداللّه‌ الحَص‌ واگذار كند. بدین‌ ترتیب‌، تفاوت‌ چشمگیری‌ در رویكرد و سبك‌ این‌ روزنامه‌ پدید آمد كه‌ در آن‌ زمان‌ چندان‌ مطلوب‌ و مؤثر نبود، به‌ گونه‌ای‌ كه‌ همین‌ امر باعث‌ شد كمی‌ بعد، انتشار آن‌ متوقف‌ شود. با این‌ حال‌، شیخ‌امین‌، پس‌ از انتصابش‌ به‌ سِمَت‌ قاضی‌، و در 1306 ش‌/ 1937 به‌ سِمَت‌ قاضی‌القضات‌ یا شیخ‌الاسلامِ كنیا، به‌ نوشتن‌ ادامه‌ داد و كتابچه‌هایی‌ در باره‌ اسلام‌ چاپ‌ نمود. یكی‌ از این‌ كتابچه‌ها گزیده‌ مقاله‌هایی‌ از الاصلاح‌ بود كه‌ با عنوان‌ اُوُنگُزی‌ (در سواحلی‌ به‌معنای‌ ارشاد) به‌ چاپ‌ رسید.

بدین‌ ترتیب‌، توسعه‌ چاپ‌ و نشر روزنامه‌ به‌ پیروان‌ فرقه‌ احمدیه‌ * (قادیانیه‌) محول‌ گردید (رجوع کنید به كنیا * ، مسلمانان‌). ورود آنان‌ [ به‌ عرصه‌ مطبوعات‌ ] در دهه‌ 1310 ش‌/1930، با مواجهه‌ مستقیم‌ جوامع‌ اسلامی‌ همراه‌ شد و خود شیخ‌امین‌ مبارزه‌ با آنها را در افریقای‌ شرقی‌ به‌ راه‌ انداخت‌. با این‌ حال‌، در تانزانیا آنان‌ دو روزنامه‌ تأسیس‌ كردند: یكی‌ به‌ سواحلی‌ با نام‌ مَپِنزی‌ یا مونگو (عشق‌ خدا) و دیگری‌ به‌ انگلیسی‌ با نام‌ ایست‌ افریكن‌ تایمز . هر دو روزنامه‌ سرسختانه‌ از اسلام‌ دفاع‌ می‌كردند و با شرح‌ طولانی‌ تعالیم‌ اسلام‌ و پیوند آن‌ با جامعه‌ معاصر، به‌ چالشهای‌ پی‌درپی‌ كلامی‌ با مسیحیان‌ و مسیحیت‌ می‌پرداختند. بدیهی‌ است‌ كه‌ این‌ دو روزنامه‌ در موفقیت‌ نسبی‌ فرقه‌ احمدیه‌ در تانزانیا سهیم‌ بوده‌اند.

همچنین‌ جامعه‌ شیعیان‌ دوازده‌ امامی‌ تانزانیا، در دهه‌ 1340 ش‌/1960 مجله‌ ماهانه‌ اسلامی‌ دِلایت‌ (نور) را تأسیس‌ كرد كه‌ به‌ صورت‌ خیلی‌ ساده‌ منتشر می‌شد و بودجه‌ آن‌ را اعضای‌ این‌ جامعه‌ تأمین‌ می‌كردند. این‌ نشریه‌ و همچنین‌ نشریه‌ دیگری‌ به‌ نام‌ افریكا اسماعیلی‌، كه‌ جامعه‌ اسماعیلی‌ به‌ طور نامنظم‌ چاپ‌ می‌كند، گستره‌ توزیع‌ محدودی‌ دارند. خوانندگان‌ این‌ دو مجله‌ به‌ سختی‌ از جوامع‌ مخاطب‌ خود فراتر می‌روند. دو روزنامه‌ فرقه‌ احمدیه‌، تبلیغاتی‌ بدعت‌آمیز انگاشته‌ می‌شوند و بنابراین‌، مسلمانانِ دیگر آنها را نماینده‌ عقاید درستِ دینی‌ یا روش‌ مطلوب‌ ارائه‌ اسلام‌ در افریقای‌ شرقی‌ نمی‌دانند. تاكنون‌ هیچ‌ نشریه‌ اسلامی‌ مورد قبول‌ عموم‌ مسلمانان‌ در این‌ منطقه‌ منتشر نشده‌ است‌.

/ آ. ای‌. سالم‌ ( د. اسلام‌ ) /