جدیدها ، نهضت (جدیدیه )، جنبش اصلاح طلبی فرهنگی ـ آموزشی و سیاسی در مناطق مسلمان نشین روسیة

تزاری ، شامل تاتارستان ، آسیای مرکزی و قفقاز. تا اواخر قرن نوزدهم ، مکتبها، یعنی مدارس ابتدایی ، در جهان اسلام و از آن جمله در مناطق مسلمان نشین روسیه عهده دار مرحلة نخست امر تعلیم و تربیت بودند و در آنها خواندن و نوشتن ، روخوانی قرآن ، از برخوانی برخی سوره ها و مقدمات علوم دینی تدریس می شد ( رجوع کنید به صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 407).

در برابر شیوة سنّتی آموزش ، که «اصول قدیم » نامیده می شود ( رجوع کنید به کستنکو ،ص 101ـ103؛خالد،ص 20ـ34؛چاغلا ، ص 34)، روشنفکران نوجو و غربگرای مسلمان روسیه ، که شیوة مذکور را پاسخگوی نیازهای جوامع رو به تحول خود نمی دانستند، از شیوة دیگری به نام «اصول جدید»، که برگرفته از نظام آموزش و پرورش غربی بود، هواداری می کردند. هواداران شیوة اخیر را «جدیدچی »، «جدیدیست »، «جدید» و این شیوه را «جدیدچی لیک » ، «جدیدیسم » یا «جدیدیه » می نامند ( د.ا.د.ترک د. تاجیکی ، ج 8، ص 441). جز اینها، هواداران جدیدیه در جاهای مختلف به نامهای دیگری نیز خوانده می شدند، چنانکه در آسیای مرکزی آنان خود را «ترقی خواهان »، «ترقی پروران » ( رجوع کنید به صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 319ـ370) و «اصلاحاتچیان » (رجبی ، ص 46) و دیگران آنان را «یاشلار» (جوانان )، «ضیالیلار» (منوّران ) و «اصول جدیدچی » می نامیدند (خالد، ص 93). پس از انقلاب 1917 روسیه هم ، به مناسبت فعالیتهای سیاسی ، «جوان بخارائیان » (بخاراییان جوان * ) و «حریت طلبان » و «انقلابچیان » نامیده می شدند (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 319). اما جنبش ،ریشه در ادوار پیش از پیدا شدن این نامها داشت و اصلاحات آموزشی ، مرحلة آغاز جنبشی بود که بعدها دارای ابعاد فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی شایان توجهی شد ( رجوع کنید بهادامة مقاله ).

زمینه ها و اقدامات . استیلای دولت روسیه بر سرزمینهای مسلمان نشین با تصرف خان نشین قازان * ، از بقایای دولت اردوی زرین * در اواسط سدة دهم / شانزدهم آغاز شد و از آن پس در جهت مسیر رود ولگا به سوی خزر و اورال توسعه یافت ( د.ا.ترک ، ج 6، ص 512 ـ 518). در اواخر قرن هجدهم ، کریمه و در پی آن بخش اعظم قفقاز در نیمة اول قرن نوزدهم و آسیای مرکزی ــ مشتمل بر اراضی جمهوریهای امروزی ازبکستان ، ترکمنستان ، قزاقستان ، قرقیزستان و تاجیکستان ــ از نیمة دوم قرن نوزدهم ، به تدریج به تصرف دولت مذکور در آمدند ( رجوع کنید بهکستنکو، ص 145ـ 178؛ دولت ، ص 3ـ4). همچنان که استیلای







روسیه بر سرزمینهای مذکور از غرب به سوی شرق گسترش یافت ، زمینة پیدایش جدیدها نیز نخست در غرب فراهم آمد و سپس به شرق راه یافت . تاتارهای حوضة ولگا، که شهر قازان مرکزشان بود، از نظر اقتصادی و فرهنگی پیشرفته تر از مسلمانان مناطق دیگر روسیه بودند و همین ، زمینه ساز پیشاهنگی ایشان در جریان تجددخواهی بود (دولت ، ص 10).

اصلاحات دورة سلطنت کاترین دوم (1175ـ1211/ 1762ـ 1796) و کاسته شدن نسبی فشار استیلاگرانة روسیه ، به رشد سرمایه داری در منطقة ولگا ـ اورال کمک کرد و باتوسعة تجارت و صنعت در آن سرزمین ( رجوع کنید بههمان ، ص 9)، ضمن تقویت بورژوازی ، طبقه ای متوسط نیز پدید آمد که جناحهای روشنفکر آن معماران تحولات نوین بودند (کارپات ، ص 561 ـ562). سرمایه داران تاتار، چون برادران حسینوف و آقچورا (آقچورین )، ضمن وفادار ماندن به حکومت روسیه ، نهادهای فرهنگی نوین ملی و در رأس آنها مدارس جدید را تأمین مالی می کردند (همان ، ص 534). تاتارهای کریمه که از زمان تسلط روسیه در 1197/1783 بر آنجا، تحت انواع فشارهای استیلاگرانه قرار داشتند، در طی حدود یک سده بیش از یک میلیون نفر از آنان وادار به مهاجرت به عثمانی شده بودند و بسیاری از مساجد و مدارسشان تخریب شده بود و جریان روسی و مسیحی کردن در آنجا هم اعمال می شد (دولت ، ص 17). فشارهای موردبحث خواه ناخواه واکنشهایی را نیز در جامعة تاتارهای کریمه در پی داشت .

ترویج آموزش و پرورش جدید در شهری چون قازان ، که دژ مقاومت تاتارهای مسلمان در برابر جریان مسیحی و روسی شدنشان به شمار می رفت ، از جلوه های واکنش آنان در دفاع از هویت دینی و قومیشان بود. جریان مستحیل کردن تاتارها در جامعة روس ، که پس از استیلای روسها بر منطقه آغاز شده بود (یملیانوا ، ص 34؛ بنیگسن و ویمبوش ، ص 10، 238؛ د.ا.د. ترک ، ذیل "Kazan" )، با تأسیس مدرسه ای در 1280/1863 به همت نیکلای ایوانویچ ایلمینسکی (1237ـ 1308/ 1822ـ 1891)، استاد فرهنگستان ارتدوکس قازان و مبلّغ متعصب و فعال (دولت ،ص 20؛ چاغلا، ص 35ـ36)، برای تشویق تاتارها به پذیرش مسیحیت وارد مرحلة جدیدی شد. چنانکه وی ، با به خدمت گرفتن شماری از تاتارهای روسی دان ، بیش از یک صد هزار تاتار را مسیحی کرد، اما همین حادثه دهها هزار مسلمان را برای جلوگیری از این جریان و نجات از خطر استحاله به چاره جویی و تلاش واداشت (کارپات ، ص 536 ـ 537). در چنین اوضاعی بود که یک نهضت فکری در قازان شکل گرفت که از لزوم نگرشی نو به زندگی و «عصری » شدن برای رهایی از قیمومت جانبداری می کرد.

عبدالناصر کورساوی (متوفی 1228/1813)، از علمای نواندیش تاتار، آغازگر اصلی این نهضت بود. وی در کتاب خود، الارشادللعباد ، که به عربی نوشته شده است ، با دفاع از آزادی اندیشه به نقد دنباله روی از گذشتگان پرداخت و از لزوم باز بودن باب اجتهاد دفاع می کرد ( رجوع کنید بهد.ا.ترک ، ج 6، ص 517؛ د.ا.د. ترک چاغلا، ص 31ـ32، به نقل از عایشه ؛ دولت ، ص 13). شهاب الدین مرجانی (متوفی 1306/ 1889)، عالم کلامی و مورخ ، معلم مدرسة تربیت معلم روس ـ تاتار (تأسیس شده در 1293/1876) و گیمنازیومِ (دبیرستان ) قازان (گشوده شده در 1171/1758) و مرتبط با استادان دانشگاه قازان (گشوده شده در 1219/1804)، دوام بخش راه کورساوی به شمار می رفت . وی ، ضمن تقویت شعور تاریخی در تاتارها، با آثار تاریخی خود، نظریات خویش را در بارة تعلیم و تربیت در مدرسه ای که در قازان تأسیس کرد، اعمال می نمود (دولت ، ص 13ـ 14؛ کارپات ، ص 545؛ چاغلا، ص 32ـ33؛ د.ا.ترک ، همانجا؛ د.ا.د. ترک ). با این حال ، احمد قانلی دره ، ضمن اهمیت دادن به پشتیبانی مرجانی و علمای جوان گرد آمده در اطراف وی از جنبش «اصول جدید» ابداعی اسماعیل گاسپرالی * / گاسپرینسکی ( رجوع کنید به ص 155؛ نیز رجوع کنید بهادامة مقاله )، قراردادن علمای اصلاح طلبی چون کورساوی و مرجانی را در زیرچتر جدیدها بی پایه دانسته ، بر آن است که مرجانی اگرچه از اصول آموزش سنّتی انتقاد، و از ضرورت اصلاحات در نظام آموزشی دفاع می کرد، این کارها را در محدودة گفتمان اسلامی انجام می داد. بنابراین ، بهتر است انتقادهای دو عالم اصلاح طلب مورد بحث را، به جای جدیدیه ، در چارچوب اصلاحگری و نواندیشی دینی یا جنبش تجدید (احیای دینی ) بررسی کرد (همان ، ص 153). با این همه ، جریان اصلاحگری دینی رواج یافته در پرتو تلاشهای آنان ، نسل جوان را به ضرورت اجرای «اصول جدید» برای اصلاح مدارس متقاعد کرد. گاسپرالی ، بنیانگذار اصلی جدیدها، از خدمات و آثار مرجانی بارها در ترجمان تقدیر کرده است ( د. ا. د. ترک ).

حسین فیض خانی (متوفی 1283/ 1866)، از شاگردان مرجانی و استاد دانشکدة خاور دانشگاه قازان که با انتقال آن







دانشکده به سن پترزبورگ به آن شهر منتقل شد، مؤلف رساله ای با عنوان اصلاح مدارس است . وی از تدریس علوم غیردینی در مدارس و گشایش دبیرستان تاتاری بر اساس الگوی دبیرستانهای اروپایی جانبداری می کرد (دولت ، ص 14؛ چاغلا، ص 34). سابقة جدیدیه ، به مناسبت طرح یاد شدة فیض خانی ، به دهة 1280/1860 می رسد (قانلی دره ، ص 152ـ153). قَیّوم ناصری (1240ـ1320/ 1825ـ1902)، معلم زبان تاتاری در مدارس روس و مؤلف کتابهای درسی در رشته های مختلف ( د.ا.د. ترک ، ذیل " r s m Na "Kayyu )، به مناسبت تاتارگرا بودن مورد انتقاد ترک گرایان پیرو گاسپرالی قرار گرفته است (دولت ، ص 15). تجددخواهان یاد شده اگرچه در زمرة جدیدها نیستند، به اعتباری از پیشاهنگان این جنبش به شمار می روند.

اسماعیل گاسپرالی (1267ـ1332/ 1851ـ1914)، که در یکی از روستاهای باغچه سرای * به دنیا آمد، در 1289/1872، از طریق استانبول ، رهسپار فرانسه شد و پس از آنکه دو سال در پاریس و مدتی در استانبول اقامت کرد، به کریمه بازگشت و در فاصلة سالهای 1295 تا 1301/ 1878ـ1884 شهردار باغچه سرای شد ( د.ا.د. ترک ، ذیل il Bey" sma , I ral "Gasp ؛ د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل l" , Isma "Gaspral ). وی که در این مدت ، ضمن آشنایی با افکار ترقی خواهانه و محافل و شخصیتهای فرهنگی و شیوه های آموزشی نوین در روسیه و عثمانی و اروپا، با اندیشه های پان اسلاویستی موجود در روسیه نیز آشنا شده بود، با هدف بیدار کردن هم دینان و هم تباران خود به فعالیت همه جانبه ای پرداخت و از جمله مقالة بلندی با عنوان > «مسلمان ( در ) روسیه ، اهداف ، اندیشه ها و نظریات مسلمانان » < در شماره های 43ـ47 سال 1298/1881 روزنامة روسی زبان تاوریدا ، چاپ سیمفروپل (آق مسجد)، منتشر ساخت . این مقاله بعداً به صورت رساله ای تجدیدچاپ شد (دولت ، ص 18). وی در این مقاله ــ پس از اظهار اینکه حاکمیت روس برای اقوام ترک ـ تاتار، تمدن و معارف نیاورده و به آنها فایدة مادّی نرسانده است ــ سؤال می کند: آیا امکان روسی کردن مسلمانان روسیه و پدیدآوردن یک ملت روس وجود دارد؟ و پاسخ منفی به آن می دهد و می افزاید که مسلمانان و ترکان ، به واسطة رژیم حاکم ، ناآگاه نگه داشته شده اند و اسیر روسها و سیاست روس هستند ( رجوع کنید به اولکن ، ص 208). مقالة مورد بحث دربردارندة برنامة گاسپرالی و به عبارت دیگر، اساس نهضت جدیدها (جدیدیه ) بود و خواستهای اصلی مطرح شده در آن از این قرار بود: توسعة مدارس ملی و اعمال اصلاحات در تعلیم و تربیت ؛ تشکیل جمعیتهای خیریه به منظور حمایت مالی از مراکز تعلیم و تربیت ملی ؛ انتشار مطبوعات ملی برای مورد خطاب قرار دادن همة ترکان روسیه به زبانی مشترک ؛ نوکردن شیوة زندگی مسلمانان ؛ تأمین آزادی زنان مسلمان ؛ و تربیت روشنفکران ملی (دولت ، همانجا). همان گونه که مشاهده می شود، جدیدیه به عنوان جنبشی فرهنگی ـ اجتماعی از همان آغاز اهدافی فراتر از اصلاحات آموزشی داشته و به طور کلی به دنبال نوکردن شیوة زندگی مسلمانان بوده است (قانلی دره ، ص 150). یوسف آقچورا * ، مورخ و روزنامه نگار و سیاستمدار تاتار (1296ـ1354/ 1879ـ 1935) مفهوم اصلی «اصول جدید» را فراگیری علوم و اصول آموزش و شیوة زندگی غربی و به عبارت دیگر غربی شدن دانسته و گاسپرالی نیز به شرط حفظ هویت ملی ترکان روسیه ، از غربی شدن آنان جانبداری کرده ، تلاشش را بر همین هدف متمرکز نموده است (همانجا).

همة جدیدها ــ با وجود گوناگونی از نظر وابستگیهای قومی ، اجتماعی ، زمینة روشنفکری ، درجة باور به عرفی گرایی (سکولاریسم ) و علاقه به راه حلهای التقاطی در قبال برخوردهای درون فرهنگی ــ در فعالیتها و نوشته های خود موافق گفتمان نوگرایانة جدیدیه بودند. پیام اصلی و هدف غایی جدیدها عبارت بود از درک و پذیرش نیاز به تغییرات بنیادی در نگرش و شیوة زندگی مسلمانان برای دستیابی به عظمت و افتخار از دست رفتة آنان . نکات عمدة راهبرد جدیدها، که می بایست تحقق می یافت ، از این قرار بود: تعریف مجدد تاریخ و درس عبرت گرفتن از تاریخ با پذیرش روش شناسی تحلیلی (مشتمل بر استفادة انتقادی از منابع ) که در تاریخ نگاری غربی تکوین یافته است ؛
توجه مجدد به اسلام ، به مثابة نیرویی فرهنگی ، به گونه ای که همچنان نیروی سازمان دهندة رفتار انسانی باقی بماند، اما وسیلة منحصر به فرد تجربه دانسته نشود؛
بازسازی شکلی و محتوایی نظام آموزشی ؛
افزایش حضور بانوان در اجتماع ؛
و تقویت تولید مادّی برای پایان دادن به رکود اقتصادی که ناتوانی در میدان رقابت با قدرتهای مجهز به فنّاوری پیشرفتة غرب مسیحی و شرق بت پرست (به ویژه ژاپن ) را در پی داشته است ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ).

گاسپرالی در نخستین گام ، برای رهایی جامعة تاتارهای مسلمان کریمه از استعمار روس ، آمیزه ای از اصول اسلام ، تجدد و ملی گرایی را پدید آورد و آن را، به انضمام سنّت ، برای تحرک بخشیدن به روشنفکری کریمه به کار برد. در این میان نظریاتش ، افزون بر مسلمانان روسیه ، روشنفکران عثمانی را نیز کم وبیش



تحت تأثیر قرار داد (کارپات ، ص 550). وی برای طرح و ترویج افکار و نظریات خویش اندکی پس از انتصاب به شهرداری اقدام به نشر روزنامة ترجمان / پروُتچیک به زبان تاتاری و روسی کرد که نخستین شمارة آن در 14 جمادی الا´خرة 1300/ 22 آوریل 1883 منتشر شد. این روزنامه ــ که تا انقلاب 1323/ 1905، اجباراً به دو زبان (با ترجمة روسی تمام مطالب ) و پس از آن تا 1336/1918 بدون ضمیمة روسی ، به مدت 35 سال در باغچه سرای منتشر شد ( د.ا.ترک ، ج 7، ص 387ـ 388؛
د.ا.د. ترک ) ــ به اعتباری ترجمانِ مطبوعاتی اصلی جدیدها به شمار می رفت . گاسپرالی با انتشار این روزنامة پرشمارگان با شعار اتحاد در زبان و فکر و عمل ، که از تاتارستان تا قفقاز و آسیای مرکزی و عثمانی و مصر و هندوستان خواننده داشت ، کوشید تا زبان مشترکی برای ترک زبانان به منظور متحد کردن آنها پدید آورد (کارپات ، ص 552). وی اگرچه برای در امان ماندن از ممیزی و توقیف ، اندیشه هایش را پوشیده بیان می داشت ، اما طرح آرمانهای پان اسلامیستی و پان ترکیستی در ترجمان از چنان وضوحی برخوردار بود ( د. اسلام ، چاپ دوم ) که ایلمینسکی ، از همان اوایل متوجه اهداف وی شد و در گزارشی به یکی از مقامات تزاری آنها را چنین خلاصه کرد:

1) گسترش استفاده از اصول آموزش و پرورش اروپایی ، بدون دور شدن از مبانی اسلامی در بین اتباع امپراتوری روس و درهم آمیختن اندیشة اسلامی با آموزش و پرورش اروپایی . 2) متحد کردن مسلمانان روسیه که به زبانها یا لهجه های گوناگون سخن می گفتند و مستحکم کردن روابط و علایق آنان باهم . 3) تبدیل زبان ترکی عثمانی به زبان مشترک مسلمانان ترک زبان . ازاین رو، هر سال بر تعداد جراید و نیز کتابهای درسی تاتاری ، افزوده می شود که محتویات آنها مطالب کتابهای اروپایی و زبان آنها ترکی عثمانی است . بدین ترتیب ، می توان گفت که روشنفکران تاتار در تلاش اند تا مرکز فرهنگی برای مسلمانان روسیه به وجود آورند (دولت ، ص 20ـ21). از این رو، به باور یملیانوا، هدف جدیدها کسب استقلال از روسیه نبود، بلکه آنان ملت را واحدی قومی ـ فرهنگی و نه قومی ـ سیاسی تعریف می کردند؛
ملتی که آمالش در درون روسیه بر اساس زبان و فکر و عمل مشترک تبلور می یافت (ص 35). اما، باتوجه به اشتمال بخشی از فعالیتهای فرهنگی گاسپرالی به امر اتحاد مسلمانان و ترکان روسیه از طریق بیدار و آگاه کردن آنان ، کاوه بیات (واند، پیشگفتار، ص 4) او را بنیانگذار پان ترکیسم * به شمار آورده و لانداو (ص 10) انتشار روزنامة ترجمان از سوی وی را نخستین حادثة مهم تاریخ پان ترکیسم دانسته ، و بر آن است که اندیشة وحدت ترکها به واسطة روزنامة ترجمان در میان اقلیتهای ترک تبار روسیه گسترش پیدا کرد و شعار «اتحاد در زبان و فکر و عمل » الهام بخش نسلهای بعدی تاتارهای کریمه و ولگا و روشنفکران قفقازی شد. با این همه ، گاسپرالی کوشید مقامات روسی را متقاعد کند که ترکان بهترین متحدان روسیه در عرصة رقابتهای جهانی به شمار می روند (واند، پیشگفتار بیات ، ص 5، 13) و بنابراین ، اتحاد و اقتدار آنان به نفع روسیه است . بنا بر آنچه گذشت ، می توان گفت که اتحاد مسلمانان و ترکان کم وبیش از اجزای جدایی ناپذیر نهضت جدیدها بوده است .

گاسپرالی برای تعلیم و تربیت و اصلاح مدارس ، به ویژه مدارس ابتدایی ، اولویت قائل بود. در اصول جدیدی که به نظر او می بایست جانشین اصول قدیم آموزش می شد، برنامه هایی در نظر گرفته شده بود که برخی از مهم ترین آنها عبارت اند از: جدایی مکاتب جدید (دبستانها) از مدارس سنّتی و قدیمی ؛
انتصاب معلمان خاص مدارس ابتدایی جدید و پرداخت حقوق مشخص (به جای صدقه ) به آنان ؛
اهمیت دادن به آموزش و نوشتن در کنار خواندن ؛
تعلیم و تربیت بر اساس برنامة از پیش تدوین شده و گنجاندن دروسی چون جغرافی ، ریاضیات ، علم الحیات (زیست شناسی ) در برنامه های درسی ؛
تألیف کتابهای درسی متناسب با سن شاگردان و درجات تحصیلی

آنان ؛
و گشودن مدارس مخصوص دختران . وی به ویژه تأکید می کرد که برای آموزشِ خواندن و نوشتن ، به جای هجی کردن بی قاعده ، از شیوة نوین آموزش الفبا بر اساس آوانگاری (اصول فونتیک ) استفاده شود ( رجوع کنید بهدولت ، ص 44ـ 45). وی پس از زمینه چینیهای لازم ، نخستین مدرسة اصول جدید را، برای اجرای نظریات آموزشی خود، در 1301/1884 در باغچه سرای تأسیس کرد. موسی جاراللّه (1292ـ 1368/ 1875ـ1949)، از علمای اصلاح طلب روسیه ، گشایش این مدرسه را سرآغاز جنبش جدید دانسته است (خالد، ص 89؛
رجوع کنید بهکائوشیک ، ص 75ـ76). اصطلاحات جدیدچی ، جدیدیست و جدید نیز، که به معنای طرفدار اصول جدید است ، از همین تاریخ رواج یافت (قانلی دره ، ص 150). آقچورا بر آن است که تعبیر اصول جدید، در آن تاریخ در استانبول به کار می رفته و گاسپرالی آن را از عثمانی گرفته است . در این صورت ، سابقة جنبش اصول جدید به تنظیم الفبا در مدارس صبیان و رشدیه ، موافق اصول جدید و بنا به نظامنامة معارف عمومیة 1286/ 1869، در عثمانی باز می گردد. بنا بر این نظامنامه ، گویا خواندن بر اساس آوانگاری آموخته می شده است ؛
اما، با گشایش مدرسة اصول جدیدِ گاسپرالی بود که اصول جدید به نهضت آموزشی تبدیل شد (همانجا).





هنگام تأسیس مدرسة اصول جدیدِ گاسپرالی ، گروهی از تاتارها، براثر گشایش مدارس روس ـ تاتار و تربیت معلمان نوع جدید در دانشسراهای تربیت معلم قازان و اوفا و باغچه سرای ، با هدف تضعیف تأثیر مکاتب و مدراس سنّتی ، با آموزش نوین موافقت کردند و آن را وسیله ای برای پیشرفت و ترقی دانستند. در همین دورة پرکشمکش ، چنین به نظر می رسید که گویا بین روشنفکران نوگرا و حکومت روس نوعی اتحاد پوشیده برضد دست کم قشری از علمای متعصب و در زمینة پذیرش تعلیم و تربیت نوین به وجود آمده باشد. در چنین اوضاعی بود که تأسیس مدرسة اصول جدید گاسپرالی امکان پذیرشدو چنان مدارسی مورد تأیید و حمایت مقامات محلی روس قرارگرفت (کارپات ،ص 538).

گاسپرالی ، که شخصاً درگیر تطبیق اصول جدید بود، برای قبولاندن مدرسة نوین خود در درجة اول به مردم باغچه سرای ، که خواه ناخواه با تردید به آن می نگریستند، از هیچ کوششی فروگذار نمی کرد. نظام اصول جدید در پرتو فعالیتهای گوناگون تبلیغی وی ، از جمله سفرهایش به مناطق دوردست مسلمان نشین روسیه و تألیف کتابهای درسی مناسب ، ترتیب دادن دوره های آموزش اصول جدید و چگونگی تدریس آن برای معلمان داوطلب ، و استفاده از روزنامة ترجمان ، در اندک مدتی از باغچه سرای فراتر رفت . نخست در شهرهایی چون قازان و اوفا در باشقیرستان (خالد، ص 89، 161) و سپس در سراسر مناطق مسلمان نشین روسیه ، صدها مدرسه با الگو قرار دادن مدرسة اصول جدید و اجرای برنامة آموزشی و تربیتی آن تأسیس گردید، به گونه ای که شمار مدارس اصول جدیدی از یکصد باب در 1312/1895، به پنج هزار باب در 1332/ 1914 در سراسر روسیه افزایش یافت . حمایت و پیروی گروههایی از علما و معلمان و اصناف ، و به ویژه برخی ثروتمندان متجدد مسلمان ، از عوامل پاگرفتن مدارس اصول جدیدی به شمار آمده است (کارپات ، ص 551؛
د.ا.د. ترک ).

جدیدچی ـ قدیمجی . گروهی از علمای نواندیش تاتار، چون مرجانی (امام مسجدجامع قازان )، فیض خانی ، قیوم ناصری ، رضاءالدین بن فخرالدین (متوفی 1315 ش / 1936) و موسی جاراللّه (متوفی 1328 ش / 1949)، نهضت آموزشی اصول جدید را تأیید کردند؛
اما، بسیاری از علما، که در اندیشة حفظ ارزشهای سنّتی بودند و پیروان ایشان ، که افکار و رفتار جوانان هوادار اصول جدید را انحراف می دانستند، با چنین مدارسی به مخالفت پرداختند. به ویژه در دهة 1310/1890 با توسعة دامنة نفوذ اصول جدید، تضاد بین هواداران آن و طرفداران اصول قدیم بیش از پیش شدت یافت . در این میان ، طرفداران اصول جدید خود به دو گروه طرفدار اصلاح مکاتب و مدارس قدیمی و طرفدار گشایش مدارس نوین برای آموزش علوم غیردینی تقسیم می شدند (قانلی دره ، ص 150ـ152). در حالی که اختلاف جدیدچی ـ قدیمجی تا مدتی پیش ، به مثابة تضاد فکری بین عناصر ترقی خواه و علمای متعصب بود. استفان دودوانیون فرانسوی به جنبة اجتماعی ـ اقتصادی و مبنای مادّی آن توجه کرده است (همان ، ص 159). مجلة دین و معیشت (به زبان تاتاری ؛
انتشار در اورنبورگ 1324ـ1336/ 1906ـ 1918)، ناشر افکار علمای محافظه کار، جدیدچیها را «جوانان »، «معلمان بی دین »، «مترقیون » و «فسادانگیزها به بهانة ترقی » معرفی می کرد. با توجه به نوشته های این مجله ، معلوم می شود که خط فاصل بین قدیمجیها و جدیدچیها چندان قاطع و روشن نبوده و محافظه کاران ، چنانکه ادعا شده ، مخالف هر نوآوری نبوده اند. بسیاری از مسلمانان ، انتقاد از علمای قدیمی و ادعای «غیرلازم » و «از مد افتاده » بودن درسهایی که از دیرباز خوانده می شده و «به درد نخور» اعلام کردن آنها از سوی جدیدها را نمی پذیرفتند. بین قدیمی گراها، همچنان که افراد متعصبی پیدا می شدند، افراد میانه رو بسیاری هم بودند (همان ، ص 152). در این میان ، حکومت تزاری ، پس از احساس خطر از جانب جدیدها و به ویژه پس از انقلاب 1323/1905، در قبال کشمکشهای بین آنها و قدیمیها، از جناح اخیر حمایت می کرد (همان ، ص 151؛
محمدزاده ، ص 18ـ19؛
واند، ص 28ـ29).

جدیدها در قفقاز جنوبی . نهضت جدیدها، اگرچه به اعتباری جنبشی سراسری در میان مسلمانان روسیه بوده ، به جهت آنکه در مناطق مختلف آن کشور در اوضاع یکسان و هم زمان شروع نشده (دولت ، ص 10)، خواه ناخواه در هرکدام از مناطق ظهور خود، ویژگیهای متفاوتی داشته است ؛
چنانکه قانلی دره بر آن است که نه از یک جدیدیه ، بلکه از جدیدیه های مختلف باید سخن گفت . تاتارهای قازان از نظر جغرافیایی مناسبات گسترده ای با خارج داشتند؛
آنان ضمن نزدیکی به اروپا، با نهضتهای دینی اصلاح طلب و نوگرای هندوستان ، استانبول و مصر ارتباط و از آنها کم وبیش آگاهی داشتند؛
ازاین رو، جنبش جدیدها در میان تاتارهای قازان ، بیش از جاهای دیگر، دارای رنگ اصلاحگری دینی بوده است ، در حالی که تأثیر روس و تمایلات نوگرایانه در مسلمانان قفقاز جنوبی و قزاقها چشمگیرتر است . پیشگامان نوگرایی در قفقاز جنوبی از میان فرزندان اشراف و بازرگانان محلی ، که حکومت تزاری با دادن امتیازهایی آنان را به خود وابسته کرده بود، برخاسته اند. اینان با تحصیل در مدارس روس ، به واسطة زبان و فرهنگ روسی ، با اندیشه ها و ارزشهای غرب آشنایی یافته ،



تحت تأثیر جهان بینی عرفی گرایی (سکولاریسم ) قرار گرفته و خواه ناخواه در همین راستا حرکت کرده اند (قانلی دره ، ص 154).

نخبگان فرهنگی و روشنفکران محلی که در قرن نوزدهم در منطقة قفقاز جنوبی پیدا شدند، در حقیقت از تماس دو تمدن اروپایی ـ روسی و اسلامی پدید آمدند (شوینتوخوفسکی ، ص 42). اینان که اغلبشان ، به سبب خاستگاه طبقاتی و تحصیل در مدارس و دانشگاهها و مراکز تربیت معلم روسی و به اقتضای اشتغال در ارتش و ادارات و مؤسسات فرهنگی دولتی ، وابستگیهای تنگاتنگی به روسیه داشتند، به دلیل در اقلیت بودن در جامعه ، در آغاز به روسیه ابراز وفاداری می نمودند و نوسازی و اصلاح جامعه را به واسطة آن قدرت ، امکان پذیر می دانستند؛
اما، نسل بعدی آنان مواضع تندتری در برابر روسیه پیدا کرد (کارپات ، ص 536؛
نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ). در همین مرحله روشنفکران محلی و مقامات تزاری در مورد اصلاحات فرهنگی ، به ویژه آموزشی ، اتفاق نظر داشتند ( د.ا. ترک ، ج 2، ص 145). سیاستهای فرهنگی حکومت تزاری که به تازگی بر آن منطقه سلطه یافته بود، در جهت خنثا کردن نفوذ فرهنگی ایران بود (شوینتوخوفسکی ، ص 45). زبان فارسی تا 1256/1840 زبان رسمی در منطقة مورد بحث بود و تا 1287/1870، که زبان روسی رسمیت یافت ، در دادگاهها در کنار زبان روسی به رسمیت شناخته می شد و نفوذش ، به مثابة عامل و واسطة فرهنگی عمیق در جامعه ، دست کم تا دهة 1920 ادامه داشت و در مدارس تدریس می شد. روسیه در عین حال ، به منظور تأمین شبکة مأموران برای پیشبرد سیاست استعماری خویش و به قصد فراهم آوردن قشری برای ایجاد ارتباط با جامعة تحت استیلا، نسبت به اصلاح و تحول نظام آموزشی احساس نیاز می کرد؛
از این رو، اندکی پس از تصرف قفقاز جنوبی ، مدارس ابتدایی روسی را، که «قضا مکتبی » (مدرسة ناحیه ) خوانده شده اند، در نواحی مختلف تأسیس کرد. نخستین مدرسه از این نوع در 1245/1830، دو سال پس از انعقاد معاهدة ترکمان چای ، در شوشی تأسیس گردید. این مدارس دولتی ، بر اساس اساسنامة 1244/1829 مدارس ماورای قفقاز، که جزئی از نظام آموزشی سراسر روسیه بود، تأسیس شدند (دولت ، ص 23؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 128ـ 130؛
آخوندوف ، ص 51). در این مدارس ، زبان روسی ، حساب ، تاریخ و جغرافیا را معلمان روسی و زبان مادری و شریعت را معلمان محلی تدریس می کردند؛
اما، تعداد دانش آموزان مسلمان و محلی در آنها انگشت شمار بود ( > تاریخ آذربایجان < ، 1996، ص 720ـ721). مدارس ابتدایی نخستین مؤسسات نوین آموزشی در قفقاز بودند (آخوندوف ، ص 51) و پس از آن ، به ویژه در نیمة دوم قرن نوزدهم ، انواع مدارس (از ابتدایی ، متوسطه ، عالی و فنی ) در باکو و دیگر شهرهای مسلمان نشین قفقاز گشوده شد (سلیمانوف ، ص 165).

عباسقلی آقا قدسی * ، مشهور به باکیخانوف (1208ـ1263/ 1794ـ1847)، از خاندان خانهای باکو و از کارکنان دستگاه نظامی اداری روسیه در قفقاز و از نسل اول روشنفکران مسلمان آن سامان ( رجوع کنید به رئیس نیا، 1381 ش ، ص 177ـ224)، که از نظام تعلیم و تربیت سنّتی انتقاد می کرد و بر ناتوانی آن از پاسخگویی به نیازهای زمانه ایراد می گرفت ، اصلاح تعلیم وتربیت را مهم ترین وسیلة برطرف کردن عقب ماندگی می دانست . او در 1247/ 1832 طرحی به مقامات روسی داد مبنی بر تأسیس مدرسه ای که در آنجا، در کنار شرعیات ، معلمان روس و مسلمان دروس غیردینی چون تاریخ ، جغرافی ، حساب و زبانهای مادری ، فارسی و روسی را تدریس کنند و فارغ التحصیلان برگزیدة آنها در گیمنازیای (دبیرستان ) تفلیس یا مدارس روسیه ادامة تحصیل دهند؛
اما، پاسخ مساعدی نگرفت ( > تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 129؛
> تاریخ آذربایجان < ، 1996، ص 721؛
اسماعیلوف ، ص 234). پانزده سال پس از رد شدن تقاضای عباسقلی آقا قدسی ، سرانجام نخستین مدارس مخصوص مسلمانان ، در 1263/1847 در تفلیس تأسیس شد. در برنامة درسی این مدارس ، درسهایی مانند زبانهای تاتاری (ترکی )، فارسی ، عربی ، روسی ، شرعیات ، حساب ، تاریخ ، جغرافی و حقوق اسلامی و روسی گنجانده شده بود و شرعیات و زبانهای شرقی را معلمان مسلمان و دروس دیگر را روسهای آشنا با زبانهای محلی ، تدریس می کردند. استقبال نسبی مسلمانان از این مدارس موجب تأسیس مدارس خاص مسلمانان در شهرهایی چون گنجه ، شوشی ، شماخی ، باکو، دربند، لنکران و سالیان در 1265ـ 1266/ 1849ـ1850 شد. به رغم استقبال مسلمانان ، این مدارس به علت عدم حمایت دولت ، عمری کمتر از یک دهه داشتند ( > تاریخ آذربایجان < ، 1996، ص 721ـ722). از تجارب حاصل از این مدارس ، که بر اساس اصول جدید آموزش و پرورش بنیان گذاشته شده بودند، در دیگر مدارس مسلمانان ، که به همت معارف پروران قفقازی تأسیس گردید، استفاده شد.

جنبش اصلاح مدارس در بین مسلمانان قفقاز ــ که واکنشی در برابر جریان روسی سازی بود ــ به طور کلی در دو مسیر پیش می رفت : در حالی که گروهی از معارف پروران میانه رو خواهان اصلاح مدارس موجود قدیمی با وارد کردن دروس دنیوی





(غیردینی ) در برنامة درسی و بازسازی بنای آنها بودند، گروهی دیگر، همچون آخوندزاده * (1227ـ1295/ 1812ـ 1878)، از بنیانگذاری مدارس جدید با برنامة مبتنی بر دستاوردهای اصول آموزش و پرورش نوین و اصلاح یا تغییر الفبا و تعلیم اجباری عمومی جانبداری می کردند ( > تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 324ـ 325؛
آدمیت ، ص 81). آخوندزاده از جهاتی همانند گاسپرالی بود (چاغلا، ص 110ـ111) و حتی دولت (ص 24ـ25)، او را از نمایندگان نهضت جدیدها در قفقاز به شمار آورده است .

بحث در بارة تعلیم و تربیت جدید، در مطبوعات قفقاز مطرح می شد، از جمله در کاوکاز (قفقاز) که از 1281/1846 در تفلیس منتشر می شد (آخوندوف ، ص 25)؛
اَکینجی ، نخستین روزنامة ترکی زبان مسلمانان روسیه که از 1292 تا 1294/ 1875ـ1877 به همت حسن بیک ملک زادة زردابی (متوفی 1325/1907) در باکو انتشار یافت ؛
و روزنامة روسی زبان کاسپی که از 1298 تا 1337/ 1881ـ1919 بیش از ده هزار شماره از آن منتشر شد ( د. آ ، ج 5، ص 290ـ291)، به ویژه از 1314/1897 که به مالکیت حاجی زین العابدین تقی یف (متوفی 1303 ش /1924) در آمد ( > تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 325). محمدآقاشاه تختینسکی (متوفی 1310 ش / 1931)، تحصیلکردة تفلیس و مسکو و فرانسه و صاحب و مدیر روزنامة شرق روس (1903ـ 1905؛
رجوع کنید بهرئیس نیا، 1374ش ، ج 2، ص 601)، که سلسله مقالاتی با عنوان > «حیات مدرسه در بین مسلمانان » < در شماره های متعدد کاوکاز در 1299/1882 انتشار داده ، از مدارس قدیمی از جهات گوناگون انتقاد کرده است (آخوندوف ، ص 50). زردابی نیز در مقالات خویش لزوم تدریس علوم دنیوی در مدارس و الغای اصول تعلیم و تربیت قدیمی را ترویج می کرد ( رجوع کنید بهجوادووا ، ص 138ـ 140). زردابی از همفکران گاسپرالی به شمار آمده است (محمدزاده ، ص 20ـ21). از دیگر اقدامات شایان ذکر زردابی ، تأسیس مدرسة دخترانه در باکو با سرمایة تقی یف در 1313/ 1896 بود (آخوندوف ، ص 52 ـ53؛
اسماعیلوف ، ص 261).

مدارس نوین قفقاز، به طور کلی مدارس دولتی بودند و تحت نظارت مستقیم بازرسان روسی اداره می شدند؛
اما، در نتیجة تحولات اجتماعی ـ اقتصادی و تحت تأثیر تمایلات نوین فرهنگی ، مدارس جدید خصوصی به تدریج از دهه های آخر قرن سیزدهم در برخی از شهرهای مسلمان نشین قفقاز جنوبی ایجاد شدند ( > تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 325؛
دولت ، ص 28). مدارس مورد بحث هر کدام شیوه و برنامة تدریس خاص خود را داشتند و در آن میان مدرسة سیدعظیم شروانی که در 1286/ 1869ـ1870 در شماخی و مدرسة محمدتقی صدقی که در 1299/1882 در اردوباد تأسیس شدند، مدارس نوع جدید بودند ( > تاریخ آذربایجان < ، 2000، همانجا؛
حسینوف ، ص 22)، در حالی که هنوز مدرسة «اصول جدید» گاسپرالی افتتاح نشده بود.

در دهة 1300/1880، اغلب معلمان مدارس نوین مسلمانان قفقاز، و به ویژه معلمان مدارس روس ـ تاتار، را مؤسسة تربیت معلم آلکساندروفسکی تفلیس و دانشسرای تربیت معلم ماورای قفقاز (تأسیس در 1293/1876 در شهر گوری گرجستان )، به ویژة شعبة تاتاری آن (افتتاح در 1296/1879) تأمین می کرد ( > تاریخ آذربایجان < ، 1964، ج 2، ص 345؛
آخوندوف ، ص 51؛
دولت ، ص 27ـ 28؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 327؛
نیز رجوع کنید بهحبیب بیگلی ، ص 72ـ116). سلطان مجید غنی زاده و حبیب بیک محمود بیگوف ، که هر دو از فارغ التحصیلان مؤسسة تربیت معلم مذکور در 1304/1887 بودند ( > تاریخ آذربایجان < ، 1964، ج 2، ص 346ـ347)، نخستین مدرسة روس ـ تاتار را، که بعدها شبکة آنها در سراسر ماورای قفقاز شرقی گسترده شد، در همان سال در باکو بنیان نهادند (همان ، ج 2، ص 355). این مدارس ، که بر اثر فشار افکار عمومی قشرهای ترقی خواه جامعة مسلمانان قفقاز، تأسیس شدند، نقش مؤثری در تحولات این منطقه داشتند (همانجا؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 327). در این مدارس ابتدایی ، که وظیفة آماده سازی دانش آموزان را برای ورود به مدارس متوسطه به عهده داشتند ( > تاریخ آذربایجان < ، 1964، ج 2، ص 355)، معلمان و دانش آموزان همه مسلمان بودند و زبان روسی هم جزو برنامة درسی آنها بود ( > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 1، ص 565). در اوایل قرن چهاردهم / بیستم ، مدارس دخترانة روس ـ تاتار نیز تأسیس شد ( > تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 326). نادر دولت (ص 27)، نخستین مدرسه ای را که صفروف در 1307/1890 ( احیاناً در 1309/ 1892 ( رجوع کنید بهصدقی ، مقدمة حبیب بیگلی ، ص 4) ) در اردوباد تأسیس کرده ، نخستین مدرسة اصول جدید در آذربایجان به شمار آورده است . مدرسة تربیه ، که وی دو سال بعد در نخجوان بنیان گذاشته ، تکمیل و توسعه یافتة مدرسة اختر اردوباد بوده است . عباس زمانوف ، مکتب تربیه را مدرسة اصول جدیدی به شمار آورده است . یاووز آق پینار مدعی است که صفروف در مدرسة اختر، بر اساس اصول جدید، درسهای





نوینی ، متفاوت با دروس و شیوة تعلیم سنتی ، تدریس می کرده و موفقیت او در کار تعلیم و تربیت در اطراف نیز تأثیر مثبت و برانگیزنده گذاشته است ، به طوری که مدارس اصول جدیدی چندی در نقاط دیگر تأسیس گردید (ص 441). صفروف که در چند روزنامة ایرانی داخل و خارج مقالاتی به ویژه در زمینة تعلیم و تربیت می نوشته ( رجوع کنید بهصدقی ، مقدمة حبیب بیگلی ، ص 5؛
رئیس نیا، 1374 ش ، ج 1، ص 317، ج 2، ص 915ـ 918)، برخی از مقالات خود را نیز در ترجمان گاسپرالی به چاپ می رسانده و همکاری ثمربخشش با گاسپرالی مدتها ادامه یافته است (حبیب بیگلی ، ص 224ـ 225، 245). این همه ، دلالت دارد بر اینکه صفروف با «اصول جدید» گاسپرالی آشنایی داشته و در هر حال در مدارس خود از آن اصول استفاده می کرده است .

عمرفائق نعمان زاده (1289ـ1356/ 1872ـ1937) ــ که در 1311/1894 در مدرسة تازه تأسیس اصول جدیدیِ شهر شَکّی به معلمی پرداخت ( رجوع کنید به نعمان زاده ، ص 370ـ402؛
نیز رجوع کنید بهآق پینار، ص 471) ــ آن را نخستین مدرسة ملی منظم ترک در قفقاز دانسته که بر اساس اصول جدید پایه ریزی شده است (نعمان زاده ، ص 402ـ404).

بدین ترتیب ، نهضت جدیدها هم زمان با شکل گیری آن در مناطق تاتارنشین ، در بین مسلمانان قفقاز هم ، به رغم محدودیتهای استعماری و تحت تأثیر پیشرفت اجتماعی ـ اقتصادی ، شکل گرفت (کارپات ، ص 538). تحصیل کردگان مدارس روسی ، به جای ابراز وفاداری به رژیم حاکم ، در جستجوی علل عقب ماندگی خویش ، از عملکرد دولت استیلاگر انتقاد کردند (چاغلا، ص 96). روشنفکران نوپدید، در پرتو تحصیل در مدارس و دانشگاههای روسیه و عثمانی و اروپا، و غالباً به واسطة زبان روسی ، امکان آشنایی غیرمستقیم و مستقیم با تمدن غربی را کم وبیش پیدا کردند و به رغم مقاومت سنّت گرایان ( رجوع کنید بهدولت ، ص 24)، با برخورداری از ضرورتهای اجتماعی نوینی که تمام مناسبات و شئون جامعه را دستخوش تحول ساخته بود، پیش رفتند ( د.ا.ترک ، ج 2، ص 144). افزون بر مدارس جدید، ابزارهای تازه ای را به کار گرفتند، از جمله نمایش ( رجوع کنید بهشوینتوخوفسکی ، ص 46ـ47؛
یوکسل ، ص 88 ـ 91)، جراید * ، انواع جدید ادبی ( > تاریخ ادبیات آذربایجان < ، ج 2، ص 37ـ64؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2000، ج 4، ص 146ـ 155، 352ـ365؛
اسماعیلوف ، ص 264ـ 265)، و نشر کتاب و تأسیس کتابخانه و قرائتخانه ( > تاریخ آذربایجان < ، 1993، ص 222؛
> تاریخ آذربایجان < ، 1996، ص 762ـ763؛
آخوندوف ، ص 172ـ173؛
اسماعیلوف ، ص 261؛
دولت ، ص 28) و بدین ترتیب ، دامنة نوگرایی بیش از پیش گسترش یافت و ابعاد فرهنگی وسیع تری را دربرگرفت (چاغلا، ص 94) و این روند در سالهای نخستین قرن چهاردهم / بیستم سرعت یافت و با وقوع انقلاب 1323ـ 1325/ 1905ـ1907 روسیه ، وارد مرحلة سیاسی شد (همان ، ص 47).

نهضت جدیدها در آسیای مرکزی . در حالی که جنبش جدیدها در قازان و کریمه و قفقاز، که از نظر صنعتی و تجارت و شهرنشینی از پیشرفت نسبی برخوردار بودند، زمینة مساعدی برای توسعه یافت ، آسیای مرکزی ، که از نظر اقتصادی عقب مانده تر از مناطق مذکور بود، تا مدتها به این جنبش بی اعتنا ماند، چنانکه حتی سفر گاسپرالی در 1310/ 1893 به این منطقه به منظور رفع بی اعتنایی یاد شده ، تغییر چندان محسوسی در اوضاع به وجود نیاورد. اما از نخستین دهه های قرن چهاردهم (سالهای پایانی واپسین دهة قرن نوزدهم و از نخستین سالهای قرن بیستم )، به رغم مقاومت سنّت گرایان مورد حمایت امیران ، جنبش جدیدها، اگرچه به صورت محدود، در آسیای مرکزی رو به توسعه نهاد ( د.ا.د. ترک ، ذیل dcilik" "Ced ). در آسیای مرکزی رهبران مهم جدیدها عبارت بودند از: احمد دانش * (متوفی 1314/ 1897)، شاعر، نویسنده ، نقاش و خطاط و از سرآمدان جریان معارف گستری و آرمان پرداز جدیدها، که نفوذش تا سالها پس از درگذشتش پابرجا، و تربیت کنندة گروهی از جدیدها بود

(عینی ، 1362ش ، ص 342ـ352، 659ـ676؛
قانلی دره ، ص 154؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 352ـ353)؛
محمود خواجه بهبودی * (متوفی 1338/1919)؛
عبدالرئوف فطرت * (متوفی 1317/1938)، نویسنده و شاعر تاجیک ، تحصیلکردة استانبول و دارای تمایلات پان ترکیستی و از رهبران جدیدهای ماوراءالنهر، که پس از به قدرت رسیدن بولشویکها * به مقامات حزبی و دولتی رسید و سرانجام مشمول تصفیه های نیمة دوم دهة 1310 ش / 1930 شد (عینی ، 1381 ش ، ص 55، 64، 74، 81؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ،ص 383ـ387؛
دولت ، ص 147ـ 148)؛
منوّر قاری * (متوفی 1312 ش /1933)، بنیانگذار نخستین مدرسة اصول جدید برای ازبکها در 1318/ 1901 در تاشکند، که یکی از بزرگ ترین و سازمان یافته ترین مدارس جدیدی منطقه بود، مؤلف کتابهای درسی ، مؤسس کتاب فروشی و انتشاراتی ، فعال سیاسی ، از ناشران و نویسندگان روزنامه هایی چون خورشید و مجلة آیینه به زبان ازبکی (دولت ، ص 144ـ 145، 205ـ207؛
کارر دانکاس ، ص 79ـ82، 86 ـ 88، 173؛
خالد، ص 95ـ96، 169ـ171، 299ـ300).





در دهه های پایانی قرن نوزدهم ، در آسیای مرکزی هم ، مانند تاتارستان و قفقاز، سه نوع مدرسه وجود داشت : مدارس روسی یا رسمی که مجری سیاست دولت در جهت روسی گردانی بودند، نخستین مدرسه از این نوع در 1287/1870 در سمرقند تأسیس گردید و فقط شمار کمی از کودکان طبقات بالای جوامع مسلمان به این مدارس جذب شدند (کائوشیک ، ص 75)؛
مدارس سنّتی مستقل ، که شمارشان بسیار زیاد بود (دولت ، ص 209)؛
و مدارس دو زبانه ، که نخستین بار در دهة 1870 در منطقة ولگا و سپس در مناطق تاتارنشین دیگر و نیز در قفقاز گشایش یافتند و مدارس روس ـ تاتار نامیده می شدند، و در آسیای مرکزی به مدارس روس ـ محلی معروف شدند. در چنین مدارسی تعلیم و تربیت روسی و سنّتی مسلمانان توأم بود. نخستین مدرسه از این نوع در صفر 1302/ دسامبر 1884 در تاشکند گشوده شد (همانجا). دورة این مدارس چهار سال بود و انتظار می رفت که دانش آموزان در این مدت بتوانند به زبان روسی بخوانند و بنویسند و حرف بزنند و با جغرافی و تاریخ و فرهنگ روسی آشنایی مقدماتی پیدا کنند (خالد، ص 157). شمار کودکان مسلمان در این گونه مدارس نیز اندک بود، اگرچه به سبب ناکامی مدراس روس ، در جذب دانش آموزان محلی مسلمان ، تأسیس گردیده بودند ( رجوع کنید به همان ، ص 84). به طور کلی مردم مسلمان منطقه به هر نوع مدرسه ای که روسها تأسیس می کردند، سوءظن داشتند (دولت ، ص 208). مدارس روس ـ محلی در زمینه سازی مدارس اصول جدیدی سهم مهمی داشتند (خالد، ص 160ـ161).

نخستین بنیانگذاران مدارس اصول جدیدی در آسیای مرکزی ، تاتارهای مهاجر بودند. در واپسین دهة قرن نوزدهم ، در خوقند و اندیجان مدارس تاتار وجود داشت و معلمان تاتار در فرغانه بر اساس اصول جدید به تدریس پرداختند. گاسپرالی در 1310/1893، در سفری به ماوراءالنهر، نخستین مدرسة اصول جدیدی شهر سمرقند را بنیان نهاد. نخستین مدارس اصول جدیدی قرقیزستان را نیز تاتارها گشودند (همان ، ص 161؛
دولت ، ص 209؛
کارر دانکاس ، ص 82). با این همه ، این ادعا که نهضت جدیدها در آسیای مرکزی تنها محصول نفوذ تاتارها بود، محل تردید است ( رجوع کنید به خالد، ص 91ـ92؛
قانلی دره ، ص 159). اسناد موجود حاکی از آن است که یکی از نخستین مدارس اصول جدیدی را صاحب یک کارخانة پنبه پاک کنی در اَندیجان ، با استخدام معلمی تاتار برای آموزش کودکان کارگران کارخانه اش ، گشوده است (خالد، ص 165). افتتاح این مدرسه احتمالاً در 1314/ 1897 بوده است (کارر دانکاس ، همانجا). منوّر قاری نخستین مدرسة جدیدی ازبک را در تاشکند بنیان نهاد (همان ، ص 95، 165). تا 1317/1900 از هیچ مدرسة اصلاح شده ای در بخارا خبری نبود. نخستین اقدامات در زمینة گشودن مدارس جدیدی در آن امارت با شکست مواجه شد تا آنکه در 1325/1907، دو معلم تاتار یک مدرسة جدیدی را در شهر روسی کاگان ، که روسها آن را بخارای نو می خواندند (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 391ـ392) و از اوضاع مساعدتری برخوردار بود، پی افکندند. همان معلمان در 1326/1908، مدرسة اصلاح شدة دیگری را در بخارا گشودند. گاسپرالی ، که در همان زمان به بخارا آمده بود، توصیه کرد که نام آنجا را به منظور جلب موافقت امیرعبدالاحد خان مَنغیت (حک : 1302ـ1329/ 1885ـ1910؛
رجوع کنید بهصدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 314ـ 315)، به یاد پدر فقید او امیرمظفرخان (حک : 1276ـ 1328/ 1860ـ1910؛
رجوع کنید به همان ، ص 315ـ316)، مظفریه بگذارند؛
اما، گاسپرالی در مذاکره با امیر، موفق به جلب موافقت او نشد. سبب مخالفت امیر، که در ابتدا به تأسیس چنان مدرسه ای تمایل نشان داده بود، آن بود که شماری از علمای محافظه کار، مدارس جدیدرا مخالف شرع می دانستند. بورناشف ، یکی از دو معلم مذکور، مدرسه را در منزل خودش دایر کرد و شمار کمی از شاگردان ازبک را در آنجا پذیرفت . برنامة این دو معلم تاتار برای توسعة تعلیم و تربیت نوین امارت بخارا، متکی بود بر آرزوی نو پدید تاجران آن سامان ، که براثر مطالعة روزنامه های اصلاح طلب خارجی چون ترجمان و حبل المتین شکل گرفته بود. تاجران مذکور، با کسب آگاهی در بارة مدارس نوین ، به تأسیس این گونه مدارس علاقه داشتند و به آن نیاز روزافزونی احساس می کردند. بنابراین ، به رغم پاسخ منفی امیرعبدالاحد به گاسپرالی ، آنان همچنان بر خواست خود پافشاری نمودند، چندانکه امیر، که در میان دو جناح مخالف و موافق مدارس جدید درمانده بود، سرانجام وادار به تغییر تصمیم خود شد. شاید مداخلة نمایندگی سیاسی حکومت روسیه در بخارا ــ که قونسول خانه یا ایلچی خانه نامیده می شد و در امیر نفوذ کامل داشت ( رجوع کنید به همان ، ص 391؛
عینی ، 1381ش ، ص 60) ــ نیز در آن برهة زمانی در تغییر نظر وی مؤثر بوده است . اگرچه مقامات روسی در آسیای مرکزی ، مدارس جدید را، که مروج آزادی و پان ترکیسم به شمار می آمدند، به چشم دشمن روسیه می نگریستند و از تعلیم و تربیت سنّتی مدافع ارزشهای محافظه کارانه جانبداری می کردند، اما مسئله در آن زمان در بخارا صورت دیگری داشت . مقامات روسی ، چون علمای بخارا را متحجر افراطی می انگاشتند و هر اقدام و حرکت ضدروس



را با همان برچسب محکوم می نمودند، بر آن بودند که مواضع افراطی آنان ، مسلمانان را سرانجام بر ضدشان می شوراند و نهایتاً به تضعیف حکومت امارت می انجامد. ازاین رو، در اوضاع خاص بخارا نه تنها با پیشرفت و توسعة تعلیم و تربیت جدید مخالفتی نداشتند، بلکه حتی احتمالاً امیر را نیز تحت فشار قرار می دادند تا اجازة تأسیس مدرسة جدید را بدهد. در چنین اوضاعی ، امیرعبدالاحد اجازة تأسیس مدرسة اصلاح شده را برای اتباع خود در شوال 1326/ اکتبر 1908 صادر کرد و مدرسه تأسیس گردید. در این مدرسه ، به زبان فارسی تدریس می شد و مدیریتش بر عهدة میرزا عبدالواحد منظم (متوفی 1313 ش / 1934) بود ( رجوع کنید بهدانشنامة ادب فارسی ، ج 1، ص 845؛
د. تاجیکی ، ج 4، ص 549؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 415ـ416؛
کارر دانکاس ، ص 82 ـ84). صدرالدین عینی * (متوفی 1333 ش / 1954) در این کار با میرزاعبدالواحد همکاری داشت (شکوری ، ص 10). وی گزارش ارزشمندی از این مدرسة اصول جدیدی به دست داده است ( رجوع کنید بهعینی ، 1381 ش ، ص 23ـ27؛
همو، 1362 ش ، ص 802).

اما جناحی از علمای محافظه کار به مخالفت جدّی با مدرسة مذکور پرداختند و تعلیم و تربیت جدید را مغایر شرع قلمداد کردند، تا جایی که سرانجام دستور بستن مدرسه صادر شد (عینی ، 1381 ش ، ص 38؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 408). افزون بر داملا اکرام ، از علمای اصلاح طلب که دو فرزندش را در همان مدرسه گذاشته بود (عینی ، 1381 ش ، ص 28ـ29، 35)، شریف جان مخدوم صدرضیا * (متوفی 1311 ش / 1932) هم ، ضمن گذاشتن فرزند خود در همان مدرسه ، در پاسخ سؤال کتبی امیر در بارة مدرسة مذکور، از مدرسة جدید و تلاشهای جوانان ترقی خواه جانبداری کرد (شکوری ، ص 11ـ12؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ، همانجا).

در آسیای مرکزی ، طبقة علما و به طور کلی مدارس سنّتی ، از خاستگاههای نخبگان جدیدی بودند. برای نمونه ، محمود خواجه بهبودی ، که پدر نهضت جدیدهای ازبک به شمار می آید (کریموف ، ص 24)، مفتی بود (خالد، ص 81). منوّر قاری ، معروف به پدر جدیدان تاشکند ( رجوع کنید بهرجبوف ، ص 178)، نیز که شاید بتوان او را انتهای طیف محافظه کار جدیدیه به شمار آورد، اکثر همکاران نزدیک خود را از میان علما برگزیده بود (خالد، ص 103ـ104). فطرت و عینی هم سالها در مدارس قدیم تحصیل کرده بودند (همان ، ص 95؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 376، 384). سیداحمد وصلی ، با این که خود مدرّس مدارس سنّتی بود، اشعار فراوانی در هواداری از اصول جدید سروده است (خالد، ص 99)؛
اما، وی با نمایش مخالف بود و در این مورد بین او و بهبودی در اوایل 1333/ اواخر 1914 مباحثه ای در گرفت ( رجوع کنید بههمان ، ص 153ـ154). مدارس بگلربگی / بیگلربیگی و کوکُلتاش در تاشکند، از مراکز فعالیت ادبی جدیدی بودند و شاعرانی چون تولاّ ، کامی ، خصلت و صدقی ، از شخصیتهای محبوب اصلاح طلبی در مطبوعات جدیدی ، در آنجا کار می کردند. این همه ، حاکی از دشواری ، بلکه ناممکن بودن ترسیم خط فاصلی قاطع بین علما و جدیدان است . بین علما همچنانکه اصول گرایان و قدیمی گرایان و متعصبان وجود داشتند، میانه روان و اصلاح گرایان نیز بودند (همان ، ص 99). علمایی هم بودند که از گونة دیگری از اصلاحات جانبداری می کردند، مانندِ عبدالقادر سیاح که از جهاتی با بسیاری از جدیدها همانندیهایی داشت . وی مؤلفی پرکار بود و مجلة الاصلاح را منتشر می کرد؛
اما، به اصول جدید تعلیم و تربیت علاقه ای نداشت . او در مجله اش به مسائل مربوط به پاکدینی و درست دینی می پرداخت . اگرچه الاصلاح در پی اصلاح انحرافات جاری راه یافته به عالم اسلام بود، نه از گفتمان ترقی و دانش ، بلکه از تقویت سنّت جانبداری می کرد و ضمن ابراز خصومت با جدیدها، برای اصلاح مدارس قدیمی پیشنهادهایی مطرح می ساخت (خالد، ص 100). الاصلاح از جهاتی یادآور مجلة دین و معیشت است .

با بسته شدن مدرسة میرزاعبدالواحد منظم ، یک سال پس از تأسیس آن ، مدرسة تاتاری بخارا تصمیم به پذیرفتن پنجاه تن از دانش آموزان آن گرفت . مخالفان مدارس جدید این بار در صدد بستن مکتب تاتاران برآمدند. وقتی تاتاران به ایلچی خانة روس متوسل شدند، ایلچی حمایت خود را از مدرسة آنان مشروط به اخراج اطفال بخارایی کرد و شاگردان بخارایی از آن مدرسه اخراج شدند (عینی ، 1381 ش ، ص 43). این اقدام به کاهش نفوذ تاتارها در بخارا انجامید، چندان که روشنفکران جامعه از آن پس ، بیش از پیش به عثمانی ، که ترکان جوان با انقلاب 1326/ 1908 در آنجا به قدرت رسیده بودند، متمایل شدند (کارر دانکاس ، ص 85). در همین زمان ، حکومت با استفاده از برخورد خونینی که بین شیعیان و سنّیان در محرّم 1328/ ژانویة 1910 در بخارا به وقوع پیوسته بود (عینی ، 1381 ش ، ص 45ـ52)، مدرسة تاتاری مذکور را هم بست . به همین مناسبت تقاضای معلمان تاتار و هواداران بخاری آنان خطاب به ملاهای بخارا در روزنامة ترجمان درج گردید و مجلة ملانصرالدین * قفقاز با انتشار کاریکاتورهایی ، بستن این مدارس را آماج انتقاد قرار داد (همان ، ص 44؛
کارر دانکاس ، همانجا).

تهیة کتابهای درسی برای مدارس جدید آسیای مرکزی یکی از مشکلات عمده بود؛
چنانکه هم زمان با گشوده شدن مدرسة میرزاعبدالواحد و عینی ، شرکت بخارای شریف ، به همت چند معلم و روشنفکر از جمله بنیانگذاران مدرسة مذکور و با حمایت مالی منصوروف ، تشکیل شد ( رجوع کنید به شکوری ، ص 10). شرکت ضمن سازماندهی ترتیبات چاپ کتاب به فارسی دری در اورنبورگ و انتقال آن به بخارا، برخی از اعضای خود را، به منظور کسب آگاهیهایی در بارة شیوه های جدید تعلیم و تربیت و کتب درسی نوین ، به باغچه سرای و استانبول و سمرقند اعزام کرد و آنان در باغچه سرای با گاسپرالی و در سمرقند با بهبودی و منوّر قاری ، ملاقات و مشاوره کردند (کارر دانکاس ، ص 87 ـ 88). محمود خواجه بهبودی مدرسة اصول جدید خود را دو سال پس از تأسیس مدرسة منوّر قاری در تاشکند، در 1903 در سمرقند بنیان گذاشت (دولت ، ص 40). در مدرسة منوّر قاری ، مانند دیگر مدارس اصلاح شدة منطقه ، تدریس دروس مذهبی از اولویت خاصی برخوردار بود. منوّر قاری در 1333/ 1915 آموزش دستورزبانهای فارسی و عربی را نیز به فهرست دروس مدرسه افزود (کارر دانکاس ، ص 86 ـ87).

بلوایی که به بسته شدن مدرسة جدیدی میرزاعبدالواحد و فرار او از بخارا و مخفی شدن صدرالدین عینی انجامید ( رجوع کنید بهعینی ، 1362 ش ، ص 802 ـ803)، فعالان شرکت بخارای شریف و جمعی از معارف پروران بخارایی را بر آن داشت تا برای تعقیب مقاصد فرهنگی و سیاسی خود، به تشکیل یک جمعیت زیرزمینی همت گمارند ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 255). بدین ترتیب ، «جمعیت تربیة اطفال » در ذیقعدة 1328/ دسامبر 1910 تشکیل گردید. تحت نفوذ این جمعیت ، گروههای پراکندة موجود نیز به تدریج متحد شدند. به زودی بین این جمعیت و جمعیت تعمیم معارف بخارا، که به همت مهاجران بخارایی در استانبول تشکیل شده بود، ارتباط برقرار شد. جمعیت اخیر ــ که شعبه هایی در بخارا و سمرقند داشت و در زمینة تأسیس مدارس و تعمیم تعلیم و تربیت اصول جدیدی و انتشار مطبوعات و کتابهای درسی و ادبی و اخلاقی واعزام دانشجویانی از بخارا و آسیای مرکزی به قفقاز، کریمه ، قازان ، روسیه و استانبول و یاری رسانی به آنان در جریان تحصیل کوشا بود ــ بنیانگذار شرکت بخارای شریف و نیز شعبة علنی جمعیت تربیة اطفال به شمار آمده است (همان ، ج 8، ص 456).

در پرتو فعالیتهای هر دو جمعیت ، زمینة مساعدی برای اعزام محصلان به استانبول فراهم آمد؛
چنانکه به روایتی ، شمار محصلان بخارایی در 1328/1910 در استانبول پنجاه نفر بود ( رجوع کنید بهصدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 331)، اما جنگ جهانی اول ، روند افزایش دانشجویان بخاری در استانبول را برهم زد (کارر دانکاس ، ص 100).

جمعیت ، افزون بر استانبول ، «طالب علمانی » را نیز برای ادامة تحصیل به شهرهای تاتارنشین چون اورنبورگ ، قازان و کریمه فرستاد (عینی ، 1362 ش ، ص 803). جمعیت ، که از کمکهای مالی بازرگانانی چون منصوروف و یعقوبوف ( رجوع کنید به کارر دانکاس ، ص 92) و از حمایتهای مادّی و معنوی علمای اصلاح طلب متنفذی چون صدرضیا (شکوری ، ص 11) برخوردار بود، به علت مراعات شدید اصول مخفی کاری و شرایط عضوگیری ، توسعة کمتری داشت و شمار اعضای آن از سی نفر فراتر نرفت و اگرچه شبکة تشکیلاتی اش چند ولایت را در بر می گرفت ، هرگز به صورت سازمانی فراگیر در نیامد (عینی ، 1362 ش ، همانجا؛
کارر دانکاس ، ص 92ـ93). علت وجودی جمعیت در نظامنامه اش ، که در بر دارندة وظایفی است ، مستتر است . در حدود سه مورد از وظایف پنج گانة مندرج در نظامنامه ، دارای جنبة فرهنگی است ؛
بدین قرار:

1) تعمیم تعلیم وتربیت ( جدید ) بین مردم و به همین منظور، تأسیس مدارس و چاپخانه برای تهیة کتاب . 2) مبارزه با تحجر از طریق اصلاح مدارس قدیمی و روزآمدکردن اندیشه های مسلمانان . 3) پایان دادن به دشمنی بین پیروان مذاهب و فرق مذهبی و رفع تعصب و تنگ نظری مقامات اهل سنّت در امارت (کارر دانکاس ، ص 94). جدیدها ــ که اسلام را جوهری پیوندبخش میان اقوام و مذاهب می دانستند و پایبندی به اسلام را برای بهره وری از فضیلتهای سازندة آن لازم می شمردند ــ بر آن بودند که باید با در نظر داشتن واقعیتهای کنونی به دستاوردهای دانش و فنّاوری پیشرفته در انطباق با توصیه های اولیة اسلام دست یافت (علیمووا و اعظم خواجه یف ، ص 32ـ33). جدیدها احساس می کردند که مسلمانان دستخوش جهل و انحراف از دین شده اند؛
زیرا، به قول فطرت ، مردم «از حقیقت اسلام خبر ندارند و کسی را که یک آیة قرآن و یک حدیث پیغمبر را به فکر و تأمل درست خوانده ( باشد ) و به اینها بفهماند،ندارند.» به نظر وی ، ترقی اسلام در گذشته به برکت سعی و غیرت مسلمانان بوده و تنزل امروزی آن «به شومی بی سعیی و بی غیرتی » مسلمانان است ( رجوع کنید بهرجبی ، ص 27). فطرت ، در اغلب آثارش موضع مسلمانی ترقی خواه و معارف گستر را داشت و در کنار آن منظومة بلند مولود شریف یا خودْ مرآت خیرالبشر را در ستایش حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم سرود ( رجوع کنید بهفطرت ، 2003).

پرهیز از تعصب و تنگ نظری از ویژگیهای اخلاقی جدیدها به شمار آمده است (اعظم خواجه یف ، ص 153). اما، در نظر مخالفان آنان تمام تحصیل کردگان روسیه و استانبول و کسانی که زبان روسی می دانستند و آنهایی که روزنامه می خواندند یا کودکانشان را به مدارس جدید می فرستادند یا حتی کسانی که با این گونه



افراد آمد و رفت می کردند، از جدیدها به شمار می آمدند (رجبی ، ص 65). بر اثر تحریکات آنان بود که فتوای «جدید کافر است » صادر شد و کار تعقیب و سرکوبی جدیدها و هواداران آنان و به طور کلی روشنفکران ابعاد گسترده ای یافت ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

سیاحتنامة ابراهیم بیک زین العابدین مراغه ای ، سوانح عبدالرحمان خان و مجلة کاوه چاپ لندن ، از جملة کتابها و مجله های مورد علاقة جدیدهای آسیای مرکزی بود (طوغان ، ص 39؛
کارر دانکاس ، ص 103). فطرت از قرار معلوم اثر رمان گونة خود، بیانات سیاح هندی ، را تحت تأثیر اثر مراغه ای نوشته است (خالد، ص 112). به دست آوردن مطبوعات و کتاب در امارت بخارا کار دشواری بود؛
از این رو، شرکت برکت و کتابخانة معرفت در 1323/1914 تأسیس شد ( رجوع کنید بهصدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 331؛
گاسپرالی ، مقدمة محمدامینوف ، ص 22). وظیفة شرکت برکت ، وارد کردن تمام وسایل مورد نیاز برای آموزش وپرورش نوین و آگاهی دهی عمومی ، زیرپوشش فعالیت بازرگانی ، بود. کتابخانه یا سازمان معرفت نیز، زیرنظر فطرت و عثمان خواجه یف ، عهده دار نشر اندیشه های اصلاح طلبی در بین تودة مردم از طریق سازمان دهی نشر و توزیع کتابها و مطبوعات و تأسیس انجمنهای فرهنگی و سیاسی بود (کارر دانکاس ، ص 92).

جدیدهای بخارا، پس از بسته شدن مدرسة جدیدی عبدالواحد، در صدد سازماندهی نظام آموزش و پرورش نوین زیرزمینی بر آمدند. شخصی به نام مکمل الدین مخدوم نخستین مدرسة مخفی را در 1329/1911 در خانة خود بنیان نهاد و شماری از کودکان را در آنجا پذیرفت . همین مدرسه گاهی به ملاحظة مسائل امنیتی در خانه های محصلان تشکیل می شد. شمار شاگردان این مدرسة نیمه سیار در عرض یک سال بیش از پنجاه نفر شد. پس از مکمل الدین ، چند جدیدی دیگر نیز مدارسی از آن نوع در خانه های خود تأسیس کردند (عینی ، 1362 ش ، ص 803؛
کارر دانکاس ، ص 96ـ97). شیعیان بخارا نیز، به پیروی از سنّیان ، به سازماندهی مدارس جدید مخفی پرداختند. دو مدرسة جدید شیعی شهر بخارا را شیخ عبدالقاسم و شیخ میرزا حبیب اداره می کردند. جنبش تأسیس مدارس جدید خصوصی از پایتخت امارت به ولایات دیگر نیز شیوع یافت . در چنین مدارسی ، علاوه بر پیوندی که بین معلمان و شاگردان پدید می آمد، دیدارها و ملاقاتهای معلمان و والدین دانش آموزان به مباحثات و مناسبات سیاسی نیز راه می گشود. در 1331/ 1913، بر اثر شکستن جوّ ارعاب و حاکم شدن تساهل نسبی بر جامعه ، در نتیجة فشار افکار عمومی ، مدارس جدید از حقوق نیمه رسمی برخوردار شدند؛
اما، این دوره چندان نپایید و در نتیجة اعتراض برهان الدین (قاضی القضات بخارا) و مدرّسان قدیمی ، امیر یک بار دیگر در شعبان 1332/ ژوئیه 1914 مدارس جدید را تعطیل و اغلب معلمان آن را نیز به ولایات دوردست تبعید کرد. برخی از جدیدهای معروف ، و در رأس آنان فطرت ، به بخش خاوری امارت پناه بردند و با بهره گیری از نفرت عمومی اهالی آنجا از دستگاه امارت ، مدارس جدید را باز گشودند (کارر دانکاس ، ص 96ـ99). در هر حال ، با وجود مانع تراشیها و تعطیل کردنها و آزارها، مدارس جدید در بخارا (همان ، ص 100) و دیگر مناطق آسیای مرکزی توسعه یافت ، چنانکه در آستانة 1335/1917، تنها در اندیجان هجده مدرسة اصول جدیدی و در قرقیزستان ده مدرسه از این نوع دایر بود (دولت ، ص 209ـ210).

به طور کلی ، به علت ساختار اقتصادی ـ اجتماعی آسیای مرکزی و دوام نفوذ ذهنیت قدیمی ، نهضت جدیدها در آن سامان ، با وجود تلاشهای روشنفکران ، در مقایسه با قازان ، کریمه و قفقاز از توسعة فرهنگی کمتری برخوردار بوده است . چنانکه در آستانة 1328/1910، در حالی که تعداد مدارس اصول جدیدی در سایر مناطق مسلمان نشین روسیه به پنج هزار باب رسیده بود، در آسیای مرکزی به یکصد باب نمی رسید. جدیدهای آسیای مرکزی در روزنامه نگاری نیز فعال بودند ( رجوع کنید بهجراید، آسیای مرکزی ). روزنامه برای جدیدها جاذبة خاصی داشت . آنان روزنامه را نشانة پیشرفت و سرچشمة روشنگری می دانستند (خالد، ص 121).

دو تن از اعضای جمعیت مخفی تربیه اطفال ، با استفاده از جوِّ تا حدودی آزادِ بخارا در 1330/1912، انتشار روزنامة بخارای شریف * را به زبان فارسی آغاز کردند (عینی ، 1381 ش ، ص 75؛
خالد، ص 123؛
کارر دانکاس ، ص 100ـ101). این روزنامه ، نخستین روزنامة فارسی ماوراءالنهر ( رجوع کنید بهشکوری ، ص 10ـ11) و ناشر افکار جدیدیة بخارا و مبلّغ تعلیم و تربیت مبتنی بر «اصول جدید» بود و روشنفکرانی چون عینی و فطرت در آن قلم می زدند ( د.تاجیکی ، ج 1، ص 557 ـ 558). از ربیع الا´خر 1330/ مارس 1912 انتشار آن آغاز شد (عینی ، 1381ش ، ص 75).

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، افزون بر مدارس و مطبوعات ، در زمینة ادبیات نیز، از نظر مضمون ، موضوع ، زبان ، سبک ، شکل و پیدایش گونه های نو، تحولاتی صورت گرفت (مسلمانیان قبادیانی ، ص 16) و بدین ترتیب ، ادبیات ماوراءالنهر وارد مرحلة نوینی شد که از آن به ادبیات جدیدیه تعبیر می شود ( رجوع کنید به صدرضیا، مقدمة شکوری ، ص 26). صدرالدین عینی اگرچه آغاز ادبیات نوین تاجیک را از 1323/ 1905 می داند، اما این مطلب را نیز ناگفته نمی گذارد که احمد دانش در ادبیات منثور راه نو و اسلوب تازه ای ایجاد کرد، و گروهی از سخنوران که در اطراف وی گرد آمده بودند، در نیمة دوم قرن نوزدهم موفق شدند روند ادبی را به سویی سوق دهند که به زندگی مردم نزدیک تر و با آن همگام باشد ( رجوع کنید بهمسلمانیان قبادیانی ، همانجا). در واقع ، سخنوران مورد بحث ، بیشتر رویة انتقادی احمد دانش از طرز کشورداری و ترتیبات اجتماعی و سیاسی وقت را ادامه دادند (صدرضیا، مقدمة شکوری ، همانجا). یکی از ویژگیهای ادبیات جدید، پرهیز از مغلق نویسی و روی آوردن نویسندگان به ساده نگاری بود. این جریان ، که از احمد دانش شروع شده بود، با گذشت زمان رواج بیشتری یافت و با نوشته های نویسندگانی چون فطرت و به ویژه عینی و داستان نویسان بعدی صیقل یافت و به تکوین نثر داستانی جدید فارسی و ترکی ( ازبکی و... ) انجامید ( رجوع کنید به همان مقدمه ، ص 83).

جدیدها از نمایش نیز به مثابة وسیله ای برای ترویج و پیشبرد اهداف خویش در آسیای مرکزی استفاده می کردند. آنان تئاتر را مکتب فرزانگان ، عبرتخانه ( رجوع کنید بهرضایف ، ص 119، 126)، «مجلس وعظ و اصلاح » و محل درمان دردهای جامعه ، و مانند مدرسه و روزنامه آن را نشانة ترقی و تمدن می دانستند (خالد، ص 129، 135، 153).

نخستین نمایشنامه ای که با استقبال بسیاری مواجه شد، پدرکش ، نوشتة بهبودی ، بود. این نمایشنامه که در 1329/1911 نوشته شده بود، در 1332/1914 به روی صحنه رفت (رضایف ، ص 120). پیام اصلی نمایشنامة مذکور این بود که آزادی مسلمانان در درجة اول وابسته است به شکل گیری جامعة روشنفکری ملی (کارر دانکاس ، ص 105). موفقیت بی سابقة پدرکش موجب روی آوردن نویسندگانی چون حمزه حکیم زاده نیازی * (خوقند)، اولانی (تاشکند)، و عبداللّه بدری (بخارا) به نمایشنامه نویسی و پدید آمدن کانونهای نمایشی شد (همان ، ص 130). استقبال مردم به اندازه ای بود که نمایش ، به رغم مخالفت «قدیمجی »ها با آن ، به حیات خود ادامه داد (همان ، ص 105).

اگرچه صدرالدین عینی بر آن بود که «جمعیت تربیة اطفال »، چندان جنبة سیاسی نداشت و به هیچ وجه سازمان سیاسی به شمار نمی آمد، حکومت و کارگزاران تزاری ، به این گونه فعالیتها همچون تشکیلات انقلابی می نگریستند و اعضای آن را از مخالفان دولت به شمار می آوردند (عینی ، 1362 ش ، ص 803؛
همو، 1381 ش ، ص 45)؛
اما، دست کم دو مورد از وظایف مندرج در نظامنامة جمعیت ، حاکی از جنبة سیاسی داشتن آن است . موارد مذکور به این قرار بود: 1) مبارزه با فساد در دستگاه حکومت . 2) شرکت فعال در جریان متحول کردن امارت بخارا به دولتی متجدد، در چنین اوضاعی ، مبرم ترین وظیفه عبارت خواهد بود از تغییر نظام مالی حکومت ، در وهلة اول با جدا کردن کامل خزانة عمومی از خزانة خصوصی فرمانروا (کارر دانکاس ، ص 94). در عین حال ، جمعیت با حکومت بخارا و اعمال ظالمانة امیر، وزیر و حکام و رفتارهای انعطاف ناپذیر «قدیمجی »های افراطی ، مبارزه و با برخی از احکام قضات و فتوای علما مخالفت می کرد ( د. تاجیکی ، ج 7، ص 255) و برای نجات مملکت از عقب ماندگی و وابستگی و سوق دادن آن به راه ترقی می کوشید (شکوری ، ص 11). در نتیجة چنین فعالیتها و مبارزاتی ، اعضای جمعیت نه تنها در بخارا، بلکه در سراسر آسیای مرکزی از نفوذ سیاسی نسبی برخوردار شدند ( د. تاجیکی ، همانجا). جنبش جدیدها در بخارا خیلی دیرتر از دیگر جنبشهای اصلاح طلب روسیه شکل گرفت و تنها بخشی از آنها موفق به سازماندهی خود به موازات انقلاب روسیه شد (کارر دانکاس ، ص 92ـ93). انقلابهای 1335/1917 روسیه باعث شد دو گرایش میانه رو (معروف به پیرمردان ) و چپ ، در نهضت جدیدها شکل گیرد، درحالی که جناح میانه رو از اصلاحات محدودی چون آزادیهای شهروندی ، کاهش مالیاتها، و جلوگیری از تحجر و تعصب دفاع می کرد، جناح چپ جدیدها بر تحولات اساسی ، به ویژه محدود کردن اقتدار امیر مستبد، پافشاری می نمود و خواستار اصلاحاتی چون اصلاحاتی بود که ترکان جوان در عثمانی اعمال کرده بودند. عناصر بسیار تندرو جدیدها و سازمان مخفی در 1334/1916 با چنین خواستهایی در حزب بخارائیان جوان گردهم آمدند (همان ، ص 126ـ127). انقلاب ربیع الا´خر 1335/ فوریة 1917، به حزب مذکور امکان فعالیت نیمه علنی و رشد و توسعه داد، چندان که شکوری (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 317) گفته است ، این حزب در 1917 در کاگان تأسیس شد و کائوشیک (ص 156) بر آن است که جدیدهای بخارا پس از انقلاب فوریه خود را بخارائیان جوان نامیدند.

جدیدها و انقلاب روسیه . انقلاب فوریة 1917، جدیدهای سراسر مناطق مسلمان نشین روسیه از جمله جدیدهای آسیای مرکزی را ــ که فعالیتشان تا آن تاریخ غالباً جنبة فرهنگی و آموزشی داشت ــ به مبارزة سیاسی کشاند (کائوشیک ، همانجا). در پی آن در بخارا، ایلچی خانة روس و دولت امیربخارا، تحت تأثیر فضای انقلابی در سراسر روسیه ، برای قبول تقاضاهای اصلاحی آنها تا حدودی موافقت کردند (عینی ، 1381 ش ، ص 94، 99، 105؛
همو، 1362 ش ، ص 811؛
کارر دانکاس ، ص 127) و حتی ، برای جلوگیری از گسترش اعتراضها در امارت ( رجوع کنید بهنیکولایوا، ص 25)، امیر، لایحة اصلاحاتی را که در ایلچی خانه تهیه شده بود (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 383)، طی مراسم خاصی در 28 جمادی الا´خرة 1335/ 21



آوریل 1917 اعلان کرد (عینی ، 1381ش ، ص 111). «فرمان اصلاحات » ( رجوع کنید بهصدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 319) مورد بحث ، اگرچه در بر دارندة وعدة اصلاحات محدودی بود (نیکولایوا، ص 25؛
برای متن آن رجوع کنید بهعینی ، 1381 ش ، ص 112ـ113؛
صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 382ـ383)، چندان مورد استقبال اکثر جدیدهای جوان ، که اینک خود را بخارائیان جوان می نامیدند، قرار نگرفت (عینی ، 1381 ش ، ص 94ـ99، 109). یک روز پس از «اعلان حریت »، برای سپاسگزاری از امیر و ابراز وجود و احیاناً قدرت نمایی ، به تظاهرات پرداختند؛
اما، این تظاهرات پنج ـ شش هزار نفری با عکس العمل مخالفان اصلاحات ، روبه رو شد. آنان امیر را به حمایت از شریعت دعوت می کردند و خواستار اعدام جدیدها بودند (همان ، ص 116ـ117؛
همو، 1362 ش ، ص 816 ـ817). در عین حال ، مورد حمایت آشکار و نهان اکثر علما و طلاب و نیز سربازان حکومت و حتی تأیید ضمنی ایلچی خانه بودند (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 319). در نتیجة تعقیب و مجازاتهای خشونت آمیز، بسیاری از جدیدها به کاگان ، که تحت ادارة روسها بود، گریختند (صدرضیا، ص 265؛
عینی ، 1381ش ، ص 127 به بعد، 135ـ136،141) و امیر هم اصلاحات وعده داده شده را، به این بهانه که مخالف شرع است ، ملغا ساخت و اوضاع به دوران پیش ازانقلاب 1335/1917 بازگشت (نیکولایوا، ص 25؛
کارر دانکاس ، ص 137). همین سختگیریها بسیاری از فراریان را بر آن داشت که ، برای رهایی از استبداد امیر و استعمار روسیه که در دورة حکومت موقت پس از سقوط حکومت تزاری نیز به نوعی ادامه داشت (علیمووا، ص 38)، به همدستی با انقلابیون روسی تمایل پیدا کنند (کارر دانکاس ، ص 147). حزب بخارائیان جوان ، برای سرنگون کردن امیربخارا ــ که پس از انقلاب اکتبر، ستمگریش شدت بیشتری یافته بود و، برای جلوگیری از سرایت بلشویسم به قلمرو خویش ، به همدستی با نیروهای ضدشوروی ( رجوع کنید بهکائوشیک ، ص 156) و خلل رساندن به حکومت شوروی در ترکستان بر آمده بود (عینی ، 1362 ش ، ص 824) ــدست یاری به سوی فیودر کولسوف ، صدر شورای کمیسرهای خلق ترکستان مستقر در تاشکند، دراز کرد و او را به بخارا فراخواند. وی اندکی قبل ، جمهوری خودمختار ترکستان به پایتختی خوقند را، که به دست جدیدها در صفر 1336/ نوامبر 1917 تشکیل گردیده بود، برانداخته و جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی را جانشین آن ساخته بود (لاپیدوس ، ص 797؛
نیکولایوا، ص 39). لشکرکشی کولسوف به بخارا در جمادی الا´خرة 1336/ مارس 1918 ( رجوع کنید بهکائوشیک ، ص 157؛
کارر دانکاس ، ص 147) و جرأت یافتن امیربخارا، در نتیجة شکست و عقب نشینی نیروهای تحت فرمان وی ، به سرکوبی خونین جدیدها و هوادارانشان انجامید (صدرضیا، ص 275 و بعد؛
رجوع کنید بهامیرعالم خان ، همانجا). شمار قربانیان پس از عقب نشینی کولسوف در بخارا نزدیک به چهار هزار تن برآورد شده است (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 314). عینی داستان جلادان بخارا را تحت تأثیر همین فاجعة جدیدکشی نوشته است (مسلمانیان قبادیانی ، ص 48ـ49). بر اثر تشدید ترور و فشار، «روشنفکران اصلاح طلب بخارا به سمرقند و تاشکند مهاجرت کردند حال آنکه در این زمان سمرقند و تاشکند تحت سیطرة بلشویکان روس و پان ترکیستهای ازبک و تاتار بود» (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 317).

در نشستی که در رجب 1336/ آوریل 1918، به سازماندهی سازمانهای کمونیستی بخارای نو و با شرکت اکثر جدیدهای امارت بخارا، در تاشکند برگزار گردید، سه گرایش عمده وجود داشت : 1) جدیدهای قدیمی مخالف تأسیس حزبی جدید و پیوستگی با بولشویکها بودند. 2) جناح میانه رو از برنامة سوسیالیستهای انقلابی (اس ارهای ) چپ جانبداری می کردند. 3) افراطیها، که شمارشان زیاد بود، اعتقاد داشتند که تنها با پیوند تنگاتنگ با بولشویکها، که معنایش پیوستن به حزب کمونیست بود، انقلاب در امارت بخارا پیروز می شود. در پی این نشست ، حزب کمونیست بخارا بنیان گذاشته شد (کارر دانکاس ، ص 163؛
نیکولایوا، ص 38). بدین ترتیب ، در نتیجة اوضاع پس از انقلاب اکتبر، از درون جدیدها، که به طور کلی جنبشی اصلاح طلب و مشروطه خواه بود ( رجوع کنید به صدرضیا، مقدمة شکوری ، ص 69ـ72؛
کارر دانکاس ،ص 154؛
علیمووا، ص 38)، یک جریان انقلابی کمونیستی پدید آمد که عمدتاً شامل تاتارها و کمونیستهای آسیای مرکزی بود (جعفری مذهب ، ص 22). فعالان در این جریان ، پس از تصرف بخارا به دست ارتش سرخ در ذیحجة 1338/ سپتامبر 1920 و فرار امیرعالم خان ، واپسین امیربخارا ( رجوع کنید بهامیرعالم خان ، ص 35؛
نیکولایوا، ص 42ـ 45)، در ترکیب کمیتة اجرایی مرکزی «جمهوریت شوروی مردم بخارا» ( رجوع کنید بهصدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 317) وارد شدند ( رجوع کنید بهکارر دانکاس ، ص 167)؛
اما، اکثر قریب به اتفاق آنان ، پس از استقرار حاکمیت شوروی ، به اتهامهایی چون داشتن تمایلات ملی گرایانه ، ضدانقلابی ، پان ترکیستی و پان اسلامیستی ، مشمول تصفیه گردیدند (صدرضیا، تعلیقات شکوری ، ص 319؛
کائوشیک ، ص 194ـ 195).

خان نشین خوارزم نیز، در فرآیندی کم وبیش همانند امارت بخارا، در فوریة 1920 به «جمهوری شوروی مردم خوارزم » تبدیل شد. بدین ترتیب ، در طول سه ـ چهار سال سراسر آسیای مرکزی تحت حاکمیت نظام کمونیستی در آمد (لاپیدوس ، ص 798؛
آکینر، ص 537 ـ 538؛
کائوشیک ، ص 191ـ200؛
نیکولایوا، ص 43).

بدین ترتیب ، جنبش جدیدها، که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به آسیای مرکزی راه یافت ، ابتدا جنبة فرهنگی و آموزشی داشت و حتی در جریان انقلاب 1323ـ 1325/ 1905ـ1907 روسیه نیز چندان جنبة سیاسی نیافت (دولت ، ص 91) و تنها پس از انقلاب فوریة 1917 بود که به مبارزة سیاسی گسترده روی آورد و با گذشت زمان ، به سازمانها و احزاب و نیز ایدئولوژی سیاسی برای کسب استقلال دست یافت ؛
گرچه این جنبش در خاستگاههای اصلی خود (سرزمینهای تاتارنشین ) و نیز قفقاز، به مقیاس وسیع تری از انقلاب روسیه متأثر شد و از جنبشی برای اصلاح مدارس به جنبشی که خواستار اصلاحات و نوگرایی و تحول در زمینة حیات اجتماعی و فرهنگی بود، ارتقا یافت و کم وبیش به صحنة مبارزات سیاسی گام نهاد ( د.ا.د. ترک ).

نخستین سازمانهای سیاسی در بین مسلمانان روسیه ظاهراً در بین طلاب مدرسه در قازان شکل گرفته و احتمالاً جمعیت «شاگردلیک » (شاگردی )، که در 1319/1901 تشکیل گردیده و ترجمانی به نام ترقی داشته ، اولین آنها بوده است . این جمعیت ، که دامنة تأثیراتش از حوضة ولگا نیز فراتر می رفته ، با استبداد تزاری مبارزه می کرده است (دولت ، ص 89). پس از انقلاب 1905 و اعلان بیانیة 17 اکتبر، که آزادی بیان و قلم را نوید می داد، جنبش طلاب توسعة بیشتری یافت و در همان سال ، با گردآمدن گروهی از نمایندگان طلاب ، سازمانی مخفی به نام الاصلاح تشکیل گردید. این سازمان ، ضمن انتشار پنهانی روزنامه ای به همان نام و با شعار «همة شاگردان متحد شوید!»، شعب خود را در مدارس دیگر منطقة ولگا ـ اورال گسترش داد. با گذشت زمان ، خواستهای «الاصلاح » از اصلاح وضع مدارس فراتر رفت و با گسترش یافتن در بین مردم ، جنبشی ضد تزاری شد. در نشریه ای به نام > شاگردان چرا خواستار اصلاحات اند < ، که طلاب قازان در 1326/ 1908 انتشار دادند، از فشارهای تحمل ناپذیر حکومت روس بر تاتارها، غسل تعمید دادن اجباری آنان ، بی حرمتی به پیغمبر صلی اللّه علیه وآله وسلم و قرآن از طرف مبلّغان روس ، ممیزی ، وضع مالیاتهای سنگین و خرج نکردن بخشی از آن برای تجهیز مدارس ، و ایجاد موانع بر سر راه توسعة تجارت تاتارها، سخن رفته و تأکید شده بود که با در نظر گرفتن بی عدالتی و فشارهای حکومت فعلی روس ، حکومت تاتار (خان نشین قازان ، حک : 841 ـ963/1437ـ1556) که مغلوب روسها شد ( رجوع کنید به د.ا.ترک ، ج 6، ص 505 ـ 514) بسیار بهتر از آن بوده است (دولت ، ص 125ـ126). افزون بر سازمانهای اصلاح طلب طلاب ، سازمانها و جمعیتهایی نیز در همین دوره در قازان و اطراف آن به وجود آمد که از آن جمله بودند: 1) «تشکیلات تنویر مسلمانان »، که در زمینه های فرهنگی چون تأسیس کتابخانه و انجمنهای فرهنگی در شهرها و روستاهای مسلمان نشین منطقة مورد بحث فعالیت داشت و در عین حال از فعالیتهای سیاسی معتدل نیز رویگردان نبود، چنانکه در انتخابات دوما در 1905 فعالیت داشت (همان ، ص 89). 2) «جمعیت ترقیون »، که مجموعه ای از چند انجمن بود که برای ترقی مسلمانان تلاش می کرد (همان ، ص 129). جمعیتهای خیریه و تعاونیها و شرکتهای اعتباری زیادی نیز در بین تاتارها، اعم از شهری و روستایی ، فعالیت داشت که در جنگ جهانی اول بسیاری از آنها از بین رفت (همان ، ص 128ـ129). جز آنها به این احزاب نیز می توان اشاره کرد: حریت که ترجمانی به همین نام داشت و دارای برنامة ملی گرایانة رادیکال ضد تزاری بود و در جریان برگزاری نخستین همایش سراسری مسلمانان سعی در سوق دادن آن به راه انقلابی داشت (همان ، ص 89)؛
اتفاق ، که پس از اعلان بیانیة اکتبر 1905 تشکیل گردید و همزاد تاتاری حزب ( دموکرات مشروطه خواه ) کادت ( رجوع کنید بهد.آ. ، ج 5، ص 204) بود (دولت ، ص 89)؛
حزب تانْغیچی ، که تحت تأثیر احزاب چپی چون سوسیالیستهای انقلابی (اس ارها) و سوسیال ـ دموکراتهای روس بود (همانجا). شمار قلیلی از روشنفکران تاتار قازان هم با حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه ارتباط داشتند (همان ، ص 128).

روشنفکران جدیدیة تاتار کریمه ، در فاصلة انقلابهای 1905ـ 1917 روسیه ، را نیز به سه دسته می توان تقسیم کرد: 1) پیروان گاسپرالی که عبارت بودند از معارف پروران ، ادیبان ، ناشران و معلمان که با تلاش آنان شمار مدارس اصول جدیدی در کریمه در 1917 به 360 باب رسید، و شاعران و نویسندگان گرد آمده در اطراف روزنامة ترجمان ، از بنیانگذاران ادبیات نوین تاتار به شمار می روند. 2) جریان «تاتارهای جوان »، که ضمن داشتن وابستگی به جنبش اصلاحی گاسپرالی برخورد ریشه ای تری با مسائل داشتند و بر آن بودند که استقلال سیاسی و اقتصادی تنها از طریق مبارزه با حکومت تزاری به دست می آید. 3) جناح چپ جدیدی ها که به انقلابیون روسی پیوستند و در انقلاب 1323/ 1905ـ1907 فعالانه شرکت داشتند و شعار می دادند زمین از آن کسی است که روی آن کار می کند (همان ، ص 130ـ131).

انقلاب 1905ـ1907 در قفقاز و دیگر سرزمینهای مسلمان نشین روسیه ، سرآغاز احیای فعالیتهای فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی بود و باعث گسترش فعالیت جدیدها شد. جمعیتهای خیریه به وجود آمدند که به ویژه در زمینة تأسیس



مدارس جدید و تشکیل کلاسهای شبانه و برپایی گروههای نمایشی و باشگاههای فرهنگی و کتابخانه ها و قرائتخانه ها و تأمین هزینة تحصیل یتیمان و فرزندان تنگدستان فعال بودند. از آن جمله بود: جمعیت نشر معارف که در فاصلة سالهای 1324ـ 1335/ 1906ـ1917 فعالیت داشت ( رجوع کنید بهد.آ. ج 7، ص 235؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2001، ج 5، ص 205؛
محمدزاده ، ص 34)؛
جمعیت نجات ، که از 1908 به جمعیت نشر معارف پیوست ( د.آ. ، ج 7، ص 272؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2001، همانجا؛
> تاریخ آذربایجان < ، 1964، ج 2، ص 848)؛
و جمعیتهای نیمه فرهنگی ـ نیمه سیاسی سعادت و صفا (محمدزاده ، همانجا؛
> تاریخ آذربایجان < ، 2001، ج 5، ص 217؛
یوکسل ، ص 80 ـ81). «انجمن خیریة ایرانیان بادکوبه » و انجمنهای خیریة فرهنگی ایرانیان ، در دیگر شهرهای قفقاز ( رجوع کنید بهدهنوی ، ص 31ـ91) نیز فعال بودند. از اقدامات مهم انجمن خیریة ایرانیان بادکوبه تأسیس و ادارة مدرسة اتحاد ایرانیان در 1324/ 1916 در بادکوبه بود ( رجوع کنید بههمان ، ص 93ـ141؛
«بادکوبه »، ص 2262ـ2263) و در آن ، علاوه بر ایرانیان مهاجر، کودکان و نوجوانان قفقازی هم تحصیل می کردند ( > تاریخ آذربایجان < ، 2001، ج 5، ص 206). در حالی که این جمعیتها برای توسعة معارف ملی می کوشیدند، حکومت تزاری ، معلمان مدارس اصول جدید را به جاسوسی و کارگزاری دولت عثمانی متهم می کرد و وزارت کشور روسیه رهنمود می داد که برای مقابله با این جمعیتها نه از نیروهای پلیس ، بلکه از علمای متعصب استفاده شود (محمدزاده ، ص 35). در همین دوره سازمانها و احزاب سیاسی زیادی نیز در سرزمینی که بعدها جمهوری آذربایجان در آن برپا شد، تشکیل می گردید که از آن جمله بود: سازمان همت که بعدها حزب شد ( رجوع کنید به چپ / چپگرایی * : در قفقاز) و حزب مساوات * ، که برنامه اش پیگیری اصلاح خواهی ، معارف گستری ، ملی گرایی و جانبداری از فدرالیسم و جدیدها بود ( رجوع کنید بههمان ، ص 48ـ67) که در جریان حوادث تاریخی سالهای پس از انقلابهای 1917 روسیه ، در قفقاز تأثیر گذاشت . در هر حال ، نهضت جدیدها که در مناطق انتشار خود ابتدا جنبشی فرهنگی ـ آموزشی بود، در فاصلة سالهای 1323 تا 1335/ 1905ـ1917، به ویژه در مناطق تاتارنشین و قفقاز جنبة سیاسی بارزی یافت و فعالان سیاسی ، از ملی گرایان میانه رو و لیبرال اصلاح طلب گرفته تا چپ افراطی چون بولشویکها و سوسیالیستهای انقلابی ، را در بر گرفت ( د.ا.د.ترک ، ذیل dcilik" "Ced ). حکومت تزاری ، که با تردید به مدارس اصول جدید می نگریست و آنها را کانون پرورش ملی گرایی و مخالفت و شورش می انگاشت ، به تدریج بر فشار خود بر آنها افزود و مثلاً در 1330/1912 شماری از معلمان جدیدی را بازداشت کرد (همانجا) و در جریان کشمکشهای قدیمیان و جدیدیان ، از قدیمیها حمایت نمود (محمدزاده ، ص 18؛
واند، ص 28ـ29؛
قانلی دره ، ص 151). در پی انقلاب بولشویکی در روسیه ، اکثر قدیمیها طرفدار دولت تزاری بودند؛
گروهی از جدیدها هم که طرفدار حفظ روسیة متحد با خودمختاری فرهنگی مسلمانان بودند، مخالف بولشویکها و عدة کمی از آنان طرفدار انقلاب بولشویکی بودند (بنیگسن و براکس آپ ، ص 124؛
یملیانوا، ص 39ـ40). از سوی دیگر، احزاب سوسیالیست روسیه ، نهضت جدیدها را جنبش نوگرایی در بین مسلمانان ارزیابی و در مقابل احزاب راست از آن جانبداری می کردند ( میدان لاروس ، ج 2، ص 832) و از این رو، از همان سالهای انقلاب 1905ـ1907 روسیه ، مناسبات دوستانه ای بین آنها ایجاد شد ( د.اسلام ، چاپ دوم ) و جدیدها نیز از عوامل تسهیل کنندة سلطة کمونیستها بر مناطق مسلمان نشین روسیه بودند.

از دیگر دلایل مهم پیوستن گروهی از جدیدها به حزب کمونیست اینها بود: برخوردار نبودن از نفوذ گسترده و ژرف در میان توده های مردم ؛
نداشتن تشکل و سازماندهی منظم و قدرت نظامی برای متحقق ساختن اهداف فرهنگی و سیاسی خویش ؛
دشمنی علمای محافظه کار و اشراف محلی متنفذ با آنها؛
وعده های رهبران حزب یاد شده در بارة حق تعیین سرنوشت ملل و موافقتشان با برقراری نظام فدرالی در کشور و شناختن حقوق برابر برای تمام خلقهای روسیه . از همین روی ، برخی از نخبگان جدیدی اهداف انقلاب روسیه را به اهداف اصلاح طلبانة خود نزدیک می دیدند (لاپیدوس ، ص 799) و برای ورود به حزب حاکم شوروی متمایل می شدند. تا پیش از 1917، به جز عده ای از قفقازیان روسیه ، مسلمانان دیگری در حزب کمونیست عضویت نداشتند؛
اما از 1917 تا پایان جنگ جهانی اول هزاران مسلمان به عضویت حزب در آمدند. پاره ای از آنان چون جدیدهای تاتار به صورت فردی ، ولی بسیاری چون بخارائیان جوان ، به صورت گروهی به حزب پیوستند (بنیگسن و براکس آپ ، ص 140). ورود میرسعید سلطان گالیف جدیدی (متوفی 1307 ش / 1928)، از تاتارهای ولگا، به حزب کمونیست روسیه ، و انگیزه ها و اهداف او از همراهی با بولشویکها، نمونه ای است از بسیاری از جدیدها که پیوستن به حزب مذکور را وسیله ای برای دستیابی به اهداف ملی گرایانه و خودمختاری و حتی اهداف استقلال طلبانة خویش می دانستند.



گالیف که در حزب تا معاونت استالین و کمیسری خلق امور ملیتها ارتقا یافته بود، در تلاش برای تبیین اندیشه های استقلال طلبانة مسلمانان بر پایة اصول ایدئولوژیک کمونیسم ، انقلاب پرولتاریهایی را در درجة اول انقلابی برای رهایی خلقهای ستمدیدة شرق ارزیابی می کرد (کارر دانکاس ، ص 161ـ162) و در حقیقت ، به جای آرمان مارکسیستی مبارزة طبقاتی ، به مبارزه بین ملل استثمارگر و تحت استعمار اولویت می داد و بر آن بود که ملل پرولتاریا و ستمدیده باید برای کسب آزادی خویش در برابر ملل استعمارگر مبارزه کنند ( د.ا.د.ترک ). به باور وی و همفکرانش ، آزادی ملی به کشورهای مسلمان این امکان را می داد تا بدون ورود به مرحلة سرمایه داری ، مستقیماً وارد مرحلة سوسیالیسم شوند ( رجوع کنید بهلاپیدوس ، ص 800). جناح چپ جدیدها، به رهبری گالیف و مولاالنور وحیدوف ، اگر چه الحاد بولشویکها را رد می کردند، بر سازگاری اسلام با سوسیالیسم ــ که منافع جمع را بر فرد مقدّم می دارد و بر عدالت اجتماعی پافشاری می کند ــ تأکید می کردند (یملیانوا، ص 41ـ42). گالیف با استدلالهایی از این دست ، در مقابل سوسیالیسم روسی ، از آرمان تورانیسم دفاع می کرد و به منظور پدیدآوردن جمهوری مستقل توران ، تمام اقوام ترک اتحاد جماهیر شوروی را به اتحاد فرا می خواند (لانداو، ص 17؛
د.ا.د.ترک ، همانجا؛
نیز رجوع کنید به توران * ). وی بر اهمیت جمهوری توران ، به عنوان متحد طبیعی بولشویسم و پیشتاز انقلاب شرق ، تأکید می کرد (واند، پیشگفتار بیات ، ص 14). بدین ترتیب ، در درون حزب بولشویک ، یک فراکسیون مسلمان پدید آمد که نشان می داد این کمونیستهای مسلمانِ نخستین به مانند جدیدهای قدیمی ، بی آنکه میان تزاریسم و یا شوروی فرقی قائل باشند، به دولت روس و روسها و به طور کلی به غربیها احساس بی اعتمادی عمیقی دارند (بنیگسن و کلکژه ، ص 122ـ123). سرانجام ، پس از استقرار نظام شوروی ، سلطان گالیف در 1302 ش /1923، به اتهام ترویج ملی گرایی و تهدید امنیت شوروی ، از حزب اخراج گردید و در 1307 ش / 1928 به اردوگاه زندانیان فرستاده شد و از آن پس ناپدید گردید (لاپیدوس ، همانجا). اخراج جدیدها از حزب و ادارات دولتی و حبس و تبعید و حتی اعدام آنان ، که از اواخر دهة 1300 ش /1920 آغاز گردیده بود، در نیمة دوم دهة بعدی ، که دورة تصفیه های خونین بود، ابعاد وسیع تر و وحشتناک تری یافت و اکثر قریب به اتفاق جدیدهای سرشناس در سراسر مناطق مسلمان نشین ، با شعار «تصفیة کادرهای دولت و حزب کمونیست از دشمنان خلق و ملی گرایان »، بازداشت و بیشترشان تیرباران شدند. کار دشمنی با جدیدها دراین دوره چندان بالا گرفت که قبرِ گاسپرالی در باغچه سرای ، تخریب و در جای آن مجتمع آپارتمانی ساخته شد و در جریان ستردن نشانه های جدیدیه ، حتی آثار مکتوب جدیدها در کتابخانه ها مشمول تصفیه شد (یملیانوا، ص 43ـ44؛
د.ا.د. ترک ).

پیامدها. جنبش جدیدها نتوانست به شعار «اتحاد در زبان و فکر و عمل » گاسپرالی جامة عمل بپوشاند، بر واقعیت پراکندگی جغرافیایی فایق بیاید و در برابر بولشویسم از خود دفاع نماید ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد <). با این همه ، این نهضت دستاوردهایی داشت که اهم آنها عبارت بود از: 1) اصلاحات در زمینة آموزش و پرورش و تأسیس مدارس جدید که حاصل آن پرورش نسلی بود که پذیرای افکار و عقاید نوگرایانه و اصلاح طلبانه بودند، مدارسی که از نظر بازتولید اجتماعی جنبش نیز اهمیت داشتند (خالد، ص 103). 2) افزایش علاقه به سوادآموزی و روزافزون شدن شمار سوادآموزان و باسوادان در پرتو تسهیل خواندن و نوشتن و به کارگرفتن شیوه های نوین آموزش و پرورش (قانلی دره ، ص 150). 3) رشد خودآگاهی ملی و توسعة ایدئولوژی آزادی بخش ملی (علیمووا و اعظم خواجه یف ، ص 30). 4) کوشش در راه تدوین اصول اصلاح تدریجی برای حل مسائل اجتماعی (همان ، ص 40). 5) ارتقای مقام زن در جامعه ( د.ا.د. ترک ). 6) داشتن سهم در توسعة مطبوعات ملی و تکوین ادبیات و هنر نوین ، به ویژه نمایش ( رجوع کنید بهسطور قبل ). 7) پذیرفتن اشکال نوینی از جامعه پذیری با بنیان نهادن و ترویج انجمنهای خیریة معارف گستر (خالد، ص 103). 8) تحول در جهان بینی ، چنانکه مردم آسیای مرکزی در اوایل قرن بیستم نه تنها در بارة اندیشه های نو مباحثه می کردند،بلکه این مباحثه را به شیوه و بیانی نو پیش می بردند (همان ، ص 10).

با این همه ، ضمن آنکه توفیق جدیدها در زمینه های مذکور نسبی بود، در زمینه های دیگر هم ، به علت موانع موجود، توفیقی نداشت ( رجوع کنید به د.ا.د. ترک ، همانجا)، وانگهی این نهضت هرگز نتوانست به طور کامل جانشین شیوة سنّتی تفکر و عمل شود ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا).

در دوره های مختلف حکومت شوروی ، با جدیدیه و جدیدها برخوردهای متفاوتی شده است که فراز و نشیب آن را در آثار مربوط به جدیدهای تاتار از انقلاب کمونیستی تا فروپاشی اتحاد شوروی ، می توان دنبال کرد (لازرینی ، ص 61ـ69؛
قانلی دره ، ص 155ـ159). در دایرة المعارفهایی که در اتحاد جماهیر شوروی سابق چاپ شده است ، جدیدیه



به طور کلی یک جنبش سیاسی با گرایش ایدئولوژیک بورژوا ـ لیبرالی ضدانقلابی ، دارای تمایلات پان ترکیستی و پان اسلامیستی ، ارزیابی شده و ضمن اشاره به اصلاح طلبی جدیدها در زمینة آموزش و پرورش ، ادعا شده است که آنان تنها از اصلاحات محدود اسلامی و نیز از برچیدن بقایای فئودالیسم ، آن هم به منظور زمینه سازی برای رشد و توسعة بورژوازی ، جانبداری و حتی به طور ضمنی از حکومت تزاری دفاع می کردند و در تلاش بودند توده ها را از فعالیتهای انقلابی بازدارند ( رجوع کنید به > دایرة المعارف بزرگ شوروی < ، ج 8، ص 539؛
د.آ. ، ج 10، ص 409؛
د.ازبکستان شوروی ، ج 4، ص 278ـ279؛
د. تاجیکی ، ج 8، ص 442). مورخان شوروی نیز تلقین می کردند که مترقی ارزیابی کردن جدیدها دور از واقع بینی است ، چرا که آنان نه تنها از مردم دفاع نمی کردند، بلکه ضدمردم بودند (کائوشیک ، ص 77ـ79). استقلال و خودگردانی را نیز از آن روی می خواستند که تنها خودشان زحمتکشان را تاراج کنند (غفوروف ، ج 2، ص 1119)؛
ولی ، به نظری ، آنان نه به ادعای استعمارگران تزاری «انقلابی و تجزیه طلب » بودند و نه به گفتة بولشویکها «ارتجاعی و دشمن خلق »، بلکه نهضت جدیدها جنبشی برآمده از بطن جوامع مسلمان روسیه در اوضاع زمانی و مکانی خاص بود و مجموعاً در عداد جریانهای فکری غربگرای اصلاح طلب و ترقی خواه قرار می گیرد ( میدان لاروس ، ج 2، ص 832) و خود نشانه ای است از بیداری ملل مسلمان روسیه (چاغلا، ص 27). مسئلة اصلی جدیدها، چه در دورة تزاری و چه در زمان شوروی ، این بود که چگونه می توان با حفظ هویت اسلامی ـ ملی و مستهلک نشدن در جریان روسی گردانی ، تمدن معاصر را اخذ کرد (همانجا). اگر چه در دوران حاکمیت کمونیسم در شوروی بیشترین ضربه به جدیدها وارد شد (یملیانوا، ص 43ـ44)، این جریان بار دیگر پس از فروپاشی اتحاد شوروی ، به سبب نقش بسزایی که از نظر فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی در دهه های پایانی قرن نوزدهم و دهه های نخست قرن بیستم در مناطق مسلمان نشین روسیه داشت ، به جهات مختلف ، به ویژه از جهت بازیابی هویت ملی ، در کشورهای تازه به استقلال رسیده موردتوجه قرار گرفت (علیمووا و اعظم خواجه یف ، ص 40ـ41؛
نیز رجوع کنید به یملیانوا، ص 75ـ 78). اعادة حیثیت از جدیدهای محکوم شده در دورة استالین ، تحقیقات گسترده برای بازشناسی رهبران فکری و سیاسی جدیدها و تجدید چاپ و انتشار آثار آنان ، و برگزاری همایشی در مورد گاسپرالی در اسفند 1370/ مارس 1991، از جلوه های این توجه است ( د.ا.د. ترک ، ذیل dcilik" "Ced ). این جریان که در دورة شوروی پنداشته می شد که از بین رفته است ، در سالهای پس از فروپاشی اتحاد شوروی ، منبع الهام جنبشهای ملی در کشورهای تازه به استقلال رسیدة مذکور شده است ؛
چنانکه جنبش جبهة خلق در جمهوری آذربایجان ، جنبش ارک در ازبکستان و جنبشهای بیداری در قازان و کریمه ریشه در نهضت جدیدها دارند (همانجا؛
یملیانوا، همانجا). در مقابل «جریان نو قدیمی » نیز سربرآورده است : آنان جدیدها را به تسلیم در برابر فشار فرهنگی اروپا متهم ، و از ترویج اندیشه های قدیمی در جامعه حمایت می کنند (یملیانوا، همانجا). در برابر این دو جریان ، گروهی دیگر جریانهای قدیمی گرا، جدیدی گرا و صوفی گرایی را رد می کنند و خود گرایش سلفی (وهابی ) دارند (همان ، ص 86).

---

منابع :
(1) فریدون آدمیت ، اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده ، تهران 1349 ش ؛
(2) شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی ، ترجمة علی خزاعی فر، مشهد 1366 ش ؛
(3) «بادکوبه »، تربیت ، ش 118، 6 رمضان 1324؛
(4) امیرعالم خان بن امیر عبدالاحد، خاطره های امیرعالم خان ( تاریخ حزن الملل بخارا )، پیشگفتار و توضیحات از احرار مختاراف ، تهران 1373 ش ؛
(5) آلکساندر بنیگسن و ماری براکس آپ ، مسلمانان شوروی : گذشته ، حال و آینده ، ترجمة کاوه بیات ، تهران 1370 ش ؛
(6) محسن جعفری مذهب ،«سالهای بحران در بخارا»، جهان کتاب ، سال 6، ش 19ـ 20 (بهمن 1380)؛
(7) دانشنامة ادب فارسی ، به سرپرستی حسن انوشه ، ج 1، آسیای مرکزی ، تهران : مؤسسة فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه ، 1375 ش ؛
(8) نظامعلی دهنوی ، ایرانیان مهاجر در قفقاز: فعالیتهای فرهنگی آنان در سالهای 1900 م ـ 1931 م ، تهران 1383 ش ؛
(9) رحیم رئیس نیا، ایران و عثمانی در آستانة قرن بیستم ، تبریز 1374 ش ؛
(10) همو، «گذری بر اندیشه ها و آثار عباسقلی آقاقدسی (باکیخانوف )»، تاریخ روابط خارجی ، سال 3، ش 12 (پاییز 1381)؛
(11) محمد جان شکوری ، صدر بخارا: تک نگاشتی در تحولات سیاسی ـ اجتماعی بخارای شریف طی نیمة پایانی امارات خانات منغیت ، به اهتمام صفا اخوان ، تهران 1380 ش ؛
محمد شریفجان مخدوم صدرضیا، روزنامة صدر ضیاء: وقایع نگاری تحولات سیاسی ـ اجتماعی بخارای شریف طی نیمة پایانی امارت خانات منغیت ، تحقیق و

(12) پژوهش محمدجان شکوری ، تهران 1382 ش ؛
(13) احمد زکی ولیدی طوغان ، قیام باسماچیان ، ترجمة علی کاتبی ، تهران 1368 ش ؛
(14) دلارام علیمووا و اکبر اعظم خواجه یف ، «تاریخ نهضت جدیدیه در ترکستان : اوایل قرن بیستم »، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ، ش 20 (زمستان 1376)؛
(15) صدرالدین عینی ، تاریخ انقلاب فکری در بخارا ، تهران 1381ش ؛
16- همو، یادداشت ها ، چاپ سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش ؛
(17) باباجان غفوروف ، تاجیکان ، دوشنبه 1377 ش ؛
(18) کستنکو کاپیتان اتاماژور، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن با نقشة ممالک آسیای مرکزی ، ترجمة ماردروس داود خانف ، به اهتمام مؤتمن السلطان صنیع الدوله ، چاپ غلامحسین زرگری نژاد، تهران 1383 ش ؛
(19) رحیم مسلمانیان قبادیانی ، ستاره های پامیر: آشنایی با تنی چند از ادیبان معاصر تاجیک ، تهران 1383ش ؛
(20) لاریسا نیکولایوا، تاجیکستان : تحولات سیاسی ـ اجتماعی در یکصد سال اخیر ، تهران 1380 ش ؛
(21) زاره واند ( مستعار مشترک ) ، افسانة پانتورانیسم ، ترجمة محمدرضا زرگر، تهران 1369 ش ؛


(22) Na ¦zim A ¦khundov, Sanadlarin dilila , Baku 1980;
(23) Yavuz Akp nar, Azer  edebiyat  ara t  malar  , Istanbul 1994;
(24) D.A. Alimova, "Jadidchilik haraka ¦t n q ijtima ¦i-siyasi ma ¦hiyati va Jadidlar tafakkuri", in Jadidchilik: isla ¦ha ¦t, yanqilanish, mدstaqillik va taraqq  ya ¦t دchدn kدrash , ed. D.A. Alimova et al ., Tashkant: Tashkant University, 1999;
(25) S. S. A ف zamkhojaev, "Turkista ¦n mukhta ¦riyati-Jadidlar mill i- demokratik davlatchilik gha ¦yalarining amaldagi ifa ¦dasi", in ibid;
(26) A ¦zarba ¦yja ¦n adabiya ¦t  ta ¦rikhi , ed. Sa ¦mad Vurghun, Mirza Ibra ¦himov, and M. A ¦rif Da ¦da ¦shza ¦da, vol. 2, Baku 1960;
(27) A ¦zarba ¦yja ¦n Sa ¦vet Ensiklopedya ¦s  , Baku 1976-1987;
(28) A ¦zarba ¦yja ¦n ta ¦rikhi , ed. I. A ¦. Hدseynov et al , vol.2, Baku: Azarbayjan SSR Elmler A ¦ca ¦demiya ¦s Nashriyya ¦t , 1964;
(29) A ¦zarba ¦yja ¦n ta ¦rikhi , ed. I qra ¦r Aliyev, Baku: Elml, 1993;
(30) A ¦zarba ¦yja ¦n ta ¦rikhi , ed. Sدleyma ¦n Aliyarl , Baku: A ¦zarba ¦yja ¦n Nashriyya ¦t 1996;
(31) A ¦zarba ¦yja ¦n ta ¦rikhi , ed. M.A. Isma ¦y lov et al ., vol. 4, Baku: A ¦zarba ¦yja ¦n Dخvlat Nashriyya ¦t 2000;
(32) A ¦zarba ¦yja ¦n ta ¦rikhi , ed. M.A. Isma ¦y lov et al ., vol.5, Baku: Elm Nashriyya ¦t 2001;
(33) A. Bennigsen and C. Lemercier-Quelquejay, L'Islam en Union Sovietique , Paris 1968;
(34) Alexandre Bennigsen and S. Enders Wimbush, Muslims of the Soviet empire: a guide , London 1985;
(35) Cengiz ´ag ¦la, Azerbaycan ف da milliyet ilik ve politika , Ankara 2002;
(36) Helen Carrere d , Encausse, Islam and the Russian empire: reform and revolution in Central Asia , tr. Quintin Hoare, London 1988;
(37) Nadir Devlet, Rusya tدrklerinin milli mدcadele ta ¦rihi: 1905-1917 , Ankara 1999;
(38) EI 2 . s.vv. "Djad ¦d" (by B. Spuler), "Gaspral (Gasprinski), Isma ¦ l" (by Z.V.Togan);
(39) Ensiklopediya ¦yi Sa ¦vetii Ta ¦jik , Dushanbe 1978-1988;
(40) Abdur , rauf Fitrat, Moludi sharif ya khud mir , a ¦ti khayr-ul-bashar , ed. Sa ¦h Tabarov, Dushanbe 2003;
(41) Isma ¦ l Gaspral , Mu ¦salma ¦na ¦ni da ¦rurra ¦hat , tr. Abdur , rauf Fitrati Bukha ¦ra ¦, Dushanbe 2002;
(42) Great Soviet encyclopedia , New York 1973-1983, s.vv. "Jadidism" (by A.V. Piaskovskii), "Azerbaijan Soviet Socialist Republic: Education and cultural affairs";
(43) I sa ¦Habibbayli, Jalil Mammadquluza ¦da: mدhiti va mدa ¦sirlari , Baku 1997;
(44) Sa ¦diq Hدseynov, Seyid Azim Shirvaninin ya ¦ra ¦d  j  l  q yolu , Baku 1977;
(45) IA , s.vv. "A zer . c.v:A zer edebiyat nda teceddدd devri" (by M.Fuad Kخprدlد), "Kazan", "Matbuat. II. 5: K r m Tدrkleri" (by Re id Rahmeti Arat);
(46) Mahmud Isma ¦y lov, A ¦zarba ¦yja ¦n ta ¦rikhi , Baku 1993;
(47) Esmira Ja ¦va ¦dova ¦, Satirlarda dخyunan urak , Baku 1988;
Ahmet

(48) Kanl dere, "Soviet ve Tدrk tarih yaz c l g §nda Rusya mدslدmanlar n n dد دnce tarihi", Tدrkiye ara t  rmalar  literatدr dergisi , vol.2, no.1 (2004);
(49) N. Karimov, "xx asr ba ¦shlar dagi ta ¦rikhii vaziiat va jadidchilik harakatining vujudga Kelishi", in Jadidchilik , ibid;
(50) Kemal H. Ka ¦rpa ¦t, I sla m'  n siyasalla mas  , tr. iar Yalµ n, Istanbul 2004;
(51) Devendra Kaushik, Central Asia in modern times: a history from the early 19 th century , ed. N. Khalifin, Moscow 1970;
(52) Adeeb Khalid, The politics of Muslim cultural reform: Jadidism in Central Asia , Berkeley 1998;
(53) Jacob M. Landau, Pan-Turkism: from Irredentism to cooperation , London 1995;
(54) Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies , Cambridge 1991;
(55) Edward J. Lazzerini, "Ethnicity and the uses of history: the case of the Volga Tatars and Jadidism", Central Asian survey (Oct. 1982- Jan. 1983);
(56) Mirza Bala Mammadza ¦da, Milli A ¦zarba ¦yja ¦n haraka ¦t  , Baku 1992;
(57) Meydan Larousse , Istanbul 1979- 1981;
(58) عmar Fa ¦iq Ne ف ma ¦nza ¦da, Sechilmish asarlar , Baku 1992;
(59) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L.Esposito, New York 1995, s.v. "Jad ¦dism" (by Edward J. Lazzerini);
(60) Ma ـ rufi Rajab , Islam: Jadidiya va inqila ¦b , Dushanbe 1997;
Q.K. Rajabov, "Jadidlar istiqla ¦lchilik harakatining gha ¦yavii rahnama ¦lari", in

(61) Jadidchilik , ibid;
(62) Sh. Riza ¦ev, "Jadid ma ف rifatchiligi va tea ¦tr", in ibid;
(63) Mahammad Ta ¦gh Sidqi, Maktab heka ¦ytlari , ed. Shirindil-Teymur Karimli, Baku 1996;
(64) Mana ¦f Sدleymanov, Eshitdiklarim, okhuduqlar  m gخrdدklarim , Baku 1989;
(65) Tadeusz Swietochowski, Mدslدman cemaatten ulusal kimlig §e: Rus Azerbaycan  1905-1920 , tr. Nuray Mert, Ankara 1988;
(66) TDVI A , s.vv. "Ced dcilik" (by Taha Akyol), "Gasp ral , I sma il Bey"(by Hakan K r ml ),"Kayyu m Na s r  " (by I smail Tدrkog §lu and I brahim Mara ),"Kazan" (by I smail Tدrkog §lu), "Kursav  " (by I smail Tدrkog §lu and I brahim Mara ),"Merca n  "(by Ahmet Kanl dere);
(67) Hilmi Ziya غlken, Tدrkiye , de µag §da dد دnce tarihi , Istanbul 1966;
(68) Uzbek Sa ¦vet Ensiklopediya ¦s  , Tashkant 1971-1980;
(69) Galina Yemelianova, "Islam inRussia: an historical perspective", in Islam in post-Soviet Russia: public and private faces , ed. Hilary Pilkington and Galina Yemelianova, London: Routledge Curzon, 2003;
(70) I brahim Yدksel, Azerbaycan , da fikir hayat  , Istanbul [n.d.];
(71) Kh. Z. Z ya ¦yev, "Jadidlar harakatining siyasi va ijt mai-ikt sa ¦di zamini", in Jadidchilik , ibid.

/ رحیم رئیس نیا /