responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4524

 

جَدّه ، مدرسه ، نام دو مدرسة طلبه نشین در اصفهان . مدرسة جدّة بزرگ و مدرسة جدّة کوچک ، در محدودة بازار اصفهان و نزدیک به یکدیگر ساخته شده اند. بنا بر بعضی منابع ، مدرسة کوچک تر به دستور جدّة بزرگ شاه عباس دوم (حک : 1052ـ1077) و مدرسة بزرگ تر به امر جدّة کوچک شاه بنا شده ، ولی امروزه اطلاق بزرگ و کوچک به این مدارس ، برحسب وسعت آنهاست ، یعنی مدرسة بزرگ تر را جدّة بزرگ و مدرسة کوچک تر را جدّة کوچک می نامند ( رجوع کنید به جابری انصاری ، ص 304؛
هنرفر، ص 553). برخی بانی هر دو مدرسه را دلارام خانم ، یکی از جدّه های شاه عباس دوم ، دانسته ( رجوع کنید بهرفیعی مهرآبادی ، ص 442؛
سپنتا، ص 114؛
سلطان زاده ، ص 278) و از این رو، نام این مدارس را برگرفته از وسعت آنها دانسته اند.

مدرسة جدّة بزرگ از مدرسة جدّة کوچک معروف تر است و تعبیر مدرسة جدّه در افواه ، معمولاً ناظر به مدرسة جدّة بزرگ است .

مدرسة جدّة کوچک . در یکی از بازارچه های بازار بزرگ اصفهان به نام «قهوه کاشیها» قرار دارد. این محل در چهار وقفنامه از چهار مدرسة اصفهان در دورة صفوی (ص 103)، جنبِ خان مشهور به انارفروشان معرفی شده است . مسیر اصلی بازار، در زمان بنیان مدرسه ، از قهوه کاشیها به سرای ساروتَقی (در محل :

ساروتْقی ) می رفت و از بازارچة مشیرْ انصاری و فضای میان هارونیه و مسجد علی علیه السلام و «درب حمامْ کُرسی » و بازار گندم فروشان می گذشت و به بازار قاز منتهی می شد و جدّة کوچک نیز، همچون اغلب مدارس و کاروانسراها، در این مسیر بود (جابری انصاری ، ص 305).

بنا بر کتیبة مرمرینی که بر دیوار یکی از غرفه های حیاط شمالی مدرسه نصب شده ، این عمارت به امر دلارام خانم (جدّة شاه عباس دوم ) و به سعی ولی آقا ساخته شده و بنای آن در رجب 1057 پایان یافته است . بر اساس کتیبة سردرِ مدرسه ، جدّة کوچک وقفِ طلاب اثناعشری شده و ثواب وقف به روح صفی میرزا (مقتول 1024)، فرزند ارشد و ولیعهد شاه عباس اول ، هدیه شده است . ظاهراً دلارام خانم ، مادر صفی میرزا و همسر شاه عباس اول بوده و به همین سبب ، او را جدّة بزرگ شاه عباس دوم خوانده اند ( رجوع کنید به چهار وقفنامه ، مقدمة احمدی ، ص 96). در پشت وقفنامة مدرسه ، فهرستی از کتابهای وقفی

آمده که به چهار دسته تقسیم شده اند و ثوابِ وقفِ هر دسته ، به ترتیب ، به شاه عباس ماضی ، دلارام خانم ، صفی میرزا و شاه صفی اختصاص یافته است (همان ، ص 107ـ 108).

مدرسة جدّة کوچک در دو طبقه بنا شده و مساحت آن حدود هفتصدمترمربع است (جناب اصفهانی ، ص 85؛
جابری انصاری ، همانجا). درِ ورودی مدرسه ، داخل بازار و در ضلع جنوبی عمارت واقع شده و کتیبة سردر آن به خط ثلث محمدرضا امامی * ، خوشنویس نامور دورة صفوی ، بر زمینة کاشیِ معرق لاجوردی است . نمای آجری اطراف عمارت نیز با کاشی کاری تزئین شده است . این مدرسه دارای حیاط جنوبی و حیاط شمالی است . دور تا دور حیاط جنوبی را حجره هایی در دو طبقه احاطه کرده است . امروزه این مدرسه 37 حجرة طلبه نشین (15 حجره در طبقة پایین و 22 حجره در طبقة فوقانی ) دارد؛
ولی میرسیدعلی جناب اصفهانی (همانجا) در 1302 ش ، شمار حجره ها را 38 باب ذکر کرده ، که احتمالاً اختلاف شمارش مربوط به حجره ای است که بعدها آشپزخانه شده است .

حیاط شمالی مدرسه ، که از حیث ارتفاع بالاتر از حیاط جنوبی است ، مشتمل است بر یک مسجد و چند غرفة ایوانی شکل . بنا بر سنگ نوشتة نصب شده در حیاط شمالی ، ساختمان این مدرسه آخرین بار در 1380 ش مرمت شده است .

جدّة شاه ، مدرسة جدّه کوچک را بر «علمای علوم یقینیه و عملیّه » شیعه وقف کرده ( چهار وقفنامه ، ص 103) و موقوفات بسیاری به آن اختصاص داده است ، از جمله قسمتی از قریة قُهاب اصفهان و یک حمام و هجده دکان (همان ، ص 104ـ 105). یک دهم از منافع این موقوفات ، حق التولیة متولی و مابقی با نظر وی به وظیفه و مقرری مدرّس ، طلبه ، مؤذن و خادم اختصاص یافته است (همان ، ص 106). مدرسة جدّة کوچک از ابتدای تأسیس طلبه نشین و خوابگاهی بود و به ندرت در آن تدریس می شد، اما فهرست بیش از هفتاد کتابِ وقفی مدرسه ، که عمدتاً در فقه ، اصول ، تفسیر، کلام شیعی و عرفان است ، نشانه ای از اهداف علمی مدرسه در بدو تأسیس آن است ( رجوع کنید به همان ، ص 107ـ 108).

از مشهورترین مدرّسان و ساکنان این مدرسه حکیم و عارف مشهور آخوند ملامحمد کاشی (متوفی 1333)،و سیدحسن مدرّس (متوفی 1316 ش ) عالم و سیاستمدار نامدار بوده اند. سیدحسن مدرّس مدتی در این مدرسه فقه و اصول تدریس می کرد ( رجوع کنید بههمائی ، ص 266؛
برای نام برخی دیگر از ساکنان و مدرّسان مدرسه رجوع کنید به موحد ابطحی ، ج 2، ص 121ـ122) و در همین مدرسه به جان او سوءقصدی نافرجام شد؛
آثار چهار گلوله بر دیوار فوقانیِ سمتِ جنوب مدرسه ، نزدیک به حجرة وی ، باقی است .



به گزارش جناب اصفهانی (همانجا) شمار طلاب ساکن در مدرسه در 1302ش ، 25 تن بوده است . در حال حاضر (1384ش ) سی طلبه از طلاب حوزة علمیة اصفهان در این مدرسه ساکن اند.

مدرسة جدّة بزرگ . در مسیر اصلی بازار بزرگ اصفهان ، نزدیک به میدان نقش جهان ، در 1058 ساخته شد. بنا بر آنچه در وقفنامة مدرسه آمده ، دستور بنای آن را جدّة دیگر شاه عباس دوم ، حورنیاز خانم (یا حورینام خانم / حوریناز خانم ) صادر کرده است ( چهار وقفنامه ، مقدمة احمدی ، ص 98، 110، 113). در نیمة دوم قرن یازدهم / هفدهم ، شاردن ، سیاح فرانسوی ، ضمن توصیف بازار اصفهان ، از این مدرسه نام برده و دستور

بنای آن را، به اشتباه ، به یکی از زنان شاه صفی نسبت داده است ( رجوع کنید به ج 7، ص 407)، حال آنکه حورنیاز خانم ، که به جدّة کوچک شاه معروف بود، احتمالاً همسرِ گرجیِ صفی میرزا و مادر شاه صفی بوده است ( رجوع کنید به چهار وقفنامه ، همان مقدمه ، ص 96ـ 98).

مدرسة جدّة بزرگ ، همانند مدرسة جدّة کوچک ، در دو طبقه بنا شده است . جناب اصفهانی (همانجا) وسعت مدرسه را 250 ، 3 مترمربع (50 * 65 مترمربع ) و جابری انصاری (ص 304) آن را سه جریب شاه ، یعنی 120 ، 3 مترمربع ، ذکر کرده است . درِ ورودیِ مدرسه در بازار و در ضلع غربی مدرسه واقع است و کتیبة سردر آن کاشی معرق به خط ثلث محمدرضا امامی ، به رنگ سفید بر زمینة لاجوردی ، است . حیاط وسیع مرکزی مدرسه بر روی یکی از نهرهای منشعب از زاینده رود به نام «مادی فِدین »، معروف به «فِدا» یا «فِدَن »، بنا شده است (هنرفر، ص 758؛
محمودیان ، ص 192ـ193). این نهر، که از





میانة حیاط مدرسه از مغرب به مشرق می گذرد، تا چند سال پیش آشکار بود و بر زیبایی مدرسه می افزود ولی اخیراً روی آن را پوشانده اند. دور تا دور حیاط مرکزی را 67 حجره در دو طبقه فرا گرفته است ، یعنی 33 حجره در طبقة پایین ، هفده حجره در سمت شمال و هفده حجره در سمت جنوب در طبقة بالا. هم اکنون این حجره ها، به جز حجره هایی که آشپزخانه یا کتابخانه یا دفتر و نظایر آن شده ، طلبه نشین اند.

این مدرسه دو مَدْرَس و یک مسجد نیز دارد. یک مَدرَس در میانة ضلع جنوبی ، دیگری در میانة ضلع شمالی مدرسه ، و مسجد در وسط ضلع شرقی مدرسه ، قرار گرفته است . از زیباییهای معماری این مدرسه ، قرار گرفتن چهار گوشواره در چهار گوشة حیاط است که هریک چهار حجره دارند. بر اساس لوح کاشی سردر مسجد، تعمیرات اصلی مدرسه در 1334 انجام یافته است . در سالهای اخیر نیز در زمینی که به قسمت شرقی مدرسه الحاق کرده اند، ساختمانی بنا شده که مشتمل بر یک مدرسه و چند کلاس است و هیچ تناسبی با معماری دورة صفوی ندارد.

بر اساس وقفنامة مدرسه ــ که در 1067 نگارش یافته و در حاشیة آن ، متنِ گواهی و مُهرشاه عباس دوم و نیز متن اقرار و مهر حورنیاز خانم پیداست ــ این مدرسه برای «کافّة طلاب علوم دینیه که به صفت ایمان موصوف باشند» وقف شده است ( چهار وقفنامه ، ص 111). همچنین موقوفاتی از املاک و دکانها و قریه ها برای آن قرار داده شده تا عوایدش ، با نظر متولی وقت ، برای عمران و تعمیرات مدرسه ، و مازاد آن ، برای طلاب ساکن در مدرسه و مدرّسان و خدمه صرف شود (همان ، ص 111ـ 112). این مدرسه اکنون (1384 ش ) یکی از مدارس معمور و مهم حوزة علمیة اصفهان است و پنجاه طلبه در آن ساکن اند. جناب اصفهانی (همانجا) نیز شمار ساکنان مدرسه را در 1302 ش پنجاه تن ذکر کرده است .

اگرچه حضور عالمان نامور حوزة اصفهان در مدرسة جدّة بزرگ می تواند حاکی از گستردگی و تنوع موضوعات آموزشی این مرکز در دوره های مختلف باشد، اما تاریخچة آموزشی آن به درستی مشخص نیست .

آقاحسین خوانساری * ، ملقب به محقق خوانساری (متوفی 1098)، از نامورترین عالمان علوم عقلی و نقلی در سدة یازدهم ، از مدرّسان این مدرسه بود و تولیت آنجا را نیز برعهده داشت (نصرآبادی ،ص 152). همائی (ص 150، 152) نیز تولیت هر دو مدرسة جدّه را نسل به نسل ، از آنِ خاندان خوانساری دانسته است (نیز رجوع کنید به رفیعی مهرآبادی ، ص 442)؛
اما در وقفنامة مدرسه ، که در زمان آقاحسین خوانساری تنظیم شده ، تولیت شرعی به مؤسس مدرسه و پس از مرگ او، به شاه وقت واگذار شده است ( رجوع کنید به چهار وقفنامه ، همان مقدمه ، ص 112). بدین ترتیب ، شاید منظور نصرآبادی و دیگران آن است که تولیت و سرپرستیِ علمیِ مدرسه با آقاحسین خوانساری و خاندان او بوده است . آقاجمال خوانساری (متوفی 1125)، فرزند آقاحسین خوانساری ، نیز از مدرّسان مشهور این مدرسه بوده که ظاهراً اغلب به نیابت از پدرش تدریس می کرده و خود آقاحسین در منزل به افادت مشغول بوده است (همائی ، ص 152؛
برای نام برخی از ساکنان فاضل این مدرسه در سدة یازدهم رجوع کنید بهنصرآبادی ، ص 176، 185، 194، 196، 206). همچنین میرمحمدصادق خاتون آبادی (متوفی 1348)، میرسیدمحمد نجف آبادی (متوفی 1358) و شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی (متوفی 1384)، هر سه از علما و مفاخر معاصر حوزة اصفهان ، از مدرّسان این مدرسه بوده اند (رفیعی مهرآبادی ، ص 441؛
مهدوی ، ص 276). میرزاکاظم واله (متوفی 1229)، عارف و شاعر و خوشنویس ، و آخوند کاشی نیز مدتی در این مدرسه سکونت داشته اند (همائی ، ص 201ـ206). آقامسیح تویسرکانی (مدیر روزنامة ناقور ) و سیداشرف الدین گیلانی (مدیر روزنامة نسیم شمال ) نیز هریک چندی در این مدرسه اقامت داشته اند. تویسرکانی نشانی مراسلات روزنامة خویش را مدرسة جدّة بزرگ قرار داده بود (ایمانیه ، ص 59؛
برای نام برخی دیگر از ساکنان این مدرسه رجوع کنید بهموحد ابطحی ، ج 2، ص 116ـ119).

در سالهای اخیر، برنامه های آموزشی گسترده ای ، اعم از دروس مقدمات و سطح ، در این مدرسه برقرار گشته است و حدود 135 تن از طلاب حوزة علمیه از این دروس استفاده می کنند. برخی دروس سطوح بالاتر نیز، به صورت آزاد، در آنجا تدریس می شود.


منابع :
(1) علاوه بر مشاهدات مؤلف ؛
(2) مجتبی ایمانیه ، «تحصیل و تدریس آقاحسین خوانساری در مدارس عصر صفوی »، کیهان اندیشه ، ش 82 (بهمن و اسفند 1377)؛
(3) محمدحسن جابری انصاری ، تاریخ اصفهان و ری و همة جهان ، ( اصفهان ) 1321 ش ؛
(4) علی جناب اصفهانی ، الاصفهان ، به کوشش محمدرضا ریاضی ، تهران 1376 ش ؛
(5) چهار وقفنامه از چهار مدرسة اصفهان در دورة صفوی ، چاپ نزهت احمدی ، در میراث اسلامی ایران ، دفتر 3، به کوشش رسول جعفریان ، قم : کتابخانة آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی ، 1375 ش ؛
(6) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی ، آثار ملی اصفهان ، تهران 1352 ش ؛
(7) عبدالحسین سپنتا، تاریخچة اوقاف اصفهان ، اصفهان 1346 ش ؛
(8) حسین سلطان زاده ، تاریخ مدارس ایران : از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون ، تهران 1364 ش ؛
(9) محمد محمودیان ، زاینده رود اصفهان ، اصفهان 1348 ش ؛
(10) حجت موحد ابطحی ، ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزة علمیة اصفهان در طول تاریخ ، اصفهان 1418؛
(11) مصلح الدین مهدوی ، تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان ، اصفهان 1348 ش ؛
(12) محمدطاهر نصرآبادی ، تذکرة نصرآبادی ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1361 ش ؛
(13) جلال الدین همائی ، تاریخ اصفهان : مجلد ابنیه و عمارات ، فصل تکایا و مقابر ، به کوشش ماهدخت بانوهمایی ، تهران 1381 ش ؛
(14) لطف اللّه هنرفر، گنجینة آثار تاریخی اصفهان ، اصفهان 1344 ش ؛


(15) Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l , Orient , new ed. by L. Langlةs, Paris 1811.

/ محمدحسن مظاهری /



تصاویر این مدخل:
نمایی از مدرسه جده بزرگ منبع: سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز اسناد و مدارک
نقشه کف بنای مدرسه جده بزرگ منبع: سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز اسناد و مدارک

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4524
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست