responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4485

 

جَبَل لبنان ، محافظه ای (استانی ) در لبنان . این محافظه در مغرب لبنان واقع شده و محدود است به محافظه های لبنان شمالی در شمال ، بِقاع * در مشرق و لبنان جنوبی در جنوب . دریای مدیترانه در مغرب آن قرار دارد. شهر بیروت * و حومة آن (محافظة بیروت که بر روی دماغه ای واقع شده ) در میان جبل لبنان و دریای مدیترانه قرار گرفته است . جبل لبنان شش قضا (شهرستان ) دارد به نامهای جُبَیل به مرکزیت شهر جبیل * ، کَسرَوان به مرکزیت شهر جونیه ، مَتْن به مرکزیت شهر جَدیده ،



بَعبَدا/ بَعبَده به مرکزیت شهر بعبدا، عالیه به مرکزیت شهر عالیه ، و شُوف به مرکزیت شهر بیت الدین * (جوده ، ص 218). مرکز جبل لبنان شهر بعبداست که 190 ، 77 تن جمعیت دارد (طبق آمار 1384ش /2005؛ > فرهنگ جغرافیائی جهان < ،ذیل abda" ـ "B ) و در مشرق محافظه ، در حدود نُه کیلومتری جنوب شرقی بیروت و در ارتفاع 250 متری واقع است (مرهج ، ج 2، ص 410؛ برای اطلاع بیشتر در بارة بعبدا رجوع کنید به همان ، ج 2، ص 411ـ422).

مشرق جبل لبنان کوهستانی است و رشته کوه جبل لبنان یا جبال لبنان غربی (در مقابل جبال لبنان شرقی که در مشرق لبنان ، میان سوریه و لبنان ، امتداد دارد) ــ که نتیجة فعالیت کوهزایی دورة کرتاسه ، سومین دوره از دوران دوم زمین شناسی ، است ــ با جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی (موازی با سواحل لبنان ) در آن امتداد دارد. این رشته کوه ، به طول حدود 170 و

عرض بیست تا پنجاه کیلومتر، از شمال به نهر کبیر (یا نهر

کبیر جنوبی ) در شمال لبنان و از جنوب به نهر لیطانی (در قسمت سفلا به نام نهر قاسِمیه ) محدود می شود. ارتفاع

آن در شمال تا بیش از سه هزار متر، در قسمت میانی دوهزار

تا 500 ، 2 متر و در جنوب بین 800 ، 1 تا دوهزار متر است . بعضی از قله های مهم آن عبارت اند از: قُرْنَة السوداء (ارتفاع : 083 ، 3 متر)، صِنّین (ارتفاع : 628 ، 2 متر) و باروک (ارتفاع : 948 ، 1 متر). صنوبر و بلوط از درختان اصلی این رشته کوه است (جوده ، ص 31ـ32، 40ـ41؛ برهم ، ص 6؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 21، ص 75). گفته اند که واژة لبنان ، به معنای کوه سفید است و این نام از برفهای دائمی این رشته کوه گرفته شده است ( رجوع کنید به برهم ، همانجا؛ رابینسون ، ج 1، ص 77). از جمله پدیده های طبیعی مهم مغربِ محافظة جبلِ لبنان ، چند دماغه (از جمله دماغة جونیه ) است ( رجوع کنید به نادری سمیرمی ، ص 3). رودهای ابراهیم و کَلْب هر دو به طول حدود سی کیلومتر، نهر بیروت به طول حدود 29 کیلومتر، و نهر دامور به طول حدود 34 کیلومتر در این محافظه جاری اند که علاوه بر آبیاری ، در تولید برق اهمیت دارند. این رودها از رشته کوه جبل لبنان سرچشمه می گیرند و با جهت عمومی شرقی ـ غربی به دریای مدیترانه می ریزند (وینزلو ، ص 296؛ جوده ، ص 85 ـ86؛ نادری سمیرمی ، ص 69؛ برای اطلاع بیشتر در بارة این رودها رجوع کنید بهلورته ، ص 194ـ234؛ لامنس ، ص 349ـ 355).

میانگین دمای سالانة جبل لبنان در ساحل حدود ْ20، در ارتفاع 950 متری حدود ْ15 و در ارتفاع 925 ، 1 متری حدود ْ9 است . در این محافظه میزان رطوبت نسبی از مشرق به مغرب و میزان بارش ، که متأثر از رطوبت دریای مدیترانه است ، از مغرب به مشرق بیشتر می شود و در شمالِ شرقیِ جبل لبنان به حداکثر، یعنی حدود 400 ، 1 میلیمتر، می رسد. میانگین بارش سالانة آنجا هزار میلیمتر است (برهم ، ص 6؛ جوده ، ص 55 ـ56، 66، 74؛ اطلس لبنان و العالم ، ص 64).

دیرالقمر * از شهرهای معروف جبل لبنان است . همچنین شهرهای عاقورَه و عَمْشیت در شمال ، بِکْفیا و کَفَرشیما و بِحَمْدون در مرکز، و دامور و جیه و شَحیم در جنوبِ جبل لبنان اهمیت دارند. این شهرها و آبادیهای جبل لبنان با راه سراسری کنار ساحل و راه آهن که از بیروت می گذرد، به هم متصل می شوند. همچنین راه سراسری (احداث در 1274/1857؛ رجوع کنید بهبرهم ، ص 14) و راه آهن بیروت ـ بَعْلَبَک و بیروت ـ دمشق (احداث در 1373 ش /1994؛ رجوع کنید به همانجا)، که رشته کوه جبل لبنان را قطع می کند، این شهرها را با مشرق لبنان مرتبط می کند. در سواحل نیز جبل لبنان چند بندر فعال دارد که از آن جمله جونیه ، است ( رجوع کنید بهالموسوعة العربیة العالمیة ، ج 21، ص 71؛ اطلس لبنان والعالم ، ص 72، 74).

رسوبات ، محافظة جبل لبنان را، به ویژه در قسمتهای غربی ، حاصلخیز کرده است و حبوبات ، زیتون ، موز، انگور، سیب ، مرکّبات (به ویژه پرتقال ) در این محافظه به عمل می آید (جوده ، ص 168ـ170؛ نیز رجوع کنید به اطلس لبنان والعالم ، ص 66). همچنین این محافظه از نواحی عمدة تولید عسل است (تدمری ، ص 188) و در صنایعِ نساجی ، مواد شیمیایی و مواد غذایی نیز کارخانه های فعال دارد ( رجوع کنید بهاطلس لبنان و العالم ، ص 69).

جبل لبنان پرجمعیت ترین محافظة لبنان است . جمعیت آن بر اساس آمار 1384 ش / 2005، 220 ، 679 ، 1 تن (ح 38% جمعیت کشور؛ > فرهنگ جغرافیائی جهان < ، ذیل

"Jabal Lubnan" ) است که بیشتر در مغرب محافظه و در حاشیة محافظة بیروت ساکن اند. چون کلان شهر بیروت (شهر بیروت و حومه ) قسمتی از مشرق محافظة جبل لبنان ، از جمله شهرهای جدیده و بعبدا، را در بر گرفته ، جمعیت جبل لبنان (بدون در نظر گرفتن محدودة کلان شهر بیروت ) حدود 7% جمعیت کل کشور است ( رجوع کنید بهاطلس لبنان و العالم ، ص 73). جبل لبنان عمدتاً به دو قسمت تقسیم می شود: مارونی نشین به مرکزیت بکفیا، و دُروزی نشین به مرکزیت دیرالقمر (حداد، ص 281، پانویس 1؛ نادری سمیرمی ، ص 29، 101). بیشتر اهالی آن مسلمان (سنّی و شیعه )، و عده ای نیز مسیحی اند. اهل سنّت حدود نیمی از جمعیت آنجا را تشکیل می دهند (جوده ، ص 117).

پیشینه . از پیشینة جبل لبنان از پیش از اسلام تا دورة معاصر، مطالب پراکنده ای در منابع وجود دارد. به جبل لبنان گاهی لبنان کوچک ، لبنان واقعی یا لبنان اصیل گفته می شد ( رجوع کنید بهبرهم ، ص 9ـ10؛
حتی ، ص 14). جبل لبنان به معنای اخص





فقط به قسمتهای کوهستانی شمالی در بلاد بَتْرون * ، جُبَیْل و گاهی کسروان ، در مقابلِ جبلِ شوف (یا جبل دروز)، اطلاق می گردید (ابکاریوس ، حواشی فصل 1، ص 90، ش 1؛
نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ). بر اساس گزارشهای موجود، پیش از اسلام یا در اوایل دورة اسلامی طوایفی مانند جَراجِمه * (مردائیان / المَرَده ) در قسمتهای شمالی جبل لبنان ساکن شدند ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 217ـ 218؛
شدیاق ، ج 2، ص 7؛
تدمری ، ص 116، 246؛
برهم ، ص 7). در آثار مورخان و جغرافی نویسان اوایل دورة اسلامی ، در بارة فتوحات دورة اسلامی و وضع جبل لبنان ، احتمالاً به سبب جمعیت کم و آباد نبودنش ، مطالب چندانی وجود ندارد ( رجوع کنید به تدمری ، ص 245). با این حال ، با توجه به فتوحات مسلمانان در شهرهای دمشق و حِمْص در مشرق جبل لبنان و جبیل و بیروت در مغرب آن ، می توان گفت که این قسمت در دهة دوم هجری جزو سرزمینهای اسلامی شده است ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 165، 173، 178).

نام جبل لبنان در احادیث پیامبر اکرم آمده است ( رجوع کنید بهابن عساکر، ج 35، ص 109ـ110). بلاذری (ص 222) در ذکر جراجمه از آن نام برده اما به وابستگی جبل لبنان به دمشق اشاره نکرده است . بنا بر تقسیمات اولیة اسلامیِ شام ، این ناحیه به سبب قرار گرفتن در جُندِ دمشق ، تابع دمشق بود (تدمری ، ص 14). در سال 66 یوحنابن یوسف ، امیر جبل لبنان بود و لشکری عظیم داشت . در سال 80 سمعان ، امیر جبل لبنان بود و در مقابلِ درخواستِ تیبریوس ، امپراتور روم ، برای مقابله با مارونیها، به او کمک کرد (شدیاق ، ج 2، ص 8، 11). از همین سده تا اوایل سدة چهارم ، جبل لبنان به تدریج محل سکونت







عده ای از تنوخیها شد که از شبه جزیرة عربستان به شام کوچ کرده بودند (حمزه ، ص 33ـ 38؛
برای توزیع جغرافیایی تنوخیها در جبل لبنان رجوع کنید به همان ، ص 51 ـ54؛
نیز رجوع کنید به تنوخ * ). در سدة چهارم ، ابن حوقل (ص 168) و مقدسی (ص 189) به آنجا اشاره کرده اند. ادریسی (ج 1، ص 353) و ابن عساکر (ج 35، ص 108)، هر دو متوفی در نیمة دوم سدة ششم ، رشته کوه جبل لبنان را ادامة جبل لُکّام در نواحی شام و از توابع دمشق دانسته اند (نیز رجوع کنید به یاقوت حموی ، ذیل «کَرْک » و «لبنان »). در همین سده ، ابن جبیر در سفرش به شام ، جبل لبنان را مرز میان مسلمانان و مسیحیان ، ناحیه ای مملو از عارف و پارسا و از حاصلخیزترین نواحی جهانی با انواع میوه و آبهای روان وصف کرد (ص 229، 260). به گفتة وی (ص 229، 259ـ260) قلعة حصن الاکراد * در دامنة جبل لبنان در اختیار فرنگیان بود و مسیحیان و مسلمانان زندگی مسالمت آمیز داشتند. همچنین ابن جبیر، بر اساس مشاهداتش ، به محاصرة قلعة کرک که از قلاع بزرگ و در اختیار مسیحیان بود و مانع عبور زمینی مسلمانان به حجاز شمرده می شد، به دست صلاح الدین ایوبی اشاره کرده است (ص 260). از اواخر سدة چهارم تا اواخر سدة هفتم ، حکومتهای محلی ، به ویژه در قسمتهای شمالیِ جبل لبنان ، برقرار بوده است ( رجوع کنید بهشدیاق ، ج 2، ص 12ـ13). از 690 تا 922 ممالیک بر جبل لبنان حکومت می کردند (برای اطلاع بیشتر

در بارة جبل لبنان در دورة ممالیک رجوع کنید به صلیبی ، 1993، ص 209ـ223). در این دوره ، به ویژه در اواخر سدة نهم و اوایل

سدة دهم ، در جبل لبنان دو گروه عمده به سر می بردند: مارونیها در شمال و دروزیها در قسمت میانی و جنوب . نظام فئودالی هم که تا اواسط سدة سیزدهم تداوم یافت ، در آنجا رایج بود (بولس ، ص 317؛
علیزاده ، ص 19ـ20).

در دورة ممالیک و پس از آن ، تغییراتی در محدودة جبل لبنان روی داد. حدود اولیة آن منطبق بر شمالی ترین

قسمت جبل لبنان کنونی (شامل مناطق مارونی نشین ، بشَرّاء * / بشرّی ، بترون و جبیل ) بود و کسروان گاهی جزو آن و گاهی جدا از آن شمرده می شد. جبل شوف یا جبل دروز (در جنوب کسروان ) نیز که منطقه ای دروزی نشین به شمار می رفت ، تا سدة یازدهم جزو جبل لبنان نبود، اما با جابه جا شدن مارونیها از قسمتهای شمالی به جنوبی و سکونت آنان در منطقة دروزی نشین در سده های یازدهم و دوازدهم ، به جبل شوف جبل لبنان گفته شد و در سدة سیزدهم این نام بر قسمتهای جنوبی تر از منطقة دروزی نشین دلالت کرد (صلیبی ، 1962، ص 366؛
علیزاده ، ص 73).

از 922 تا 1109 خاندان مَعْن و از 1109 تا 1258 شهابیان بر جبل لبنان حکومت کردند (علیزاده ، ص 19؛
برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به حتی ، ص 450ـ481). در دورة معنیها، نبردهایی میان حکام معنی ، مانند فخرالدین معنی دوم (مشهورترین حاکم معنی ، حک :1000ـ 1045)، و والیان عثمانی دمشق روی داد که نبردهای 1033 و 1042 از بقیه مهم ترند ( رجوع کنید بهرافق ، ص ن ؛
لبنان فی تاریخه و تراثه ، ج 2، ملحقات ، ص 892). با وفات امیراحمد معنی در 1109، حکومت معنیها بر جبل لبنان پایان یافت و امین بشیر اول شهابی (متوفی 1118) امارت شهابیان را در جبل لبنان پایه گذاری کرد (رافق ، ص س ). تاریخ جدید لبنان نیز با امارت آنها آغاز می شود (ابوصالح ، ص أ). گفته می شود شهابیان با قیام در وادی تَیْم و جبل شوف ، به حکومت رسیدند (شهابی ، قسم 1، ص 3ـ 5). در زمان امرای شهابی ، شیعیان آل حماده بر قسمتهایی از شمال جبل لبنان مسلط بودند (ابوصالح ، ص 85 ـ86). در همین دوره ، نهر ابراهیم مرز میان شیعیان و دروزیها، و نهر کلب مرز میان دروزیها و مسیحیان تعیین شده بود ( رجوع کنید به ابکاریوس ، ص 69).

در دورة شهابیان ، چند حادثة عمده در جبل لبنان روی داد، از جمله لشکرکشی محمودپاشا به دیرالقمر در 1121؛
قیام امیرحیدر در 1122 در آنجا؛
واگذاری ولایت دیرالقمر به امیریوسف شهابی از سوی درویش پاشا، والی صیدا، در 1184؛
قطع درختان جبل لبنان به خواست سلیمان پاشا، والی صیدا، در 1233؛
خلع امیر بشیر دوم (حک : 1203ـ1256) از حکومت در 1234 از سوی عبداللّه پاشا (والی صیدا پس از سلیمان پاشا)؛
و اشغال جبل لبنان از 1248 به وسیلة عثمانیهای مصر و خارج شدنشان پس از پیمانی که امیر بشیر دوم در 1256 با آنها امضا کرد ( رجوع کنید به شهابی ، قسم 1، ص 10، 14، قسم 3، ص 633، 649؛
شدیاق ، ج 2، ص 153؛
علیزاده ، ص 19). در 1135/1723، نام امیر حیدربن مَعْن شهابی به صورت «امیرالدروز فی فونیقی و جبل لبنان » آمده است ( رجوع کنید به ابوصالح ، ملحقات ، ص 425) که نشان دهندة امارت شهابیان در نواحی مجاور جبل لبنان نیز هست . در نیمة نخست سدة دوازدهم / هجدهم ، عبدالغنی بن اسماعیل نابْلُسی (متوفی 1143) از زیارتگاهها، چشمه ها و درختان بلند و نیز از قریة زوق البصلیّه یا زوق ترکمان جبل لبنان مطالبی آورده است ( رجوع کنید به ص 103ـ 105).

در زمان امیربشیر سوم (حک : 1256ـ 1258) نظام امارت جبل لبنان ضعیف شد و در 1257 که ابراهیم پاشای مصری (متوفی 1264)، در پی دخالت کشورهای اروپایی ، از جبل لبنان عقب نشینی کرد، آشوبهای اجتماعی جبل لبنان بالا گرفت . برخوردهای اولیه که میان مارونیها و دروزیها در منطقة شوف روی داد، به سرعت به تمام جبل لبنان گسترش یافت . به تبع آن ، مارونیها از نمایندگان اروپایی کمک خواستند. در این حال ، عمرپاشا، از افسران ارتش عثمانی ، به حکومت جبل لبنان رسید. این اقدام حکام عثمانی با مخالفت مارونیها و دروزیها مواجه شد و در پی آن ، سلطان عبدالمجید عثمانی ، جبل لبنان را در 1258 به دو بخش دروزی و مارونی تقسیم کرد و استقلال سیاسی ـ اداری آن را از بین برد. هر یک از دو قسمت جبل لبنان زیر نظر قائم مقام (نمایندة حاکم ) که در برابر باب عالی * مسئول بودند، قرار گرفت و بدین ترتیب نظام «قائمقامِیَّتَیْن » در آنجا برقرار شد (حداد، ص 280ـ282؛
علیزاده ، ص 19ـ20؛
بولس ، ص 353؛
نیز رجوع کنید به رعد، ص 45، 79ـ90؛
برای مواد یک تا 38 نظام قائمّقامیتین رجوع کنید به همان ، ص 100ـ111). در این نظام ، حدود مسیحیان از طرابلس تا راه سراسری بیروت ـ دمشق به مرکزیت بکفیا تعیین شد و مناطق متن ، جبیل ، بترون ، کسروان ، منطقة ساحلی از بیروت تا طرابلس ، بقاع شمالی و شهر هِرمِل جزو آن گردید. محدودة دروزیها نیز در جنوب ، از ارتفاعات ضَهْرالبِیْدَر در مسیر بیروت ـ دمشق تا صیدا، شامل مناطقی چون سواحل جنوبی ، اقلیم الخَرّوب ، اقلیم التُفاح ، شوف الاول و شوف الثانی بود. دیرالقمر اگر چه در قسمت دروزی نشین بود، به سبب سکونت طوایف مختلف در آن ، به منطقة دروزی نشین الحاق نشده بود (رعد، ص 112ـ113).

نظام قائمّقامیتین از منازعات داخلی جبل لبنان نکاست ؛
ازاین رو، در 1259 و 1261 درگیریهای سختی در جبل لبنان روی داد ( رجوع کنید به لبنان فی تاریخه و تراثه ، ج 2، ملحقات ، ص 895؛
رافق ، ص ب ب ). در 1261، نیروهای عثمانی برای ایجاد شورای مختلط در جبل لبنان ، مرکّب از نمایندگان شش







فرقة مارونی ، دروزی ، ارتدوکس ، کاتولیک ، سنّی و شیعه ، جبل لبنان را اشغال کردند و بدین ترتیب برای نخستین بار، فرقه های اقلیت به رسمیت شناخته شدند. این مسئله نیز بر درگیریهای مارونیها و دروزیها تأثیر گذاشت و آن را شدت بخشید. نوع حکومتی که در این سال در جبل لبنان برقرار شد، به سبب نام شیخ افندی (شکیب افندی )، وزیر خارجة عثمانی که نقش عمده ای در ارسال نیروهای عثمانی به جبل لبنان داشت ، به حکومت شیخ افندی معروف شد (علیزاده ، ص 20). از 1275 تا 1277، چند جنبش دهقانی جبل لبنان را ناامن تر کرد ( رجوع کنید به رافق ، همانجا؛
رعد، ص 133). تقریباً در همین زمانها، طَنوس بن یوسف شِدیاق (متوفی 1276)، در بارة دو معاملة (بخش ) جبل لبنان مطالبی آورده است ، یکی طرابلس ، از مشرق طرابلس تا پل معاملتین در میان جبیل و جونیه و دارای هشت مقاطعه ، و دیگری صیدا، از ابتدای پل مذکور تا پل شهر صیدا و دارای شانزده مقاطعه . وی همچنین از پراکندگی جمعیت و طوایف ساکن معامله های طرابلس و صیدا سخن گفته است ( رجوع کنید بهج 1، ص 20ـ34؛
نیز رجوع کنید به غنّام ، جاهای متعدد).

در 1277، سومین درگیری شدید میان مارونیها و دروزیها در شمال جبل لبنان ، در کسروان روی داد و در مَتن ، بعبدا، شحّار، دیرالقمر، اقلیم جِزین و شهر برامیه واقع در شمال شرقی صیدا، شورش و ناامنی پدید آمد که به سقوط دیرالقمر و انتقال شورشها به سمت دمشق انجامید (علیزاده ، ص 20؛
رعد، ص 194ـ 198). همچنین این درگیریها، که احتمالاً عثمانیها پیش از اقدامات اروپاییان در جبل لبنان به آن پایان دادند، موجب دخالت اروپاییان ، از جمله فرانسویها، شد که با شش هزار نظامی به جبل لبنان حمله کردند. کشورهای اروپایی شامل فرانسه ، بریتانیا، اتریش ، روسیه ، آلمان و دولت عثمانی با ارسال نمایندگانی برای بررسی اوضاع جبل لبنان ، تصمیم به ایجاد نظام خاص اداری (نظام متصرفیه با یک استانداری مستقل ) گرفتند و در 1278/1861 پیمانی امضا کردند ( الموسوعة العربیه العالمیه ،

ج 21، ص 86؛
وینزلو، ص 41). برخی از مفاد این پیمان ، پس از تغییراتی که در 1281/1864 در آن داده شد، عبارت بود از: لغو نظام تقسیمات قبلی (نظام قائمّقامیتین ) و سازماندهی جدید اداری ؛
استقلال جبل لبنان در امور داخلی ؛
حاکم جبل لبنان ، فردی مسیحی از عثمانیها باشد که باب عالی با موافقت امضا کنندگان پیمان به مدت پنج سال آن را تعیین می کند؛
کمک شورای اداری جبل لبنان (متشکل از دوازده نماینده مرکّب از گروههای مختلف ) به متصرفیه در امور اداری ؛
متصرفیه شامل دشت بِقاع ، وادی تیم ، شهرهای ساحلی مانند بیروت ، طرابلس ، صور و صیدا نیز باشد؛
تقسیم جبل لبنان به هفت قضا (شامل سه قضای مارونی ، و برای کاتولیک و ارتدوکس و مسلمان و دروزی هر کدام یک قضا) به سرپرستی فردی از طایفة اکثریت همان قضا و تشکیل دسته هایی (از جمله دسته های نظامی ) برای ایجاد امنیت و گرفتن مالیات در جبل لبنان (برهم ، ص 9؛
الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 21، ص 86).

با تشکیل نظام متصرفیه که تا 1333 ادامه یافت ، جبل لبنان عملاً به تصرف مسیحیان عثمانی در آمد و به دولت عثمانی وابسته گردید (علیزاده ، ص 21؛
رافق ، ص ج ج ). محدودة این نظام از شمال طرابلس تا صیدا بود و مساحتی بیش از 500 ، 4 کیلومتر مربع نداشت (ابکاریوس ، ص 70؛
ضاهر، ص 641). به گفتة فیلیپ حِتّی (ص 537)، متصرفیه فقط قسمتهای کوهستانی جبل لبنانِ دورة معنیها و شهابیون را شامل می شد.

در زمان نظام متصرفیه ، اوضاع اقتصادی و فرهنگی جبل لبنان بهبود، و بازرگانی میان تجار آنجا و کشورهای اروپایی گسترش یافت . پارچه و زیتون از آنجا صادر و حبوبات و کالاهای صنعتی به آنجا وارد می شد. همچنین مدارس ، راهها و کارخانه های صنعتی به ویژه نساجی ، در جبل لبنان تأسیس شد و امنیت مناسبی در آنجا برقرار گردید. اِسکان مارونیها در کسروان پس از کوچاندن شیعیان ، تسلط برخی امرای بنوعَسّاف ترکمن بر قسمتهایی از جبل لبنان و الحاق شهر زَحْله به جبل لبنان در این دوره شایان ذکر است ( رجوع کنید به برهم ، ص 8 ـ9، 14؛
شدیاق ، ج 1، ص 121؛
سویْد، ص 332ـ333؛
لُبْکی ، ص 520، 524). در ایجاد نظام متصرفیه ، فؤادپاشا و مدحت پاشا نقش عمده ای از سوی عثمانیها داشتند (علیزاده ، ص 74). قبل از جنگ جهانی اول (1914ـ 1918)، جمعیت متصرفیه حدود 800 ، 414 تن بود، اما طی جنگ و نیز به سبب قحطی و مهاجرت ، از جمعیت آن کاسته شد ( رجوع کنید به ضاهر، ص 642).

پس از اضمحلال دولت عثمانی در جنگ جهانی اول ، نظام متصرفیه در جبل لبنان دگرگون شد و مرزهای جدیدی در لبنان به



وجود آمد (علیزاده ، همانجا). با خروج عثمانیها از جبل لبنان ، در 1336 امیرفیصل بن حسین هاشمی ــ که پس از جنگ جهانی اول در دمشق حکومت برپا کرده بود ــ حبیب پاشاسعد را حاکم جبل لبنان کرد. در 1338، فرانسویها در مخالفت با امیرفیصل ، جبل لبنان و سواحل مدیترانه را گرفتند و برای آنجا حاکم نظامی تعیین کردند که وظایفی همانند حاکم متصرفیه داشت ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 21، ص 87). در پی آن ، فرانسویها بخش ساحلی لبنان (از جمله شهرهای صور، صیدا، بندر بیروت و طرابلس ) و دشت بقاع (نواحی بعلبک و بقاع )، راشیا و حاصْبَیا (در جنوب شرقی لبنان ) را رسماً ضمیمة جبل لبنان کردند (برهم ، ص 10؛
علیزاده ، ص 21). این اقدام ، به رغم حمایت عده ای از ملی گرایان عرب که ساکنان جبل لبنان را عرب نژاد می دانستند، با مخالفت برخی روبه رو شد که معتقد بودند جبل لبنان باید جدا از اعراب ، به صورت مستقل باقی بماند (علیزاده ، ص 74). با استقلال لبنان در 2 آذر 1322/ 22 نوامبر 1943، جبل لبنان جزو آن شد.

در 1354 ش / 1974، سوریه با حملة نظامی به لبنان ، بخشهایی از جبل لبنان را تصرف کرد، اما نیروهای مشترک لبنانی ـ فلسطینی در جبل لبنان با سوریها مقابله کردند. در 1359ـ1360 ش / 1980ـ1981 نیز میان سوریه و لبنان برای تصرف ارتفاعات شرقی جبل لبنان که مشرف بر شهر زحله و راه ارتباطی شرق و غرب لبنان بود، درگیریهایی رخ داد (رابینوویچ ، ص 61ـ62، 129؛
علیزاده ، ص 236ـ277).

در شهریور 1362/ سپتامبر 1983، بخشی از ارتفاعات جبل لبنان به اشغال نظامیان اسرائیلی در آمد.مدتی بعد، در پی عقب نشینی اجباری آنها و تسلط نیروهای فلسطینی و نیروهای هوادار سوریه (مانند دروزیها) بر این ارتفاعات ، علاوه بر آنکه تفنگداران و ناوگان دریایی امریکا در سواحل لبنان آسیب دیدند و مجبور به عقب نشینی شدند، دولت مرکزی لبنان توافقنامة لبنان ـ اسرائیل را لغو کرد. در نتیجة پیروزیهای نیروهای مدافع در ارتفاعات جبل لبنان و عقب نشینی اشغالگران ، این منازعات به جنگ جبل لبنان معروف شد (رابینوویچ ، ص 199ـ200؛
لبنان فی تاریخه و تراثه ، ج 2، ملحقات ، ص 926ـ927).

نیز رجوع کنید به لبنان *


منابع :
(1) اسکندربن یعقوب ابکاریوس ، نوادرالزمان فی وقائع جبل لبنان ، چاپ عبدالکریم ابراهیم سمک ، لندن 1987؛
(2) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر ، بیروت 1404/1984؛
(3) ابن حوقل ؛
(4) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ 2000؛
عباس ابوصالح ، التاریخ السیاسی للامارة الشهابیة فی جبل لبنان :

(5) 1697ـ1842 م ، بیروت 1404/1984؛
(6) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره : مکتبة الثقافیة الدینیة ، ( بی تا. ) ؛
(7) اطلس لبنان و العالم ، بیروت : جیو پروجکتس ، 1987؛
(8) نسیم برهم ، «زمینة جغرافیایی بحران لبنان »، ترجمة محمدرضا مروارید، فصلنامة تحقیقات جغرافیائی ، سال 7، ش 4 (زمستان 1371)؛
(9) بلاذری (بیروت )؛
(10) جواد بولس ، تاریخ لبنان ، نقله الی العربیة جورج حاج ، بیروت 1972؛
(11) عمر عبدالسلام تدمری ، لبنان من الفتح الاسلامی حتی سقوط الدولة الامویة : 13ـ132 ه / 634ـ750 م .، طرابلس 1410/ 1990؛
(12) جوده حنین جوده ، جغرافیة لبنان الاقلیمیة ، اسکندریه 1985؛
(13) فیلیپ خوری حتی ، لبنان فی التاریخ ، ترجمة انیس فریحه ، بیروت 1959؛
(14) حکمت البیر حداد، لبنان الثورات الفلاحیة : القرن التاسع عشر ، ( بیروت ) 1994؛
(15) ندیم نایف حمزه ، التنوخیون : اجداد الموحدین ( الدروز ) و دورهم فی جبل لبنان ، ( بیروت ) 1404؛
(16) ادوارد رابینسون ، یومیات فی لبنان : تاریخ و جغرافیا ، فصول اختارها و ترجمها عن الانکلیزیة اسد شیخانی ، بیروت 1949ـ1951؛
(17) ایتامار رابینوویچ ، جنگ برای لبنان 1970ـ1985 ، ترجمة جواد صفائی و غلامعلی رجبی یزدی ، تهران 1368 ش ؛
(18) عبدالکریم رافق ، بحوث فی التاریخ الاقتصادی و الاجتماعی لبلاد الشام فی العصر الحدیث ، دمشق 1985؛
(19) مارون رعد، لبنان من الامارة الی المتصرفیة ، 1840ـ1861: عهد القائمقامیتین ، ( بیروت ) 1993؛
(20) یاسین سوید، «الامارة الشهابیة فی جبل لبنان »، در لبنان فی تاریخه و تراثه ، ج 1، بیروت : مرکز الحریری الثقافی ، 1993؛
(21) طنوس بن یوسف شدیاق ، اخبار الاعیان فی جبل لبنان ، چاپ مارون رعد، ( بیروت ) 1995؛
(22) حیدر احمد شهابی ، لبنان فی عهدالامراء الشهابیین ، چاپ اسد رستم و فؤاد افرام بستانی ، بیروت 1969؛
(23) کمال سلیمان صلیبی ، «تعریف تاریخی بلبنان »، الابحاث ، سال 15، ش 3 (ایلول 1962)؛
(24) همو، «جبل لبنان فی عهدالممالیک : 1291ـ1516 م »، در لبنان فی تاریخه و تراثه ، ج 1، بیروت : مرکز الحریری الثقافی ، 1993؛
(25) مسعود ضاهر، «التطور الاقتصادی و الاجتماعی فی لبنان بین الحربین العالمیتین : 1918ـ1939»، در همان ، ج 2؛
(26) ه . علیزاده ، فرهنگ سیاسی لبنان ، ترجمة محمدرضا گلسرخی و محمدرضا معماری ، تهران 1368 ش ؛
(27) ریاض غنّام ، مقاطعات جبل لبنان فی القرن التاسع عشر ، بیروت 2000؛
(28) هانری لامنس ، تسریح الابصار فی مایحتوی لبنان من الا´ثار ، ( بیروت ) 1996؛
(29) بطرس لبکی ، «اللبنانیون فی بلاد الاغتراب »، در لبنان فی تاریخه و تراثه ، همان ، ج 2؛
(30) لبنان فی تاریخه و تراثه ، بیروت : مرکز الحریری الثقافی ، 1993؛
(31) لویس لورته ، مشاهدات فی لبنان ، نقلها الی العربیة و علّق حواشیها کرم بستانی ، ( بیروت ) 1996؛
(32) عفیف بطرس مرهج ، اعرف لبنان : موسوعة المدن و القری اللبنانیة ، بیروت 1985؛
(33) مقدسی ؛
(34) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/1999؛
(35) عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی ، حلّة الذهب الابریز فی رحلة بعلبک والبقاع العزیز ، چاپ صلاح الدین منجد، در رحلتان الی لبنان ، بیروت : المعهد الالمانی للابحاث الشرقیة ، 1979؛
(36) احمد نادری سمیرمی ، لبنان ، تهران : وزارت امورخارجه ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1376 ش ؛
(37) یاقوت حموی ؛


(38) Charles Winslow, Lebanon: war and politics in a fragmented society , London 1996;
World gazetteer , 25 Dec. 2004. [Online(. Available: http://www. gazetteer. de/wg. php?x ... )9 Apr. 2005].

/ وحید ریاحی /



تصاویر این مدخل:
بنای یادبود سیده لبنان در حریصا منبع: http://www.souwar.yaacoub.com
"قصر موسی" واقع در بیت الدین منبع: http://www.archnet.org/library/images/one-images.tcl?location-id=1578&image id=21656

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4485
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست