responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4484

 

جبل عامل ، منطقه ای در جنوب لبنان .

1) جغرافیا. منطقة جبل عامل مشتمل است بر سرزمینهای ساحلی و کوهستانیِ جنوب لبنان . حدود جبل عامل دقیقاً مشخص نیست . این منطقه تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن : فرادیس ) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن : ابوفَطْرَس / نهرفطرس ) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین )، از مشرق تا دریاچة حوله * (معروف به اردن کوچک ) و رود





حاصبیا، و از مغرب به دریای مدیترانه محدود می گردد

(محسن امین ، 1403 ب ، ص 61ـ66؛ حسن امین ، ص 36؛ ظاهر، 1423، ص 23).

میانگین طول منطقة جبل عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و میانگین عرض منطقه از مشرق تا مغرب حدود چهل کیلومتر، و در نتیجه ، مساحت منطقة جبل عامل حدود 200 ، 3 کیلومتر مربع است (حسن امین ، ص 37). جبل عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به عنوان محافظه (تنها منطبق بر محافظة نبطیّة کنونی ) به کار رفت ( اطلس لبنان و العالم ، ص 74). در تقسیمات کشوری کنونی ، بیشتر منطقة جبل عامل جزو محافظه های (استانهای ) نبطیّه و لبنان جنوبی است . ارتفاعات مشرق شهر بِنْت جُبَیل ، در جنوب لبنان ، نیز جبل عامل نامیده می شود.

منطقة جبل عامل عمدتاً از کوهها و تپه های به هم پیوسته و دشتهای ساحلی تشکیل شده است . در این منطقه ارتفاع از مغرب به مشرق افزایش می یابد، به طوری که در بعضی قسمتهای شرقی آن ، ارتفاع به بیش از هزار متر می رسد.

جبل عامل دشتهای ساحلی باریک و حاصلخیزی دارد، از جمله صُور، عَدْلون ، غازیه (هر سه در مغرب جبل عامل )، مَرْجَعِیون (در مشرق ) و رَمیله (در شمال ). رودهای متعددی چون لیتانی / لیطانی و زهرانی و اوّلی ، و همچنین چشمه ها و چاههای فراوان ، آب آشامیدنی و زراعی اهالی آن را تأمین می کند ( رجوع کنید بهفقیه ، ص 28ـ30). مؤلفان بر آب و هوای خوش و عالی جبل عامل تأکید کرده اند ( رجوع کنید به محسن امین ، 1403 ب ،

ص 72؛ فقیه ، ص 9؛ آل سلیمان ، ص 25). متوسط دمای سالانة آنجا در ساحل بیش از ْ20 و در بقیة قسمتهای جبل عامل بین ْ15 تا ْ20 است . میزان بارش سالانه نیز میان 600 میلیمتر (در سواحل ) تا 200 ، 1 میلیمتر (به ویژه در ارتفاعات شمال ) متغیر است ( رجوع کنید بهاطلس لبنان و العالم ، ص 64).

در جبل عامل ، به سبب فراوانی منابع آبی و زمینهای حاصلخیز، انواع محصولات کشاورزی ، حبوبات ، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب تولید می شود (دمشقی ، ص 279؛
محسن امین ، 1403 ب ، ص 157ـ160).

جبل عامل آبادیها و شهرهای بسیار و معروفی دارد.

به نوشتة آل سلیمان (ص 13) تعداد کل شهرها و روستاهای آن 365 آبادی است (قس فقیه ، ص 78، که تعداد روستاها 350 پارچه ذکر کرده است ؛
برای اطلاع تفصیلی در بارة این شهرها و روستاها رجوع کنید به محسن امین ، 1403 ب ، ص 230ـ373؛
آل سلیمان ، ص 53 ـ 455).

برخی از مشهورترین و مهم ترین شهرهای جبل عامل عبارت اند از: صیدا * ، صور * ، جِزّین ، نَبَطیه ، اسکندریه ،

عَدْلون ، از بنت جبیل (در جنوب )، تِبنین * ، جَبَع (جِباع ، در شمال )، شَقیف (در جنوب شرقی نبطیه )، صَرْفَنْد، عَیناثا (نزدیک بنت جبیل )، مَشْغَری ' (مشعره ، در شمال )، ناقوره (در جنوب غربی )، و هُونِین (در جنوب ). برخی از این شهرها، مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون ، از بندرهای جبل عامل در دریای مدیترانه به شمار می روند.

در منطقة جبل عامل ، علاوه بر راه ساحلی شمالی ـ جنوبی ، سه راه عمدة شرقی ـ غربی صَیْدا ـ جزّین ، صیدا ـ نبطیه ـ مرجعیون ، و صور ـ بنت جبیل در ارتباط آبادیهای این منطقه تأثیر فراوان دارد.

جبل عامل آثار تاریخی بسیاری دارد که از مهم ترین آنهاست : آثار شهرهای معروف صور و صیدا و حومة آنها که از قدیم ترین نقاط باستانی جهان اند؛
قلعه های متعدد، مانند شقیف (متعلق به دورة رومیان )، مارون (متعلق به دورة اسلامی )، هونین و تبنین و دوبیه و قَلاویه / قلویه (متعلق به دورة صلیبیان ؛
محسن امین ، 1403 ب ، ص 161ـ164، 337ـ 338؛
فقیه ، ص 19ـ 28). وجود بیش از چهارصد مسجد، جامع ، بازار و مدرسه در جبل عامل گزارش شده است که برخی از آنها معروف اند، از جمله مساجد نبطیه ، صور، هونین ، جبع ، شقراء و مسجد جامع بنت جبیل ، بازارها و مدارس جَبَع ، بنت جبیل و نبطیه (محسن امین ، 1403 ب ، ص 173ـ186).

بر اساس آمار 1311 ش ، ساکنان جبل عامل کمی بیش از 000 ، 125 تن بودند (ظاهر، 1407، ص 22). این تعداد در دو دهة قبل به حدود 000 ، 150 تن (فقیه ، ص 74؛
آل صفا، ص 24) و بنا بر گزارش 1379 ش / 2000 به نیم میلیون تن رسید (شرف الدین ، ص 624). از جمعیت جبل عامل ، بیش از 90% شیعة دوازده امامی ، حدود 5% اهل سنّت و 5% دیگر مسیحی مارونی اند. مارونی * ها از 1173 در بخشهایی از جبل عامل ساکن شده اند (فقیه ، ص 30ـ31؛
ظاهر، 1423، ص 24ـ25؛
همو، 1407، ص 22ـ23).

2) تاریخ . نام این سرزمین در منابع به صورتهای جبل الجلیل ، جبل الخلیل ، جبل عامله ، جبل بنی عامله ، بلاد بشاره یا بشارتین ذکر شده است ( رجوع کنید به بلاذری ، ص 346؛
یعقوبی ، ص 327؛
مقدسی ، ص 161ـ162؛
یاقوت حموی ، ذیل «الجَلیل »؛
ابن اثیر، ج 12، ص 129؛
محسن امین ، 1403 ب ، ص 47ـ49؛
فقیه ، ص 15؛
آل سلیمان ، ص 48).

نخستین بار این نام به صورت جبل یا ناحیة جلیل (در زبان عبری به معنای دایره ) در عهد جدید (انجیل متی ، 4:12، 28:10، 16) آمده است (محمدکاظم مکی ، ص 42). جبل الجلیل ، به سبب کوچ قبیلة قحطانی عامله (بنی عامله ) از یمن به شام ، پس از سیل عِرَم در سدة دوم میلادی و ظاهراً از سدة چهارم هجری جبل عامله / جبل عامل نامیده شد ( رجوع کنید به ابن حائک ، ص 243، 245؛
مقدسی ، همانجا؛
محمدکاظم مکی ، ص 42، 44؛
قس فقیه ، ص 74، که هجرت عامله را سیصد سال پیش از میلاد ذکر کرده است ).

پس از آنکه در 586، صلاح الدین ایوبی (حک : 564ـ

589) بخش اعظم جبل عامل را به یکی از سردارانش

به نام حسام الدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد،

جبل عامل به بلاد بشاره معروف شد (مهاجر، 1413، ص 228ـ229؛
محسن امین ، 1403 ب ، ص 64ـ65؛
آل سلیمان ، ص 20). برخی ، نام بلاد بشاره را به بشاربن معن ، سرسلسلة مَعْنیان ، نسبت داده اند ( رجوع کنید به آل صفا، ص 27ـ 28؛
فقیه ، ص 73، 75ـ76).

جبل عامل به دلایل گوناگون سرزمین مقدّس به شمار می رود، از جمله به سبب وجود مزارات بسیاری از پیامبران و اولیا و بزرگانی چون یوشع بن نون وصی موسی علیه السلام و حزقیل پیامبر (محسن امین ، 1403 ب ، ص 178ـ180)؛
تردد حضرت مسیح علیه السلام در بخشهای مختلف آن ( رجوع کنید به انجیل یوحنا، 4: 43ـ47؛
انجیل متی ، 28: 10، 16)؛
و روایتی از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم که الجلیل را جزو کوههای مقدّس شمرده است (ابن شداد، ج 2، قسم 2، ص 37؛
نیز رجوع کنید بهآل سلیمان ، ص 42ـ43).

جبل عامل سرزمین شیعیان شمرده می شود. مشهور است که اهالی آن پیش از دیگر شهرها به تشیع گرویدند و این به زمان تبعید ابوذر غفاری (جُندب بن جُناده ) به شام در سال 24،





در دوران خلافت عثمان بن عفان (حک : 23ـ 35)، باز می گردد. وقتی ابوذر به دمشق رسید، معاویة بن ابی سفیان (حک : 41ـ60)، والی شام ، که مخالفان خود را به منطقة ساحلی شام یا جبل عامل تبعید می کرد، او را مانند دیگر مخالفان به این

منطقه فرستاد. ابوذر در این سرزمین به معرفی و بیان دیدگاههایش در بارة خلافت و مقام امیرالمؤمنان علیه السلام پرداخت و همین امر باعث شد معاویه او را مجدداً به مدینه باز گرداند ( رجوع کنید بهطبری ، ج 4، ص 283؛
حرّعاملی ، قسم 1، ص 13). برخی معتقدند که هنوز هم در دو روستای صَرفند و میس الجبل جایگاههایی که ابوذر در آنجاها آرا و مطالب خود را بیان کرده است ، وجود دارد و مردم آنها را زیارت می کنند ( رجوع کنید بهبنوّت ، ص 32ـ33؛
محسن امین ، 1403 ب ، ص 83 ـ 85).

ظاهراً از قرن چهارم به بعد، تعداد شیعیان در شام و جبل عامل افزایش یافت ( رجوع کنید به مقدسی ، ص 179؛
ناصرخسرو، ص 24؛
محمدکاظم مکی ، ص 62). شیعیان جبل عامل

در سده های ششم ـ هشتم به رافضه معروف شدند ( رجوع کنید بهدمشقی ، ص 279؛
ابن بطوطه ، ج 1، ص 79؛
قلقشندی ،

ج 4، ص 153ـ 154). در اواخر قرن یازدهم ، به شیعیان

این منطقه اختصاصاً مَتاوِله می گفتند که برخی این کلمه را برگرفته از عبارت «مُتْ وَلیاً لِعلی » (با ولایت علی بمیر) می دانند که به تدریج به صورت متولی و سپس متوالی در آمد ( رجوع کنید بهمحسن امین ، 1403 ب ، ص 67ـ 68؛
محمدکاظم مکی ، ص 64ـ66؛
فقیه ، ص 31؛
نیز رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل " ¦l ¦"Mutawa ).

تدوین تاریخ جبل عامل ، به سبب کمبود منابع کهن ، دشوار به نظر می رسد و ظاهراً تا پیش از اواسط سدة ششم منبعی در بارة تاریخ جبل عامل در دسترس نیست (مهاجر، 1421، ص 7ـ 8؛
محمدکاظم مکی ، ص 66).

در سال 15، یزیدبن ابی سفیان احتمالاً با مشارکت



شُرَحْبیل بن حَسْنه (هر دو از سرداران فاتح شام )، پس از

فتح دمشق و شهرهای ساحلی دمشق ، جبل عامل را گشودند (بلاذری ، ص 172ـ 173؛
محمدعلی مکی ، ص 26، 28؛


بنوّت ، ص 30).

چنین به نظر می رسد که عربهای بنی عامله (به تناوب از

قرن اول تا اوایل قرن دهم ) در طول فرمانروایی امویان و عباسیان و دولتهای حاکم در شام مثل طولونیان ، اخشیدیان ، حمدانیان ، فاطمیان ، ایوبیان و ممالیک همچنان در جبل عامل می زیستند و امورشان را خاندانهای برجسته ، به شیوة تیولداران اداره می کردند (آل صفا، ص 33ـ34؛
بنوّت ، ص 37؛
نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ).

در 195، زمان خلافت امین عباسی (حک :193ـ 198)، یکی از نوادگان معاویه به نام علی بن عبداللّه بن خالدبن یزید و ملقب به ابوالعُمَیْطَر در جبل عامل بر ضد عباسیان قیام کرد و مدعی مهدویت شد که سپاهیان عباسی به سرداری محمدبن صالح بن بَیْهَس کلابی او را در شَبْعا سرکوب کردند (طبری ، ج 8، ص 415؛
ابن اثیر، ج 6، ص 249ـ250).

مردم جبل عامل در 226 یا 227 در قیام تمیم ابوحَرب لَخْمی ، معروف به مُبَرْقَع ، برضد عباسیان شرکت کردند و شکست خوردند (ابن اثیر، ج 6، ص 227ـ 228؛
بنوّت ، ص 36). در حدود 360 فاطمیان به شام یورش بردند و با تصرف جبل عامل ، حکومت صیدا (مرکز جبل عامل ) را به ابوالفتح بن الشیخ مغربی سپردند (محمدعلی مکی ، ص 88).

عباسیان پس از پس گرفتن دمشق در 364، سپاهی به سرداری اَفتکین / هفتکین برای تصرف جبل عامل راهی جنوب لبنان کردند. ابوالفتح مذکور، حاکم فاطمی صیدا، بار اول با افتکین صلح کرد، ولی بار دوم با وی جنگید و شکست خورد و صیدا در معرض تجاوز و غارت قرار گرفت (ابن اثیر، ج 8، ص 657؛
کردعلی ، ج 1، ص 30ـ31، 205).

در 386 یا 387 دریانورد ماجراجویی به نام علاّ قه بر ضد فاطمیان (حک : 297ـ567) قیام کرد. او شهر صور را تصرف

نمود و به نام خود سکه زد و وقتی شنید سپاه فاطمیان برای سرکوب وی به راه افتاده است ، از رومیان شرقی (بیزانسیان ) کمک خواست . سپاه فاطمی به سرداری ابوعبداللّه حسین بن ناصرالدوله حمدانی نخست کشتیهای بیزانسی را درهم شکست و آنگاه شهر صور را محاصره کرد؛
علاّ قه دستگیر و به قاهره فرستاده شد و در آنجا به قتل رسید و صور مجدداً جزو قلمرو فاطمیان شد (ابن اثیر، ج 9، ص 120؛
محمدعلی مکی ، ص 93؛
بنوّت ، ص 38).

در حدود 420، خلیفة فاطمی الظاهر (حک : 411ـ 427) سپاهی ، به سرداری ابومنصور انوشتکین دُزْبری / دُرزی ، برای کمک مردم جبل عامل ــ که از وی استمداد جسته بودند ــ بر ضد صالح بن مرداس (حاکم حلب ) فرستاد. انوشتکین موجب رواج مذهب دروزی در وادی تَیْم شد (ابن اثیر، ج 9، ص 231، 392؛
حرّ، ص 31ـ 32؛
محمدعلی مکی ، ص 94ـ96؛
کردعلی ، ج 1، ص 224).

در 462، قاضی عین الدوله بن ابی عُقَیل ، در صور امارتی مستقل به وجود آورد که حدود بیست سال دوام یافت . فاطمیان سپاهی ، به فرماندهی بدرالجمالی * ، راهی صور کردند ولی وی به عللی عقب نشینی کرد و نتوانست شهر را تصرف کند. در 486، سپاه فاطمی موفق به بازپس گیری صور شد ( رجوع کنید به ابن اثیر، ج 10، ص 60، 223؛
بنوّت ، ص 39).

صلیبیان در 493، در راه بیت المقدّس ، از منطقة جبل عامل گذشتند و در 499 قلعة تبنین را برای نظارت بر محاصرة

شهر صور و در 501 قلعة تل معشوق را برای تقویت محاصرة صور ساختند (ابن قلانسی ، ص 255؛
ابن اثیر، ج 10، ص 455؛
مهاجر، 1421، ص 19، 21ـ22). در 505، صلیبیان شهر

صور را محاصره کردند، ولی حاکم دمشق ، ظهیرالدین طُغتکین بن بوری (حک : 497ـ522؛
رجوع کنید بهبوریان * )، و گروهی

از مردم جبل عامل به یاری مردم صور شتافتند و شهر را

از محاصره در آوردند (ابن قلانسی ، ص 284ـ285؛
ابن اثیر، ج 10، ص 488ـ490). با سقوط شهر مستحکم صور به دست صلیبیان در 518/ 1124، تمام منطقة جبل عامل تحت اشغال آنان در آمد (ابن قلانسی ، ص 336ـ337؛
بنوّت ، ص 49ـ50؛


نیز رجوع کنید به صور * ).

صلیبیان پس از تصرف جبل عامل چند قلعه و در رأس آنها قلعة بسیار محکم و مشهور شقیف (تاریخ بنا: 530/ 1135) را، برای تسلط بیشتر بر منطقه و جلوگیری از هرگونه حملة مسلمانان ، بنا کردند (مهاجر، 1421، ص 43ـ44؛
بنوّت ، ص 54).

از 551 تا 565 اتابک نورالدین محمود زنگی (حک : 541 ـ569) بارها به جبل لبنان حمله کرد و شیعیان منطقه از دست وی سختیهای بسیاری کشیدند (ابن قلانسی ، ص 520 به بعد؛
محمدعلی مکی ، ص 135ـ161؛
حرّ، ص 33ـ34).

پس از نبرد تاریخی حطین * در 583 و سرکوب صلیبیان ، مناطق گوناگون جبل عامل ، به جز صور و قلعة شقیف ، به تصرف صلاح الدین ایوبی در آمد ( رجوع کنید به عمادالدین کاتب ، ص 199ـ 200؛
ابن اثیر، ج 11، ص 542 ـ544؛
ابن ایاس ، ج 1، قسم 1، ص 249). با این حال ، درگیریهای پراکنده میان سپاه ایوبی و صلیبیان در جبل عامل تا اواخر این سده و اوایل سدة هفتم ادامه یافت ( رجوع کنید بهابن اثیر، ج 12، ص 126ـ129، 320ـ322).

بر اساس توافقنامة یافا میان ملک عادل ایوبی و آموری دی لوزینیان صلیبی در 600 و نیز صلح میان ملک کامل ایوبی و امپراتور فریدریک آلمانی در 626، جبل عامل تحت سلطة مجدد صلیبیان قرار گرفت (ابن تغری بردی ، ج 6، ص 271ـ272؛
محمدعلی مکی ، ص 186ـ189؛
مهاجر، 1421، ص 60ـ62؛
نیز رجوع کنید به مقریزی ، ج 1، ص 353ـ354).

در 664ـ667، بَیْبَرْس اول * ملقب به بندقداری (حک : 658ـ676)، چهارمین سلطان مملوکی مصر، صلیبیان را از جبل عامل ، که در آن زمان مملکت شقیف نامیده می شد، بیرون کرد (قلقشندی ، ج 14، ص 40ـ41؛
شرف الدین ، ص 631). تقریباً از این تاریخ تا 922، که عثمانیها جبل عامل را تصرف کردند، این منطقه جزو قلمرو ممالیک مصر بود ( رجوع کنید به حرّ، ص 34؛
نیز رجوع کنید بهادامة مقاله ).

از اواخر سدة ششم ، برخی خاندانهای متمول و بانفوذ در جبل عامل به صورت تیول بر قسمتهایی از آن حکومت می کردند، از جمله آل بشاره منسوب به نخستین امیر آنان حسام الدین بشاره (حک : 586 ـ597)، از سرداران صلاح الدین ایوبی ، که حدود یک دهه بر جبل عامل حکومت کردند؛
آل وائل / آل صغیر؛
آل سودون ؛
آل شُکُر؛
آل مِشْطاح و آل منکر (محمدکاظم مکی ، ص 73؛
آل صفا، ص 27ـ 28، 36ـ49، 66؛
نیز رجوع کنید بهدرویش ، ص 63ـ80).

در 922، سلطان سلیم اول عثمانی (حک : 918ـ926) در نبرد معروف مَرْج دابِق * ملک اشرف چرکسی ، سلطان مملوکی ، را شکست داد. با پیروزی وی ، جبل عامل نیز، مانند بقیة قسمتهای شام ، چهار قرن در سیطرة دولت عثمانی قرار گرفت ( رجوع کنید به محمدعلی مکی ، ص 276ـ280؛
درویش ، ص 27).

خاندانهای بانفوذ جبل عامل در دورة عثمانی ، همچنان قدرت خود را حفظ کردند و بَنی مَعْن * ، از خاندانهای دروزی ، رسماً از جانب عثمانیان امارت یافتند (922ـ 1108). دولت عثمانی از 1012 بخشی از جبل عامل را جزو تیول امیرفخرالدین دوم مَعْنی (980ـ1045) و امیران جانشین او قرار داد (درویش ، ص 90ـ92؛
آل صفا، ص 108ـ114؛
شهابی ، ج 3، ص 813).



در زمان معنیان ، جمع آوری مالیات ، تعیین مرز مناطق ، نفوذ خاندانها و نیز بعضی مسائل مذهبی موجب درگیریهای شدیدی میان معنیان و هم پیمانانشان از یک سو و برخی تیولداران و مردم جبل عامل از سویی دیگر شد، که بارزترین آنها نبردهای انصار اول در 1048، عیناثای سوم در 1070، نبطیة اول در 1077 و نبرد وادی کفور در 1078 است (شهابی ، ج 3، ص 934؛
فقیه ، ص 176ـ179؛
بنوّت ، ص 95؛
احمدرضا، ص 431ـ432).

پس از معنیان ، شهابیان * (حک : 1109ـ1257) بر جبل عامل مسلط شدند. پس از مرگ امیر بشیر شهاب اول در 1118، والی عثمانی صیدا، بشیرپاشا، سیاستش را در برابر مردم جبل عامل تغییر داد و حکومت جبل عامل را از شوف جدا کرد؛
صَفَد و عکّا را به ظاهرعمرزیدانی ، اقلیم شومر و تفاح را به آل منکر، و اقلیم شقیف را به آل صعب سپرد (بنوّت ، ص 97). امیرحیدر شهابی ، که در ابتدا عثمانیها او را برای مقابله با شهابیون روی کار آوردند، از این تقسیم بندی و محدود کردن قلمروش خشمگین شد و در 1120 جبل عامل را تصرف کرد. پس از وی پسرش ، امیرملحم شهابی (حک : 1236ـ1294)، نیز به دستور حاکم صیدا، سعدالدین پاشا، به این منطقه لشکرکشی کرد و مردم را کشت و ویرانی بسیار به بار آورد (همان ، ص 98؛
شهابی ، ج 4، ص 1048). کشمکشها میان شهابیان و تیولداران محلی به نبردهایی چون یارون ، انصار دوم ، انصار سوم و مرج عیون اول در اواسط سدة دوازدهم انجامید (فقیه ، ص 193ـ196؛
شهابی ، ج 4، ص 1071؛
بنوّت ، ص 99ـ100). در نیمة دوم این قرن و پس از نبردهایی مثل صَفَد و تِرْبیخا (دولاب ) میان ظاهرعمر (حک : 1118ـ1190) و ناصیف نصار (حک : 1163ـ1195)، مشهورترین و مقتدرترین حاکم جبل عامل ، این دو باهم متحد شدند و عهدنامة عکّا را در 8 رجب 1181 امضا کردند. ظاهرعمر با حاکم مصر، علی بیک کبیر، نیز هم پیمان شد (حسن امین ، ص 188ـ191؛
آل صفا، ص 114ـ121؛
فقیه ، ص 206ـ212) و در نتیجه سه قدرت متحد، در مخالفت با دولت عثمانی ، در منطقه به وجود آمد.

در 1185 عثمان پاشا، والی دمشق ، به کمک والی صیدا و شهابیان همراه با سپاهی انبوه به جنگ حاکم جبل عامل و متحدش ، ظاهرعمر، رفت . میان دو سپاه چند درگیری از جمله بحره (یا بحیره الحوله ) کفر رمان (یا نَبَطیّة دوم ) و سهل غازیه روی داد که عمدتاً پیروزی از آن حاکم جبل عامل بود. این پیروزیها موجب آرامش نسبی گردید (شرف الدین ، ص 633؛
فقیه ، ص 213ـ227؛
شهابی ، ج 4، ص 1084ـ 1088).

احمدپاشا معروف به جزار * (حک : 1190ـ1219) از بدو امارتش بر صیدا قصد تصرف کامل جبل عامل را داشت . او، پس از چند بار لشکرکشی ، طی نبرد یارون در 1195 و کشتن شیخ ناصیف نصار، جبل عامل را تصرف کرد و حدود 25 سال بر آنجا فرمان راند و فجایع زیادی به بار آورد ( رجوع کنید به حسن امین ، ص 216ـ222، 313ـ319، 349ـ353؛
شرف الدین ، ص 634؛
آل صفا، ص 136ـ139).

در 1251، با تصرف شام از سوی سپاهیان مصری به رهبری ابراهیم پاشا، فرزند محمدعلی پاشا، جبل عامل نیز زیر سیطرة ابراهیم پاشا قرار گرفت . ابراهیم پاشا آنجا را به بشیر شهاب ثانی سپرد و او فرزند خود، امیرمجید، را والی جبل عامل کرد. امیرمجید سیاست سرکوب و خشونت در پیش گرفت که با قیام مسلحانة مردم ، به رهبری حسین بیگ و محمدعلی بیگ شبیب ، از 1252 تا 1255 روبه رو گردید (آل صفا، ص 146ـ149؛
فقیه ، ص 293ـ294؛
شرف الدین ، ص 635).

در 1256، رهبری قیام مردم جبل عامل را حمدالمحمود (متوفی 1269)، مشهورترین حاکم پس از ناصیف نصار از خاندان آل علی صغیر، برعهده گرفت . او به کمک عثمانیها نیروهای امیرمجید شهابی را شکست داد و مصریان را تعقیب و از جبل عامل بیرون کرد. آنگاه عثمانیها امارت جبل عامل را به او سپردند (آل صفا، ص 150ـ157؛
فقیه ، ص 295ـ306).

دولت عثمانی در 1282 خاندانهای برجسته و تیولداران جبل عامل را از بین برد و تا 1336 عثمانیها در این منطقه حکومت کردند (آل صفا، ص 165ـ170). جبل عامل در دورة عثمانی به دو بخش شمالی به نام بلاد شقیف و جنوبی مشهور به بلاد بشاره تقسیم شد. بلاد شقیف شامل چهار ناحیه بود: شقیف به مرکزیت نبطیه ، شومر به مرکزیت آبادی انصار، اقلیم تفاح به مرکزیت جُبَع و ناحیة جِزّین به مرکزیت جِزّین . بلاد بشاره نیز شامل چهار ناحیه بود: جبل هونین به مرکزیت بنت جبیل ، جبل تبنین به مرکزیت تبنین ، ساحل قانا به مرکزیت قانا و ساحل معرکه به مرکزیت صور. هر یک از این نواحی هشت گانة جبل عامل را حاکمی اداره می کرد و همگی زیرنظر حاکم کل جبل عامل بودند (محسن امین ، 1403 ب ، ص 131ـ 132). همچنین در دورة تسلط عثمانیها بر جبل عامل ، برای هریک از هشت ناحیة این منطقه ، قاضیان شیعه به عنوان نایب و سه قاضی برای شهرهای صیدا و صور و مرجعیون انتخاب شدند (همان ، ص 136).

پس از جنگ اول جهانی (1914ـ 1918) و اضمحلال دولت عثمانی ، مردم جبل عامل با استعمار فرانسه ــ که بیشترِ لبنان ، از جمله شهرهای ساحلی و دشتهای جنوب لبنان ، را تصرف کرده بود ــ مخالفت کردند و خواستار ملحق شدن به سوریه ، زیرنظر ملک فیصل اول (متوفی 1312 ش )، شدند ( رجوع کنید بهبنوّت ، ص 203؛
آل صفا، ص 226). با استقلال لبنان در 2 آذر 1322/ 22 نوامبر 1943، جبل عامل جزو این کشور شد ( رجوع کنید بهبنّوت ، ص 293ـ294).

در 1357ش با حملة ارتش اسرائیل به جنوب لبنان ، که با تصرف بیشتر مناطق جبل عامل همراه بود، جنایات و صدمات زیادی به اهالی وارد شد ( رجوع کنید به همان ، ص 331ـ333).

در 1361 ش ، اسرائیل بار دیگر به سراسر لبنان حمله و جبل عامل را اشغال کرد و دست به کشتار و غارت مردم و بازداشت سران منطقه زد. مردم جبل عامل نیز در طول اشغال ، با مقاومت همه جانبه ، نیروهای اشغالگر را در 1379 ش /2000 وادار به عقب نشینی از جبل عامل کردند (سوید، ص 15ـ20؛
بنوّت ، ص 347ـ 368).

به مردم این منطقه عاملی گفته می شود (سمعانی ، ج 4، ص 118ـ119). این منطقه از آغاز دورة اسلامی به داشتن مردمی باتقوا و طالب علم و نیز به داشتن فقهای مبرِّز و ادبا و شعرا و اندیشمندان بسیار مشهور بوده است .

نامورترین شاعران و ادیبان جبل عامل این اشخاص بوده اند: عَدِیّبن رقّاع * (متوفی ح 100) شاعر معروف ولیدبن عبدالملک اموی (حک : 86 ـ96) و معاصر جریر، شاعر بزرگ عصر اموی (ازهری ، ج 2، ص 422، ذیل «عمل »؛
ابوالفداء، ج 1، ص 104؛
مرتضی زبیدی ، ج 21، ص 115؛
فقیه ، ص 85)؛
عبدالمحسن بن احمدبن غالب صوری (متوفی 419؛
حرّعاملی ، قسم 1، ص 114؛
محسن امین ، 1403 الف ، ج 8، ص 94ـ99)؛
علی بن محمد بیاضی * (متوفی 791)؛
و تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی * (متوفی 905؛
حرّعاملی ، قسم 1، ص 28ـ29؛
محسن امین ، 1403 الف ، ج 2، ص 184ـ189). البته ، احوال علما و فقهای جبل عامل تا قرن ششم تا حدودی مبهم است و احتمالاً دانشمندان آن از مهاجران حلب و طرابلس و صیدا بوده اند (محسن امین ، 1403 ب ، ص 77ـ 78). بزرگانی چون ابوبکر خطیبِ بغدادی * مؤلف تاریخ بغداد ، ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر ( رجوع کنید به ابن عساکر * ) مؤلف تاریخ مدینة دمشق که ده سال در صور اقامت گزید و حضورش تأثیر بسیاری در تقویت نهضت فرهنگی در جبل عامل داشت ، ناصربن ابراهیمی بویهی * (متوفی 583)، عبداللّه بن حسین تستری * و پزشک مشهور داودبن عمر انطاکی ( رجوع کنید به داود انطاکی * ) در جبل عامل مدتی اقامت کردند.

با ظهور دانشمند بزرگ شیعی ، محمدبن مکّی جزینی معروف به شهید اول * (تاریخ شهادت : 786)، جبل عامل رونق علمی یافت و به تدریج یکی از بزرگ ترین حوزه های علمیة شیعه شد. محمدبن مکی از دانش آموختگان حوزة حلّه بود و به همین سبب ، مؤلفان تاریخ فقه ، حوزة جبل عامل را استمرار حوزة حلّه می دانند. این حوزه تا اواخر قرن دوازدهم ، بزرگ ترین حوزة علمیة شیعی شناخته می شد و عالمان و فقیهان و محدّثان ناموری از آن برخاستند، همچون زین الدین بن علی جبعی معروف به شهید ثانی * (تاریخ شهادت : 965)، فرزندش معروف به صاحبِ معالم * و نواده اش معروف به صاحب مدارک ، حسین بن عبدالصمد حارثی * و فرزندش بهاءالدینِ عاملی ، محمدبن حسن حرّعاملی * و علی بن عبدالعال کرکی معروف به محقق ثانی * / کرکی شمار بسیار زیاد عالمان منطقة جبل عامل و پویایی علمی آنان موجب توجه تاریخ نگاران و محققان شده است ؛
در تشییع جنازة دختر شهید ثانی ، معروف به ستّالمشایخ * و از مجتهدانِ شاگردپرور حوزة جبل عامل ، هفتاد مجتهد حاضر بودند (حرّعاملی ، قسم 1، ص 15). به نوشتة فقیه (ص 10)، وقتی در 1195، به دستور احمدپاشا جزّار، والی عثمانی صیدا، آثار و تألیفات عالمان جبل عامل سوزانده شد، حجم این آثار به اندازه ای بود که مأموران حکومت تا هفت روز در عکّا به سوزاندن کتاب مشغول بودند (برای اطلاع از عالمان جبل عامل ، به ویژه برآمدگان حوزة آن رجوع کنید بهحرّ عاملی ، 1362 ش ؛
نیز رجوع کنید بهحوزة علمیّه * ).

در سده های دهم و یازدهم ، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه تأسیس صفوی از سوی

دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران هجرت کردند. این

مهاجرت نقطة عطفی در تاریخ ایران و شیعه به شمار می آید و بررسیهای چندی در بارة کیفیت و تأثیرات آن صورت گرفته است . از جمله این بررسیها کتاب الهجرة العاملیّة الی ایران فی العصر الصفوی (بیروت 1410/1989) تألیف جعفر مهاجر، و کتاب مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی (تهران 1377 ش ) تألیف مهدی فرهانی منفرد شایان ذکر است . در دوران حکومت احمدپاشا جزار نیز، سختگیریهای وی بر علمای جبل عامل سبب مهاجرت شمار دیگری از آنان شد، تا حدی که بیش از هفتاد عالم از جبل عامل گریختند و راهی ایران و عراق شدند (آل صفا، ص 271؛
محمدکاظم مکی ، ص 97؛
نیز رجوع کنید به ابن صعب ، ص 103ـ122).

شماری از عالمان عاملی نیز به هند رفتند و در آنجا مناصب علمی و سیاسی یافتند، از جمله خواهرزادة شیخ بهائی به نام محمدبن علی خاتون (متوفی 1049؛
رجوع کنید به خاتون * ، آل ) که میان دربار هند و ایران ، به مقام سفارت رسید (حرّعاملی ، قسم 1، ص 141ـ154، 169؛
مروّه ، ص 44ـ59؛
فقیه ، ص 66، 93ـ94؛
محسن امین ، 1403 الف ، ج 9، ص 167ـ177، 234ـ239، ج 10، ص 10ـ11).


منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدّس . عهد جدید؛
(2) ابراهیم آل سلیمان ، بلدان جبل عامل : قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده ، بیروت 1415/1995؛
(3) محمدجابر آل صفا، تاریخ جبل عامل ، بیروت 1981؛
(4) ابن اثیر؛
(5) ابن ایاس ، بدائع الزهور فی وقائع الدهور ، چاپ محمد مصطفی ، قاهره 1402ـ1404/ 1982ـ1984؛
(6) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(7) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة ، قاهره ?( 1383 ) ـ1392/ ?( 1963 ) ـ 1972؛
(8) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع ، بغداد 1989؛
(9) ابن شدّاد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة ، ج 2، قسم 2، چاپ سامی دهان ، دمشق 1382/1962؛
(10) ابن قلانسی ، تاریخ دمشق ، چاپ سهیل زکار، دمشق 1403/1983؛
(11) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبارالبشر: تاریخ ابی الفداء ، بیروت : دارالمعرفة ، ( بی تا. ) ؛
(12) احمدرضا، «المتاولة او الشیعة فی جبل عامل »، المقتطف ، ج 36، ش 5 (ربیع الثانی 1328)؛
(13) محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، قاهره ( بی تا. ) ؛
(14) اطلس لبنان و العالم ، بیروت : جیوپروجکتس ، 1987؛
(15) حسن امین ، جبل عامل : السَّیف والقلم ، بیروت 1423/2003؛
(16) محسن امین ، اعیان الشیعة ، بیروت 1403 الف ؛
(17) همو، خطط جبل عامل ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403 ب ؛
(18) بلاذری (بیروت )؛
(19) جهاد بنوّت ، حرکات النضال فی جبل عامل ، بیروت 1993؛
عبدالمجید حرّ، معالم الادب العاملی : من بدایة القرن الرابع الهجری / العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشر الهجری / الثامن عشر المیلادی ، بیروت 1402/1982؛
محمدبن حسن حرّعاملی ، امل الا´مل ، چاپ احمد حسینی ، بغداد ( 1965 ) ، چاپ افست قم

1362 ش ؛
علی ابراهیم درویش ، جبل عامل بین 1516ـ1697: الحیاة السیاسیة و الثقافیة ، بیروت 1414/1993؛
محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر ، بیروت 1408/1988؛
سمعانی ؛
محمود سوید، الجنوب اللبنانی فی مواجهة اسرائیل : 50 عاماً من الصّمود و المقاومة ، بیروت 1998؛
خلیل شرف الدین ، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة : ماضیاً و حاضراً و تطلعات ، بیروت 1421/2000؛
حیدر احمد شهابی ، تاریخ الامیر حیدر احمد الشهابی ، چاپ مارون رعد، ( بیروت ) 1993؛
طبری ، تاریخ (بیروت )؛
سلیمان ظاهر، جبل عامل فی الحرب الکونیّة ، بیروت 1407/1986؛
همو، صفحات من تاریخ جبل عامل ، بیروت 1423/ 2002؛
محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، الفتح القسی فی الفتح القدسی ، چاپ محمدمحمود صبح ، ( قاهره 1965 ) ؛
محمدتقی فقیه ، جبل عامل فی التّاریخ ، بیروت 1406/1986؛
قلقشندی ؛
محمد کردعلی ، خطط الشام ، بیروت 1389ـ1392/1969ـ1972؛
محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهرالقاموس ، ج 21، چاپ عبدالعلیم طحاوی ، کویت 1404/ 1984؛
علی مروّه ، التشیع بین جبل عامل و ایران ، لندن 1987؛
مقدسی ؛
احمدبن علی مقریزی ، السلوک لمعرفة دول الملوک ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/ 1997؛
محمدعلی مکی ، لبنان من الفتح العربی الی الفتح العثمانی : 635ـ1516 ، بیروت 1977؛
محمدکاظم مکی ، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبل عامل ، بیروت 1411/ 1991؛
جعفر مهاجر، التأسیس لتاریخ الشیعة فی لبنان و سوریة ، بیروت 1413/1992؛
همو، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی : صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه ، بیروت 1421/ 2001؛
ناصرخسرو، سفرنامة حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
( نقشة ) لبنان ، مقیاس 000 ، 200:1، بیروت : جیو پروجکتس ، 2002؛
یاقوت حموی ؛
یعقوبی ، البلدان ؛


Rula Jurdi Abisaab, "The ulama of Jabal ـ Amil in Safavid Iran, 1501-1736: marginality, migration and social change", Iranian studies , vol.27, no.1-4 (1994);
EI 2 , s.v. "Mutawa ¦l ¦ " (by W. Ende).

/ ستار عودی /



تصاویر این مدخل:
مسجد جامع بنت جبیل منبع: http://www.bintybeil.com/images/album/grand_mosque1.html
قلعه شقیف منبع: لبنان الجنوبی، لبنان: وزاره السیاحه 1998
مسجد الحسینی واقع در شقراء منبع: http://www.shaqra-city.com/gallery/details.php?image-id=379&382
مسجد الحسینی واقع در شقراء منبع: http://www.shaqra-city.com/gallery/details.php?image-id=379&382

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4484
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست