responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4474

 

جَبْریان ، سلسله ای در اَحساء، واقع در ناحیة شرقی شبه جزیرة عربستان ، که در قرن نهم پایه گذاری شد. بنوجَبْر طایفه ای از اخلاف عامربن ربیعة بن عُقَیْل بودند ( د. اسلام ،

چاپ دوم ، تکملة 3ـ4، ذیل "Djabrids" ). مؤسس سلسله ، سیف بن زامِل بن جَبْر بود که بر ضد آخرین والی جَرْوانیها (از بازماندگان قرمطیان ) قیام کرد و او را از میان برداشت و با دادگری ، مردم آن منطقه را به فرمان خود در آورد. پس از مرگ سیف ، برادرش اَجْوَد جانشین او شد. اجود در رمضان 821 در بادیة منطقة احساء * و قَطیف * متولد شد (سخاوی ، ج 1، ص 190).

در اواخر قرن نهم و آغاز قرن دهم ، خلیج فارس اوضاع بسیار حساسی داشت ؛ از یک طرف استعمارگران پرتغالی وارد آن شده بودند و از طرف دیگر دولت صفوی و عثمانی برای زیرسلطه گرفتن آن با یکدیگر رقابت می کردند ( رجوع کنید بهعوض ، ج 1، ص 8، 18، 22ـ25، ج 2، ص 9ـ26). شبه جزیرة عربستان را نیز چندین حاکم و والی محلی اداره می کردند. این دولتها که کمی از حکومتهای محلی بزرگ تر بودند، به موازات امارت اجود بن زامل جبری ، در طول ساحل خلیج فارس در استان احساء، گسترده بودند (فیلبی ، ص 15). اجود قلمروش را به طرف مغرب تا نجد و به سوی مشرق تا بحرین و عمان توسعه داد و از آن نواحی خراج گرفت . او از مذهب مالکی طرفداری می کرد و با فقه مالکی تا حدودی آشنا بود و می کوشید تا کتابهای فقه مالکی را جمع آوری کند. وی همچنین منصب قضا را که زمانی در دست شیعیان بود، به قاضیان مالکی سپرد (سخاوی ؛ د. اسلام ، همانجاها).

اجود بارها به حج رفت . آخرین بار در 912، بیش از

سی هزار تن از حجاج تحت سرپرستی وی بودند (عثمان بن عبداللّه ، ج 1، ص 18؛ د. اسلام ، همانجا). سخاوتش چنان

بود که بَدَویان مشرقِ عربستان او را همچون حاتم طایی می دانستند. آثار قلعه ای نزدیک روستای المُنَیْزله در

احساء باقی مانده که به قصر اجودبن زامل معروف است

( د. اسلام ، همانجا).

با ورود نیروهای پرتغالی در 913/ 1507 به خلیج فارس ، آلبوکرک ، دریاسالار پرتغالی و فاتح هرمز، به قدرت جبریان پی برد. اجود در آن زمان درگذشته بود. او سه پسر داشت که نام بزرگ ترین آنها مُقْرِن بود ( د. اسلام ، همانجا). در 921/ 1515، پرتغالیها جزیرة بحرین را تصرف کردند و در همان زمان علیه دولت عثمانی ، با شاه اسماعیل صفوی پیمان نظامی بستند. بعد از مدتی ، مقرن بر بحرین و قطیف چیره شد و نفوذ پرتغالیها و شاه هرمز را، که دست نشاندة آنها بود، از آنجا قطع کرد و راه کشتیهای تجاری بین بصره و هرمز را بست . شاه هرمز به بهانة از دست دادن بحرین ، از پرداخت باج و مالیات موافقت شده به پرتغالیها خودداری کرد (عوض ، ج 2، ص 129ـ130). در 926/ 1520، مقرن به حج رفت و در آنجا حُجاج مصری او را رهبر



بدَویان شرق به شمار آوردند ( د. اسلام ، همانجا). حاکم پرتغالی در هرمز برای پس گرفتن بحرین از حاکم احساء، ناوگانی دریایی به فرماندهی آنتونیوکوریا ، پسر برادرش ، به آنجا فرستاد. این ناوگان دارای هفت کشتی و چهارصد ملوان پرتغالی بود. شاه هرمز نیز ناوگان دیگری به فرماندهی وزیرش ، رئیس شریف ، همراه ناوگان پرتغالی روانه کرد. نیروهای هرمز در مجموع دارای دویست لنج با سه هزار تن از ساکنان محلی بود (عوض ، ج 2، ص 130). مقرن در شعبان 927/ ژوئیة 1521، هنگام بازگشت از حجاز، با این نیروها که در بحرین پیاده شده بودند، مواجه شد. مقرن با خودش صنعتگران ترک و ملوانانی برای فراهم ساختن ناوگانی بر ضد دشمنان مسیحی آورده و ارتش خود را با چهارصد تیرانداز ایرانی و بیست تیرانداز ماهر عثمانی تقویت کرده بود. نبردی زمینی رخ داد و مقرن به سختی زخم برداشت و سه روز بعد درگذشت ( د. اسلام ، همانجا).

بدین گونه ، ناوگان پرتغالی ـ هرمزی توانست قیام مقرن را سرکوب کند و پرتغالیها بر بحرین مستولی شدند.

رئیس شریف با سر مقرن به هرمز بازگشت (عوض ، همانجا). اندکی پس از سقوط بحرین ، شاه هرمز در 928/ 1522 در قلمرو خود بر ضد اشغالگران پرتغالی قیام کرد و بحرین به این قیام پیوست و حسین بن سعید، سردار جبری ، قیام اهالی بحرین را رهبری کرد و حاکم پرتغالی را به قتل رساند و پرتغالیها را از آنجا راند. نیرویی متشکل از پانصد سواره و چهار هزار پیاده حسین بن سعید را در قیام بر ضد پرتغالیها کمک کردند و او به یاری آنها توانست بر بحرین و ساحل قطیف (در شمال ) تا ظُفار (در جنوب ) سلطه یابد اما بعد از مدت کوتاهی که حسین بن سعید به استقلال در بحرین حکم راند، برای ادارة امور بحرین با پرتغالیها به مشورت پرداخت (همان ، ج 2، ص 130ـ131). حسین بن سعید در بیرون کردن محافظان نظامی ایرانیان از صُحار * ، در ساحل خلیج عمان ، به پرتغالیها کمک کرد و پرتغالیها او را به عنوان حاکم جدید صُحار به رسمیت شناختند.

با فرا رسیدن سدة دهم ، جبریان در مقابل پیشروی عثمانیها از شمال و یورشهای شریف مکه از مغرب دچار ضعف شدند. در 931، راشد بن مُغامِس ، تبعه ای عثمانی از قبیلة عرب مُنْتَفِق ، ضربه ای کمرشکن بر جبریان وارد آورد ( د.اسلام ، همانجا). بعد از استیلای سلطان سلیمان قانونی (حک : 926ـ974) بر بغداد در 941، شیوخ احساء و قطیف فرمانبرداریشان را از حکومت عثمانی اعلام کردند، زیرا در برابر اتحاد پرتغالیان و ایرانیان به حمایت عثمانی نیاز داشتند. احساء از والیان بغداد فرمان می برد و شیوخ آنجا هدایایی برای والیان بغداد می فرستادند و در مسائل مهم با آنان مشورت می کردند. حکومت عثمانی با مساعدت قبیلة منتفق ، در احساء استمرار یافت و والیان احساء (فاتح پاشا، علی پاشا، محمدپاشا و عمرپاشا) در آنجا اختیار کامل نداشتند (عوض ، ج 2، ص 49).

در 986، شریف حسن بن ابی نُمَیّ، حاکم مکه ، با لشکری نزدیک به پنجاه هزار نفر به سوی نجد حرکت کرد و مِعْکال ، حاکم ریاض ، را محاصره کرد و در مدت طولانی توقف خود، در آنجا کشتار و چپاول نمود و عده ای از رؤسای آن ناحیه را اسیر و بعد از یک سال آزادشان کرد (عثمان بن عبداللّه ، ج 1، ص 23). احتمالاً، در میان اسیران عده ای از جبریان نیز بوده اند ( د.اسلام ، همانجا). شریف در 989 نیز با لشکری انبوه به ناحیة شرق نجد حمله ، و شهرها و قلعه هایی را فتح کرد. در بازگشت ، جماعتی از بدویانِ بنی خالد * به سپاه شریف حمله کردند، اما شکست خوردند (عثمان بن عبداللّه ، ج 1، ص 24ـ 25). واقعة مزبور این احتمال را تقویت می کند که میان جبریان و بدویان بنوخالد، به ویژه تیره ای از آنها به نام جبور، مناسبات نزدیکی وجود داشته است ( د. اسلام ، همانجا).

در سال 1000، ترکان بر سرزمین احساء و نواحی اطراف آن استیلا یافتند و در آنجا قلعه هایی ساختند. فاتح پاشا، نایب دولت عثمانی در احساء شد و دولتِ آل اَجوَدِ جبریِ عامری را در آن سرزمین منقرض کرد (عثمان بن عبداللّه ، ج 1، ص 25).


منابع :
(1) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره : دارالکتاب الاسلامی ، ( بی تا. ) ؛
(2) عثمان بن عبداللّه ، عنوان المجد فی تاریخ نجد ، ریاض : مکتبة الریاض الحدیثة ، ( بی تا. ) ؛
(3) عبدالعزیز عوض ، دراسات فی تاریخ الخلیج العربی الحدیث ، بیروت 1411/ 1991؛
(4) هری سنت جان بریجر فیلبی ، تاریخ نجد و دعوة الشیخ محمدبن عبدالوهاب ( السلفیة )، تعریب عمر دیسراوی ، قاهره 1418/1997؛


(5) EI 2 , suppl. fascs. 3-4, Leiden 1981, s.v. "Djabrids" (by G. Rentz).

/ علی جلیلی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4474
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست