جایِزان ، بخش و شهری در شهرستان امیدیه ، در استان خوزستان .

1) بخش جایزان ، به مرکزیت شهر جایزان ، واقع در جنوب شرقی استان خوزستان . از شمال به بخش مرکزی شهرستان رامهرمز، از مشرق به بخش بَهْمَئی استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب شرقی به بخش مرکزی شهرستان بهبهان ، از جنوب به بخش آغاجاری شهرستان بهبهان ، از جنوب غربی به بخش مرکزی شهرستان امیدیه و از مغرب به بخش رامشیر شهرستان رامهرمز محدود می شود و مشتمل است بر دهستانهای جایزان (به مرکزیت جایزان ) و جولَکی (به مرکزیت آبادی جولَکی ) و مجموعاً 57 آبادی (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص 40). بخش جایزان بیشتر در دشت واقع شده و ارتفاع اکثر نقاط آن کمتر از 250 متر است ( رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 12، 26، 84 ـ 85، 179، 249ـ250). رودهای مارون * و بابااحمد در این بخش جاری اند (افشین ، ج 1، ص 105، 167؛ جعفری ، ج 2، ص 118). رود دائمی بابااحمد، با نام تنگ نایب ، از ارتفاع هشتصد متری دامنة کوه مَقَر، در 45 کیلومتری جنوب شرقی رامهرمز، سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن ریزابة دیگری به آن ، به رود بابااحمد تغییر نام می دهد. این رود ــ که مسیر کلی اش ابتدا جنوبی و سپس غربی است ــ 45 کیلومتر طول دارد و در ارتفاع 150 متری در کنار روستای کَرْفَنْجِ بالا به رود مارون می پیوندد (جعفری ، همانجا). سد انحرافی مارون ، واقع در این بخش ، هفت هزار هکتار از زمینهای بخش را آبیاری می کند (سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص 416).

این بخش از گیا دارای درختان کُنار، گز، بید، زبان گنجشک ، سدر و اکالیپتوس و گیاهانی مانند گل گاوزبان ، گل زرد، نعناع ، پونه ، و گیاهان علوفه ای است . از زیا شغال ، گرگ ، روباه ، خرگوش و کبک در این بخش زندگی می کنند. آب و هوای این بخش گرم و خشک است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 12، 26 و جاهای دیگر).

رزم آرا در حدود 1330 ش جایزان را دهستان و آبادی ای در بخش رامهرمز شهرستان اهواز از استان خوزستان (جزو استان ششم )، دارای دَه آبادی و 100 ، 1 تن سکنه ذکر کرده است ( رجوع کنید بهج 6، ص 98ـ99). در کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور (چاپ 1329 ش )، از دهستان جایزان با سیزده دِه یاد شده است که تعدادی از آنها در دشت و تعدادی در دامنة کوه بودند (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 2، ص 207ـ 208، 210). امام شوشتری در 1231 از آن به عنوان دهات رامهرمز نام برده است ( رجوع کنید به ص 205). جایزان در 1355 ش ، جزو دهستانهای تابعة بخش حومة شهرستان رامهرمز بود ( رجوع کنید بهایران . وزارت کشور، ص 13). در 1365 ش ، بر اساس مصوبة شمارة 53/5/1/11521 مورخ 16 اسفند 1365، دهستان جایزان (به مرکزیت روستای جایزان ) مشتمل بر 26 روستا، جزو شهرستان رامهرمز استان خوزستان شد (ایران . قوانین

و احکام ، 1370 ش ، ص 697). با تبدیل بخش امیدیه به شهرستان امیدیه ، جایزان (به موجب مصوبة شمارة 7699/ ت 16877 ک مورخ 17 مهر 1375) به عنوان بخش ، با دو دهستان جایزان و جولکی مشتمل بر 32 روستا، یک مزرعه و 24 مکان (نقاطی که روستا نیستند و بیشتر محل فعالیتهای غیرکشاورزی اند)، در ترکیب شهرستان امیدیه قرار گرفت (ایران . قوانین و احکام ، 1376 ش ، ص 579؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ، ص 40). جمعیت آن طبق سرشماری 1375 ش ، 071 ، 12 تن بود (مرکز آمار ایران ، 1376 ش ، ص 18).

بیشتر اهالی بخش جایزان به کشاورزی ، باغداری ، دامداری و پیشه وری اشتغال دارند. کشاورزی به دو صورت آبی

و دیم است . در کشاورزی آبی ، اراضی با آب رودخانه و

چاههای عمیق آبیاری می شوند و آب آشامیدنی مردم از چاههای عمیق تأمین می گردد. محصولات عمدة زراعی

آن ، گندم ، جو، برنج ، کنجد، باقلا، یونجه ، شبدر و خرماست .

این بخش دارای ذخایر نفتی است که نفتِ آن استخراج

می گردد (رزم آرا، ج 6، ص 98؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجاها).

اهالی بخش از طوایف بهمئی ، بهبهانی ، سادات ، آغاجاری ، درویش و عرب زیدونی هستند. آنان شیعة دوازده امامی اند و به زبانهای فارسی (به گویش لری ) و ترکی و عربی تکلم می کنند (رزم آرا، ج 6، ص 98ـ99، 102،210؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 26، 84 ـ 85، 179).

در بخش جایزان زیارتگاهی به نام امام رضا، با گنبدی ساده و کوتاه ، وجود دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 26؛ اقتداری ، ص 682). قلعة خلیلی جایزان (به ابعاد 75*65 متر) با چهار برج و سردر ورودی عریض و دروازه ، در ابتدای آبادی خلیلی قرار دارد. در اواخر دورة قاجار، محمدعلی خان خلیلی ، از طایفة بهمئی گرمسیری کهگیلویه ، این قلعه را از خشت و گل بنا کرد (اقتداری ، همانجا).

راههای اصلی آغاجاری ـ رامهرمز و بهبهان ـ رامهرمز از این بخش می گذرد. دِهِ جایزان کهنه ، واقع در بخش جایزان ، در ارتفاع حدود 140 متری در دشتی گرم و خشک در 63 کیلومتری شمال غربی بهبهان و مغرب رود مارون واقع است ( رجوع کنید به امام شوشتری ، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 85؛ جعفری ، ج 3، ص 327).

2) شهر جایزان . در ارتفاع 150 متری از سطح دریا، در دشتی در شمال این بخش و در حدود 130 کیلومتری شهر اهواز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 84؛ جعفری ، همانجا).

رودخانة مارون در مغرب شهر جایزان جاری است که زمینهای پیرامون آن را آبیاری می کند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا). حداکثر دمای آن در تابستان ْ50، حداقل آن در زمستان ْ5ر3 -، و مقدار بارش سالانة آن 5ر340 میلیمتر است ( سازمان هواشناسی کشور ،ص 46). جایزان به موجب تصویبنامة هیئت وزیران در 12 خرداد 1379 (شمارة مصوبة 9912/ ت 21295 ک ) به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ، 1382 ش ب ، ذیل «استان خوزستان »).

این شهر در مسیر بهبهان ـ رامهرمز قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ؛ جعفری ، همانجاها). مزرعة سولکی در جنوب غربی این شهر قرار دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 91، ص 84 ـ 85).

شهر جایزان ، طبق سرشماری 1375 ش ، 843 ، 1 تن جمعیت داشته و دارای 328 خانوار بوده است (مرکز آمار ایران ، 1376 ش ، همانجا).

از پیشینة شهر جایزان اطلاع چندانی در دست نیست . محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (متوفی شوال 1313؛ ج 4، ص 1900) فاصلة جایزان ـ باشْتْ را 26 فرسنگ (هر فرسنگ معادل شش کیلومتر) ذکر کرده است .

---

منابع :
(1) اطلس راههای ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1381 ش ؛
(2) اعتمادالسلطنه ؛
(3) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(4) احمد اقتداری ، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی : جغرافیای تاریخی و آثار باستانی ، تهران 1359 ش ؛
(5) محمدعلی امام شوشتری ، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران 1331 ش ؛
(6) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین سال 1375 ، تهران : روزنامة رسمی کشور، 1376 ش ؛
(7) همو، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370 ش ؛
(8) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(9) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 2، تهران 1329 ش ؛
(10) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ، نشریة اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی ( به همراه مراکز )، تهران 1382 ش الف ؛
(11) همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1382 ش ب ؛
(12) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش ؛
(13) رزم آرا؛
سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان ،

(14) آمارنامة استان خوزستان سال 1379 ، تهران 1380 ش ؛
(15) سازمان هواشناسی کشور، سالنامة آماری هواشناسی : 76ـ 1375 ، تهران 1378 ش ؛
(16) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 91: بهبهان ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1370 ش ؛
(17) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان خوزستان ، شهرستان رامهرمز ، تهران 1376 ش ؛
(18) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة بخشهای کشور، کل کشور، تهران 1378 ش ؛
(19) نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1379 ش ؛
(20) نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 000 ، 1:1، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، 1366 ش .

/ علی اکبر نجفی کانی /