جاوه ای ، زبان ، از خانوادة زبانهای «آسیا و اقیانوسیه » که حدود هفتاد میلیون سکنة جزیرة جاوه ، پنجمین و پرجمعیت ترین جزیره از سه هزار جزیرة استوایی جمهوری اندونزی ، به آن سخن می گویند. از میان 170 زبان مرتبط منطقه ، زبانهای مادوری و بالیایی را می توان نزدیک ترین خویشاوندان زبان جاوه ای دانست . خویشاوند دیگر آن زبان تاگالوگ است ، که در فیلیپین به آن تکلم می شود.

( در قرن دوازدهم و سیزدهم ، الفبای جاوه ای که از الفبایی در جنوب هندوستان گرفته شده است (کتسنر ، ص 260)، برای نوشتن زبان مالایی به کار رفت ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ج 3، ص 28). زبانهای سوندایی و مادوری نیز تا قبل از به کارگیری الفبای لاتینی با خط جاوه ای نوشته می شدند (کتسنر، ص 261ـ262) ) .

در 1324 ش / 1945، که جمهوری اندونزی رسمیت یافت ، زبان اندونزیایی نیز زبان رسمی شد و به صورت زبان دوم مردم جاوه در آمد. مردم جاوه در خانه ، در میان دوستان ، در مدرسه ، در دفاتر کار، در تجمعات محلی و در مراسم سنّتی به جاوه ای سخن می گویند. ایستگاههای رادیویی در مرکز و مشرق جاوه ، اخبار و موسیقی محلی و نمایشهای رادیویی و سایر برنامه ها را به جاوه ای پخش می کنند و اندونزیایی برای مقاصد رسمی

به کار می رود.

در دوران استعمار، تحصیلات بالاتر از مقطع ابتدایی به زبانهای بومی در این منطقه میسر نبود، لذا جاوه ای هرگز واژه های بومی برای سطوح تحصیلی بالاتر نداشته است . چنین واژه هایی معمولاً از زبانهای غربی به اندونزیایی (و به تبع آن به جاوه ای ) وارد شده اند. البته اندونزیایی هم تأثیری دائمی بر جاوه ای داشته است ، هرچند که به نظر می رسد جهت این تأثیر بیشتر معکوس باشد، شاید به این دلیل که شمار گویشوران جاوه ای بیشتر است و جاوه ایها از توزیع جغرافیایی وسیع تر در اندونزی برخوردارند. با رشد فزایندة اندیشة نوگرایی و غربی شدن در اندونزی ، زبان انگلیسی به اصلی ترین منبع قرض گیری زبانی در جاوه ای بدل شده است . زمانی که جاوه ایها واژه ای را از زبان بیگانه (از جمله اندونزیایی ) قرض می گیرند، آن را با نظام ساختواژی خود سازگار می کنند، از این رو، واژه ای انگلیسی چون propaganda (تبلیغ ) در این زبان ، اشتقاقی به صورت mropagandakakإ (به نفع چیزی تبلیغ کردن ) می یابد.

1) جامعه شناسی زبان جاوه ای . لایه های اجتماعی مبتنی بر اصل و نسب ، روابط خویشاوندی ، ثروت ، زمینداری ، شغل ، تحصیلات و در سطحی پایین تر، سن و جنسیت ، مفاهیم عمیقی در درون فرهنگ جاوه ای هستند. این لایه ها خود را در زبان به صورت نظامی از سطوح گفتاری نشان می دهند، به این معنا که بدون در نظر گرفتن موقعیت اجتماعی افراد عملاً نمی توان به جاوه ای سخن گفت . نشانه های اصلی این سطوح ، تفاوت در واژگان و لحن گفتار است . مورد دوم حالت «پالوده / پالایش شده » (نرم و ملایم و یکنواخت ) تا حالت «خشن » (بلند و نخراشیده و سریع ، همراه با اغراق در آهنگ گفتار) را در بر می گیرد. عواملی غیرزبانی چون نوع نشستن ، ایستادن ، اشاره کردن ، چشم گرداندن ، خندیدن ، راه رفتن و لباس پوشیدن نیز در این زمینه دخیل اند.

سطوح گفتار در جاوه ای به سه دستة نگوکو (پایین )، کراما (بالا) و مادیا (متوسط ) تقسیم می شود. تمایز این سطوح عمدتاً واژگانی است و شامل واژه های کامل و برخی وندها می شود (پوئجوسوئدارمو ، 1968). تنها تمایز نحوی آن است که صورتهای امر مثبت فقط در پایین ترین سطوح دیده می شود و در موارد دیگر، جملات امری به صورت جملات درخواستی تلطیف می شوند. هرچه روابط گویندگان رسمی تر







باشد، صورت کرامای بیشتری به کار می رود و رفتارهای غیرزبانی آنها نیز تعریف شده تر می باشد. نگوکو بنیادی ترین و خودمانی ترین سطح زبان است که برای سخن گفتن با خود، گفتگو در هنگام خشم ، یا به هنگام صحبت با دوستان صمیمی یا کسانی در هر رتبة اجتماعی پایین تر به کار می رود. شمار واژگان آن به دهها هزار می رسد و شامل کلماتی است که در همة موارد قابل استفاده اند. در حالی که واژگانِ بقیة سطوح محدودند. کراما حدود 850 واژة پرکاربرد دارد. هریک از این سطوح نیز دارای سه زیرشاخة دیگر است که پالایش بیشتر سطوح زبانی را امکان پذیر می سازد.

گویندگان زبان جاوه ای علاوه بر سطوح گفتاری خاص خود، از واژه های فخیم دیگری نیز استفاده می کنند که کرامااینگیل (کرامای سطح بالا) و مکمل آن از نظر اجتماعی کراماآندهاپ (کرامای متواضعانه ) نامیده می شود. این واژه ها برای افراد، اعمال و مایملک کسانی به کار می رود که گوینده برایشان احترام قائل است ، مثل بزرگان خاندان و افراد سطح بالای جامعه ( priyayi ). 260 واژة کراما اینگیل ، که عمدتاً از سنسکریت و جاوه ای ادبی کهن گرفته شده اند، نیز واژه های روزمره اند. بیست وچند واژة کراماآندهاپ نیز چنین وضعی دارند و برای بیان اعمالی به کار می روند که نسبت به شخص والامقام صورت می گیرد (مانند دادن ، گفتن ، ملاقات کردن ، همراهی کردن ). این واژه ها بر تعامل دلالت می کنند، مانند جملات زیر (به جز مورد مربوط به نگوکو):

Aku NGEKـKI kancaku buku.

«من به دوستم کتابی دادم (نگوکو)».

Aku NJAOSI bapakku buku.

«من به پدرم کتابی دادم (کراما)».

Bapak MARINGI aku buku.

«پدرم کتابی به من داد (کراما اینگیل )».

اهمیت کاربرد درست سطوح زبان از اینجا معلوم می شود که از نظر جاوه ایها، کودکان تا زمانی که هدایت زبانی خود را در مورد این سطوح به دست نیاورده اند (یعنی تا قبل از بلوغ )، هنوز نمی توانند سخن بگویند (نگوکو: durung bisa basa ؛ برای توضیح بیشتر در بارة جامعه شناسی زبان جاوه ای رجوع کنید به کلیفورد گیرتس ، 1960؛ هیلدرد گیرتس ، 1960؛ کیلر ، 1987).

2) واج شناسی . تا قبل از اینکه دانشمندان هلندی در قرن سیزدهم / نوزدهم ، خط لاتینی را به این منطقه معرفی کنند، زبان جاوه ای به خطی مأخوذ از خط جنوب هند نوشته می شد، که برای نگارش متون جاوه ای کهن یا «کاوی » سازگار شده بود (قس پیگه ، 1967). اکنون بیشتر، دانشمندان و متخصصان نمایش سایه ای ، این خط را به کار می برند. تعداد کمی از جاوه ایها سواد استفاده از این خط را دارند. به همین جهت ، آشنایی باآن امتیاز بزرگی به شمار می رود. نظام نوشتاریِ لاتینی که اساساً واجی است و اکنون معیار شده ، دست کم از اواسط قرن چهاردهم / بیستم به کار گرفته شده است . طبق جدیدترین الگوی نگارشی رسمی جاوه ای (مصوب 26 آبان 1351/ 17 اوت 972)، خط جاوه ای 29 واج همخوان (صامت ) و هفت وا که (مصوت ) دارد.

3) ساختواژه . ساختواژه پیچیده ترین حوزة دستوری زبان جاوه ای است . تکواژها یا ریشه اند یا وند. برخی ریشه ها واژه های نحوی (گزاره ای ) هستند و ریشه های دیگر فقط زمانی واژة نحوی می شوند که وندی به آنها افزوده شود. واژه های نحوی بر اساس واژه ای که آنها را منفی می کند، دسته بندی می شوند (اسم با dudu مشخص می شود و سایر واژه ها با ora ). با وجود این ، واژه ها اغلب در نتیجة تغییرات واژگانی از گروهی به گروه دیگر منتقل می شوند.

فرآیندهای ساختواژی جاوه ای سه نوع اند:

الف ) «ترکیب »، که از طریق مضاعف سازی نخستین هجا، تکرار کل واژه یا تکرار ناقص واژه با تغییر واکه در جزء اول پدید می آید.

ب ) «تشدید»، که در گفتار غیررسمی برای صفتها به کار می رود، افراشتن و کشش واکة پایانی کلمه به همراه افزایش نواخت است .

ج ) «وندافزایی »، که به چهار صورت است : افزودن پیشوند، پسوند، پیراوند (پیشوند و پسوند) و میانوند. وندها را می توان هم به ریشه های بسیط و هم به ریشه های مرکّب افزود.

4) نحو. کوچک ترین جملة کامل دستوری در جاوه ای گزارة منفرد است :

wis wengi «دیر وقت است »؛ Bom «بمب است !». در نحو این زبان ، فاعل اگر بارز باشد، در ابتدای جمله می آید اما غالباً، این ترتیب برعکس است به ویژه در جملات پرسشی یا جملاتی که بر گزاره تأکید دارند:

mau. layang nulis sing Aku یعنی «من کسی هستم که آن نامه را نوشت »

نامبرده نامه نوشت کسی که من

Mesthi kobongإ. یعنی «البته که خواهد سوخت »

سوختن آن قطعی





تمایز مهم معلوم و مجهول در این زبان بر ساختار جملات آن حاکم است . جفتْ جمله های معلوم و مجهول از عناصر یکسان تشکیل می شوند، اما آرایش واژگانیشان متفاوت است .

تفاوت معنایی جملات معلوم و مجهول در تأکید آنهاست . در حالت کلی ، ساختهای معلوم بیانگر کل عمل ، بدون تأکید بر عنصری خاص ، هستند اما در جملات مجهول ، نکتة مهم ، ارتباط میان نایب فاعل (فاعل جملة مجهول و مفعول مستقیم جملة معلوم ) و کاری است که بر آن صورت گرفته است . بهترین معادلهای انگلیسی برای جملات مجهول جاوه ای ، جملات معلومی اند که تکیه و آهنگ آنها مطابق با تأکیدهای موجود در جملات مجهول جاوه ای باشد.

واژگان منفرد جاوه ای به لحاظ شمار حالت خاصی ندارند. مفهوم جمع با ابزارهای صرفی مانند دوگانه سازی ، یا با استفاده از حالت اسمی مکانی (یا «دری ») که نشان دهندة تکرار عمل است ، یا به لحاظ نحوی بیان می شود، مثل استفاده از padha به معنای «همینطور، شبیه این » که به طور مشخص گزاره های اخباری و امری را جمع می بندد. گاهی از para برای جمع بستن مؤدبانة اسامی ، افعال و صفتها استفاده می شود، مانند

para tamu «مهمانان »، کراما: para maos «خوانندگانمان »، یا به طعنه : para botoh «قماربازان » (برای مطالعه در بارة جزئیات ساختار جمله ، رجوع کنید به هورن ، 1961 و 1963).

5) جهت گیریها. آداب مفصّل و با تأنی جاوه ای ، با شتاب روزگار اواخر قرن بیستم همخوان نیست . علاوه بر این ، زبان اندونزیایی همواره در اختیار جاوه ای زبانان است و آنان اغلب وسوسه می شوند که برای رهایی از محدودیتها و قید و بندهای مربوط به موقعیت اجتماعی در زبان خود، از آن استفاده کنند. روحیة آزادمنشانة پس از استعمار و سادگی نسبی زبان اندونزیایی ، ممکن است نظام سلسله مراتبی زبان جاوه ای را کم کم خنثا کند. جالب توجه است که زبان اندونزیایی نیز در این سلسله مراتب خود جایگاهی دارد که جاوه ای زبانان در تعاملات افراد با یکدیگر، برای پالایش گفتارشان از آن بهره می گیرند (قس سیگل ، 1986). به رغم فشارهای موجود، به نظر می رسد که جاوه ای یکپارچگی خود را، به ویژه در مناطق روستایی ، حفظ کرده ، چرا که در روستاها کمتر تحت تأثیر کلان شهرها بوده است .

---

منابع :
(1) ( کِنِت کتسنر، زبانهای جهان ، ترجمة رضی هیرمندی ، تهران 1376 ش ) ؛


(2) Clifford Geertz, The religion of Java , Glencoe, Ill. 1960;
Hildred Geertz, The Javanese family: a study of kinship

(3) and socialization , New York 1961;
(4) Elinor Clark Horne, Beginning Javanese , New Haven 1961, idem, Intermediate Javanese , New Haven 1963;
(5) Ward Keeler, Javanese shadow plays, Javanese selves , Princeton, N. J., 1987;
(6) [ The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Malay and Indonesian literature" (by Hendrik M. J. Maier)];
(7) Theodore G. Th. Pigeaud, Literature of Java , vol.1: synopsis of Javanese literature, 900-1900 A.D. , The Hague 1967;
(8) Soepomo Poedjosoedarmo, Javanese speech levels, Indonesia , 1968;
(9) James T. Siegel, Solo in the new order: language and hierarchy in an Indonesian city , Princeton, N. J., 1986.

/ الینور کلارک هورن ، تلخیص از

( > دایرة المعارف جهانی زبان شناسی < ) /