responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4431

 

جاولیه ، مدرسه ، از مدارس دورة ممالیک بحری (648ـ 792) در شهر قدس . این مدرسه که در زاویة شمال غربی حرم قدس قرار دارد، منسوب به عَلَم الدین سنجربن عبداللّه جاولی (متوفی 745)، نایب شهر قدس ، است و از شمال به خیابان السریاالقدیم / سرای القدیم (امروزه : طریق آلام )، و از مغرب به باب الغوانمة محدود است و در گوشة جنوب غربی آن نیز منارة الغوانمة قرار دارد ( رجوع کنید به بورگوین ، ج 1، ص 202، نقشه ).

اهمیت محلی که مدرسه در آن ساخته شده است به پیش از اسلام برمی گردد. برج آنتونیا که در 37 ق م به دستور هرودس کبیر (از سلسلة هرودس ، سلسله ای که در زمان حضرت عیسی علیه السلام در فلسطین حکومت می کرد) ساخته شد، در اینجا قرار داشته و بقایایی از آن وجود دارد. این برج در حدود سال 70 میلادی از بین رفته است و در بارة تاریخ ساخت و محدودة آن ، اختلاف نظر وجود دارد (همان ، ج 1، ص 204).

مجیرالدین حنبلی ، که اطلاعات ارزشمندی در بارة شهر قدس آورده ، بدون اشاره به تاریخ ساخت مدرسه ، علم الدین را واقف مدرسه دانسته است (ج 2، ص 38). با وجود اختلاف نظر در سال ساخت مدرسه ، به احتمال زیاد این بنا بین 712 تا 720 ساخته شده است ، یعنی در زمان حکومت ملک ناصرمحمدبن قلاوون (709ـ741) که علم الدین ، ناظرِ حرمین شریفین و نایبِ شهرهای قدس و خلیل بود (عبدالمهدی ، ج 2، ص 19؛ کنوز القدس ، ص 179؛ عسلی ، ص 222). علم الدین علاوه بر اشتغال به امور سیاسی و حکومتی ، شرحی بر مسند شافعی نوشته و علم حدیث می دانسته است . در منابع به اهتمام او در ساخت





بناهای عام المنفعه ، از جمله مدرسه و بیمارستان و حمام ، اشاره شده است ( رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 267؛
مقریزی ، ج 4، ص 247ـ 248؛
عبدالمهدی ، ج 2، ص 20). در این مدرسه ، که تا اوایل قرن نهم فعال بوده ، فقه شافعی و حدیث تدریس می شد اما در بارة مدرّسان آن آگاهی دقیقی در دست نیست (عبدالمهدی ، ج 2، ص 20ـ21).

جاولیه تا حدود 830، که امیر شاهین شجاعی ملقب به ذباح (نایب قدس ) آنجا را به دارالنیابه (محل استقرار نایب قدس ) تبدیل کرد، نقش فرهنگی شایان توجهی در شهر قدس داشت ( رجوع کنید به حنبلی ، ج 2، ص 274؛
کنوز القدس ، همانجا؛
عسلی ، ص 223). کتیبه ای نیز در مدرسه موجود است که نشان می دهد امیر شاهین شجاعی مدرسه را بازسازی کرده است (بورگوین ، ج 2، ص 204؛
عبدالمهدی ، ج 2، ص 21؛
کنوز القدس ، همانجا). در 892 امیرخضربک ، نایب قدس ، تالار جدیدی در شمال ایوان قبلی ساخت (حنبلی ، ج 2، ص 337). جاولیه در دورة عثمانی به کاخ زمستانی و دارالحکومه بدل شد. پس از آنکه بریتانیا فلسطین را اشغال کرد، مجلس اعلای اسلامی ، دانشکدة روضة المعارف الوطنیه را در این مدرسه بنیان نهاد. در 1315ـ 1318 ش / 1936ـ1939 طی انقلاب فلسطین ، انگلستان از این محل به عنوان سربازخانه استفاده کرد. در 1327 ش / 1948 نیز مدرسه ، مقرّ نیروهای جهادی علیه صهیونیستها بود. بعدها در این محل مدرسة پسرانة العمریه دایر گردید ( کنوز القدس ، همانجا؛
عسلی ، ص 224).

این مدرسه در دو طبقه با نقشة تقریباً مستطیل شکل با ابعادی در حدود صد در چهل متر از سنگ ساخته شده است . ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد و با چند پلکان ابتدا به یک هشتی و سپس به صحن راه می یابد (بورگوین ، ج 1، ص 207). بخش اصلی

مدرسه نیز شامل یک صحن رو باز، اتاقهایی گرداگرد آن و ایوانی در بخش جنوبی است (همانجا؛
کنوز القدس ، همانجا).

در دو طرف ایوانِ قبله ، دو اتاق ، و مقابل آنها سکوی بزرگ پلکانی قرار دارد که قسمتی از صحن را در بر گرفته است . این سکو دو سطح دارد: سطح اول با هشت پله و سطح بالایی با پنج پله قابل دسترسی است . طاق گهواره ای ایوان از دو پله بالاتر از سکوی مقابل آن ساخته شده است . دهانة طاق ایوان 11ر6 متر و بیشترین ارتفاع آن 18ر7 متر است . این ایوان از بقیة قسمتهای صحن بالاتر قرار گرفته است (بورگوین ، ج 1، ص 201، 207ـ 208).

در دیوار پشتی ایوان ، سه پنجرة مشبک مشرف بر حرم تعبیه شده که پنجرة وسطی بزرگ تر از بقیه است . دو لوح مرمرین ، یکی در بالای قوس ایوان و دیگری در سمت راست آن قرار دارد که نوشتة آن ناخوانا است و به نظر می رسد نوعی نشان خانوادگی باشد. احتمالاً لوحی دیگر نیز در سمت چپ ایوان قرار داشته است که اکنون اثری از آن نیست (همان ، ج 1، ص 209).

سقف دو اتاق طرفین ایوان دارای طاق متقاطع است .



ورودی هر یک ، از طرف صحن و رو به شمال است که با دری به ایوان راه می یابند. در این قسمت محرابی وجود ندارد. فقط بنای ایوان و دو اتاق جانبی ، متعلق به دورة ممالیک است . در مشرق ایوان و اتاقهای اطراف آن بناهای جدیدی ساخته شده که متعلق به مدرسة ابتدایی است که در 1302ـ1353 ش / 1923ـ 1924 تأسیس گردیده است . در مغرب ایوان یک ردیف اتاق ، متعلق به پیش از دورة ممالیک ، وجود دارد. اتاقی که پس از اتاق مجاور ایوان قرار دارد، نمازخانه بوده که نایتس تمپلور در قرن ششم میلادی ساخته است . این محل دارای یک هشتی گنبددار هم بوده که در دهة 1300 ش /1920 از بین رفته و فقط با عکسهایی که پیش از آن بر داشته شده ، قابل شناسایی است (همان ، ج 1، ص 201). در قرن ششم آن هشتی ، مدفن شیخ دُرباس الکُردی هَکاری ، یکی از فرماندهان صلاح الدین ایوبی ، گردید. امروزه مزار او دارای سنگ یادبود کوچکی است (همانجا؛
مصطفی ، ص 494).

در طبقة دوم مدرسه ، که راه ورود آن در بخش میانی بناست ، تعدادی اتاق ساخته شده که احتمالاً قدمت آنها به قرن نهم می رسد. برخی از این اتاقها مشرف به حرم و بقیه مشرف به صحن هستند ( کنوز القدس ، همانجا). بقیة بناهای اطراف صحن مدرسه ، در دورة عثمانی و سلطة بریتانیا ساخته شده است . در 1214، زمانی که قدس تحت حکومت ابراهیم پاشا بود، جاولیه تجدید بنا شد (بورگوین ، ج 1، ص 201، 205). در 1302ـ 1353 ش /1923ـ1974 آخرین تغییرات صورت گرفت یعنی بعضی قسمتها تخریب و بخشهای جدیدی ساخته شد از جمله یک سربازخانه و مدرسة ابتدایی (همان ، ج 1، ص 201، 207).


منابع :
(1) ابن حجر عسقلانی ، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، چاپ محمد سیدجادالحق ، قاهره 1385/1966؛
(2) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف 1388/ 1968؛
(3) عبدالجلیل حسن عبدالمهدی ، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی ، عمان 1401/1981؛
(4) کامل جمیل عسلی ، معاهد العلم فی بیت المقدس ، عمان 1981؛
(5) کنوز القدس ، تألیف رائف یوسف نجم و دیگران ، ( بی جا ) : موسسة آل البیت ، 1403/1983؛
(6) شاکر مصطفی ، «فلسطین ما بین العهدین الفاطمی و الایوبی »، در الموسوعة الفلسطینیة ، قسم 2، ج 2، بیروت : هیئة الموسوعة الفلسطینیه ، 1990؛
(7) احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط المقریزیة ، ج 4، مصر 1326؛


(8) Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem: an architectural study , with additional historical research by D. S. Richards, [London] 1987.

/ اکرم ارجح /



تصاویر این مدخل:
نقشه مدرسه جاولیه منبع: M.H. Burgoyne, Mamluk Jerusalem: an architectural study, with additional historical research by D.S Richards, {London} 1987

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4431
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست