جانبازان ، نام گروهی نظامی در دوران عثمانی . تاریخ دقیق تشکیل این گروه معلوم نیست ، احتمالاً در عهد سلطنت اورخان غازی (حک : ح 724ـ761) وجود داشته است . جانبازان همچون «عَزَب » * ها ( = ناویان ) و «غَریبان » ( = سپاهیان نومسلمان ) و «چِره خور »ها (نَقْبچیان سپاه محلی ) فقط در زمان جنگ خدمت می کردند اما گژِگوژِوسکی (ص 53 به بعد) معتقد است که سلطان مراد دوم در 844، برای مقابله با نخستین لشکرکشیِ یانوش هونیادی (والی ترانسیلوانیا از طرف لادیسلاس سوم پادشاه لهستان و مجارستان ، وی در 862/







1458 میلادی در جنگ با عثمانیها زخمی شد و سپس درگذشت ) به بالکان ، جانبازان را سازمان داد و آنان در نبرد وارنه شرکت کردند. جانبازان در طلیعة سپاه خدمت می کردند و مأموریتهای خطرناکی به آنان محول می شد. این واقعیت ، هامر ـ پورگشتال را بر این داشت که جانبازان را در شمار رزمندگان غیررسمی (نامنظم )، معروف به «سردن گچدی » (فدایی ) و «گونوللو » (داوطلب ) و «دَلی * » (دیوانه )، بداند ( رجوع کنید بههامر ـ پورگشتال ، فهرست ). اما گژگوژوسکی و به تبع او بابار (ص 29 به بعد)، عقیده داشتند که جانبازان مانند «جاندار» * ها ( = محافظان ) ، نگهبانان شخصی بیگلربیگی * ها و سنجق بیگیها بودند ولی به گمان دسن (ج 7، ص 309) جانبازان ، مانند «غَریبان » به عنوان شبه نظامیان (میلیشیای ) ساحلی در آناطولی خدمت می کردند.

جانبازان بعداً به «یوروک »ها (گروهی از سربازان ینی چری ) و «تاتار»ها ( = ملازمان دربار ) و «یایا »ها (پیاده نظام ) و «مُسلَّم »ها (نَقبچیان ) پیوستند و برای یِنی چریها نیروهای پشتیبانی تشکیل دادند ( رجوع کنید بهجلال زاده نِشانجی ، گ 8؛ اوزون چارشیلی ، ص 2).

قانون نامه ای در بارة جانبازان روم ایلی وجود دارد که تاریخ آن به اواسط قرن دهم هجری می رسد. به موجب این قانون نامه ، هر ده جانباز یک «اُجاق » ( = واحد ) تشکیل می دادند و از اینها فقط یکی در هر نوبت خدمت می کرد و نُه نفر دیگر هر یک پنجاه آقچه ( = سکة نقره ) به عنوان «عوارض دیوانیّه » می پرداختند ( رجوع کنید بهد. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل " ¤rid ¦Awa ـ " ). قانون نامه ، جانبازان را عشایری وصف می کند که مالیاتهایی به نام « بادِ هَوا رُسُومی » ( = عوارض بادِ هوا ) به افسران خود (که عنوان «سوباشی * » داشتند) می پرداختند. خویشاوندان و متعلقان جانبازان هم وابسته به این گروه می شدند و بیگانگان نیز با ازدواج یا تغییر کیش می توانستند به گروه بپیوندند. جانبازان روم ایلی جزو «یوروکْ زِعامت » ( = تیول عشایری ) ویزه (از شهرهای مرزی عثمانی و روم شرقی ) محسوب می شدند و مشمول همان مقررات جزایی و مالیاتی بودند؛ بنابراین ، به نظر می رسد عمدتاً از همان تبار بوده اند. با این حال ، نظام پیچیده تری از خدماتِ عوارض ، شامل آنان می گشت ( قانون نامة جانبازان ، باش وکالت آرشیوی ، تاپو دفترلری ، ش 226). قانون نامة آل عثمان ( رجوع کنید بهتاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی ) مقرر می دارد که جانبازانی که مشغول خدمت در ارتش باشند باید همچون سپاهیان به شمار آیند و مالیات بر ارثِ («رَسمِ قِسمت ») هر یک از آنان که در جنگ کشته شود، اگر بیش از صد آقچه باشد، باید به قاضی عسکر و در موارد دیگر، به قضات ولایتها پرداخت شود. با وجود این ، بعداً همة جانبازان ، سپاهی به شمار آمدند و همة مالیاتها قابل پرداخت به قاضی عسکر روم ایلی شد.

در سال 950، گروه (طائفه ) جانبازان بالغ بر 39 اجاق و در 964، بالغ بر 41 اجاق بود. عَین علی (ص 45) شمار جانبازان و عَزَبها را جمعاً 280 ، 1 تن ذکر کرده است که یک دهم آنان در هر زمانِ واحد خدمت می کردند. این «طائفه » همچون گروههای یایا و مُسلَّمها در اواخر قرن دهم (به گفتة دسن ، در زمان سلطان سلیم دوم ) بر افتاد.

جانبازان ، سواره نظام بودند و برای ارتش اسب هم پرورش می دادند. پس از انحلال سازمان آنان ، نامشان به صورتِ «آتْ جانبازی » یعنی «فروشنده یا دلال اسب » زنده ماند.

---

منابع :
(1) تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی ، استانبول 1910ـ 1923؛
(2) جلال زاده نشانجی ، طبقات الممالک فی درجات المسالک ، نسخة خطی کتابخانة فاتح ، ش 4467؛
(3) عین علی ، قوانین آل عثمان ؛


(4) Babar, Zur wirtschaftlichen Grundlage des Feldzuges derTدrken gegen Wien im Jahre 1683, Vienna 1916;
(5) Mouredgea D , Ohsson, Tableau gإnإral de l , Empire Ottoman ;
(6) EI 2 , s.v." ـ awa ¦rid ¤" (by H.Bowen);
7- Grzegorzewski, Z sidzyllatئw Rumelijskic epoki wyprawy wieden ¨skiej , Lwئw 1912;
(8) Joseph von Hammer-Purgstall, Des Osmanischen Reich , Staatsverfassung , und staatsverwaltung , Vienna 1963;
(9) I. H ¤ak ¤k ¤Uzunµar l , Osmanl  devleti te kila t  nda Kap  kulu ocaklari , Ankara 1943.

/ م . طیب گوک بیلگین ( د. اسلام ) /