responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4406

 

جامو و کَشمیر ، ایالتی مسلمان نشین در شمال هند. این ایالت از شمال به کشور افغانستان ، از شمال شرقی و مشرق به کشور چین (مناطق سین کیانگ و تبت )، از جنوب به ایالات هیماچال پرادِش و پنجاب هند، و از مغرب به کشور پاکستان محدود می شود. جامو و کشمیر میان َ17 32 تا َ6 37 عرض شمالی و َ26 73 تا َ30 80 طول شرقی واقع است . وسعت تقریبی آن 230 ، 222 کیلومتر مربع است . این ایالت به سبب واقع شدن در شمالی ترین قسمت هند، به سَرْتاجِ هند معروف و به سبب تفاوتهای اقلیمی ، دارای دو مرکز تابستانی (شهر سرینگر ) و زمستانی (شهر قلعه ای جامو) است (سیدناصری ، ص 23؛ > سالنامة سیاستمدار < ، ص 843). از لحاظ سیاسی ، جامو و کشمیر دارای شش «قسمت » است : گلگت به مرکزیت شهری به همین نام در شمال ؛ بَلْتِسْتان * به مرکزیت شهر سکردو در جنوبِ گلگت ؛ لداخ ، که وسیع ترین قسمت است ، به مرکزیت شهر لی / له / لیه در مشرق ؛ کشمیر یا درة کشمیر به مرکزیت شهر سرینگر در مغرب ؛ پونْچ ، که کوچک ترین قسمت است ، به مرکزیت شهری به همین نام در جنوب کشمیر؛ و جامو به مرکزیت جامو در جنوب (لم ، نقشة 2). در تقسیم بندی دیگری ، این ایالت مشتمل بر چهارده واحد سیاسی است ، از جمله : کشمیر شمالی به مرکزیت شهر بارامولا در شمال و شمال غربی سرینگر، کشمیر جنوبی به مرکزیت سرینگر، مظفرآباد به مرکزیت شهر مظفرآباد در مغرب ایالت ، ادم پور به مرکزیت شهر ادم پور میان جامو و لداخ ، میرپور به مرکزیت شهر میرپور در شمال غربی جامو، و جامو به مرکزیت شهر جامو ( رجوع کنید به> اطلس ایالتهای هند < ، ص 17).

بر سرِ قسمتهایی از جامو و کشمیر، میان هند و پاکستان و چین منازعه است . به دنبال تصرف شمال شرقی لداخ ، حد فاصل مشرق گذرگاه قراقروم (در شمال ) و شمال گذرگاه لنک (در مشرق ) معروف به منطقة چانگ تانگ ، به دست نیروهای چینی ، این منطقه از 1341 ش / 1962 در اختیار دولت چین قرار گرفت . مناطق کوهستانی مغرب ایالت ، واحد سیاسی مستقلی میان مرز شرقی پاکستان و هند، به نام «کشمیر آزاد» ( رجوع کنید بهکشمیر * ) به مرکزیت شهر مظفرآباد، را تشکیل می دهد که

شامل نواحی اداری کوتلی ، میرپور، باغ ، مظفرآباد و پونچ است . این واحد سیاسی و نیز گلگت و بلتستان را دولت

پاکستان اداره می کند و بقیة ایالت جامو و کشمیر در جنوب و مشرق خط آتش بس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) در اختیار دولت هند قرار دارد (فرزین نیا، ص 147؛ اسکوفیلد ، ص 180، 193، 254؛ حاج سیدجوادی ، ج 2، ص 56 ـ57، 73؛ نیز رجوع کنید به اکبر، نقشة مقابل ص 3؛ لم ، نقشة 3). علاوه بر آن ، بخشی از مشرق گلگت و بلتستان را نیز دولت پاکستان در اختیار چین قرار داده است و بدین ترتیب محدودة تحت اختیار چین در مشرق ایالت ، از شمال کشمیر (جنوب گذرگاه خونجراب ) آغاز می شود و پس از عبور از نزدیکی یخچالهای طبیعی سیاچن ، تا جنوب گذرگاه رزنگ ، امتداد می یابد ( رجوع کنید به اسکوفیلد، ص 255؛ سیدناصری ، همانجا).

جامو و کشمیر بخشی از جنوب فلات مرتفع و کوهستانی پامیر * ، در مغرب فلات تبت * است و برخی از قله های آن جزو بلندترین قله های جهان اند. با این حال اختلاف ارتفاع در ایالت زیاد است ، به طوری که در مقابلِ قله هایی با بیش از هشت هزار متر ارتفاع در شمال و شمال شرقی ایالت ، قسمتهایی در جنوب غربی کمتر از پانصد متر ارتفاع دارند. از لحاظ طبیعی این





ایالت را می توان از جنوب به شمال به شش منطقة مجزا تقسیم کرد: دشتهای جنوبی معروف به دشتهای اندروه و بجوات ، که ادامة دشت پنجاب در قسمت جامو هستند؛ ارتفاعات سیوالیکس در شمال جامو؛ رشته کوههای هیمالیای متوسط که با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد دارند؛ درة کشمیر که در حوضة آبریز رود جهلم * میان رشته کوههای هیمالیای متوسط و بزرگ واقع است ؛ رشته کوههای هیمالیای بزرگ که یخچالهای طبیعی و قله های بلند دارند؛ و فلات مرتفع لداخ که معمولاً سرد و خشک است (مجید حسین ، ص 4ـ10). رشته کوههای پیرپنجال در جنوب ایالت ، دئوسای و زاسکار/ زانسکار در قسمت میانی و راکاپوشی و سلتورو در شمال (همه با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی ) از مهم ترین رشته کوههای ایالت اند و قله های گادوین اوستن (ک 2) به ارتفاع 611 ، 8 متر (دومین قله بلند جهان )، گاشربروم به ارتفاع 068 ، 8 متر و ماشربروم به ارتفاع 821 ، 7 متر (هر سه در شمال بلتستان ) از معروف ترین قله های ایالت جامو و کشمیر به شمار



می روند. علاوه بر اینها، یخچالهای طبیعی مانند بالتورو/ بالترو ، چشمه های آب معدنی ، از جمله چشمه ای در نزدیکیِ شهر شگر (در شمال سکردو)، و قله هایی با ارتفاع بیش از شش هزار متر در این ایالت بسیار است ( رجوع کنید به حاج سیدجوادی ، ج 2، ص 88؛ اسکوفیلد، ص 255ـ256؛ نیز رجوع کنید به > اطلس جهان تایمز < ، نقشه 31؛ > بنگاه گلگت و جامو و کشمیر < ).

دریاچة دال ــ که به سبب ورود فاضلاب با آلودگیهای زیست محیطی روبروست ــ در مشرق شهر سرینگر معروف ترین دریاچة ایالت و عاملی برای جذب جهانگردان است . دریاچه های مهمِ دیگر عبارت اند از: وولار در شمال غربی سرینگر، انچرسر نزدیک سرینگر، و پنگنگ در مشرق ایالت (سیدناصری ، ص 143؛ فودور ، ص 348). گذرگاههای طبیعی ، در برقراری ارتباط میان قسمتهای مختلف ایالت و نیز ارتباط ایالت با کشورهای مجاور تأثیر به سزایی دارند. از مهم ترین گذرگاههاست : منتاکا ، قراقروم و خونجراب هر سه در مرز چین ؛ بابوسر در مرز پاکستان ؛ زوجی لا در مسیر شهرهای سرینگر ـ لی ، که سرحد جغرافیایی و فرهنگی کشمیر و لداخ شمرده می شود؛ نامی کالا که سرحد قسمت مسلمان نشین و بودایی لداخ است ؛ و بانیحال در جنوب ایالت (نقوی ، ص 80 ـ81؛ اسکوفیلد، ص 74).

ایالت جامو و کشمیر به سبب برفهای دائمی و بارشها، سرچشمة رودهای دائمی مهمی مانند سند در مشرق و شمال ایالت ، جهلم در مغرب و چِناب و راوی در جنوب است و چون این رودها در کشاورزیِ مناطق جنوبی (به ویژه کشور











پاکستان ) مؤثرند، موقعیت راهبردی این ایالت مهم تر شده است (رضوی ، ص 15؛ سیدناصری ، ص 23ـ24؛ فرزین نیا، ص 112). رودهای دیگری (همه از ریزابه های سند) نیز در آبیاری

اراضی اهمیت فراوان دارند، از جمله شگر در جنوب سکردو، زاسکار در مشرق لی ، شیوک در شمال لی و مشرق سکردو، گلگت در شمال گلگت ، تاوی و پونچ توی و نرو هر سه در قسمت جامو.

آب و هوای جامو و کشمیر سرد است . این ایالت از لحاظ اقلیمی دارای سه دوره است : آب و هوای سرد از آبان تا بهمن / نوامبر تا فوریه ، آب و هوای گرم از اوایل اسفند تا اواخر خرداد/ مارس تا اواسط ژوئن ، و دورة بارانی در بقیة سال . بنا بر گزارشی ( رجوع کنید به مجید حسین ، ص 11ـ17)، در شهر جامو اردیبهشت و خرداد گرم ترین ماههای سال (میانگین بیشترین دمای سالانه حدود ْ29)، دی و بهمن سردترین ماههای سال (میانگین کمترین دمای سالانه حدود ْ17) و تابستان پرباران ترین فصل (بارش سالانه حدود 96 میلیمتر) است . در شهرهای سرینگر و لی ، خرداد و تیر و مرداد گرم ترین و مهر تا فروردین سردترین (عمدتاً با دمای زیر صفر درجه ) ماههای سال اند. بارش سالانة سرینگر و لی نیز به ترتیب حدود 84 و 3 میلیمتر است (نیز رجوع کنید بهسیدناصری ، ص 22؛ فودور، ص 348). جنگلها و مراتع عمده ترین پوشش گیاهی این ایالت است . 27% از کل اراضی ایالت ، جنگلی است که بیشتر در قسمت کشمیر متمرکزند. از جانوران پلنگ ، ببر، خرس ، گرگ ، روباه و گوزن در این ایالت یافت می شود (مجید حسین ، ص 20، 25، 74).

جامو و کشمیر، به رغم داشتنِ منابع طبیعی ، از نظر اقتصادی یکی از محروم ترین ایالتهای هند به شمار می آید (رضوی ، ص 16). شغل حدود 70% مردم این ایالت کشاورزی است . بارامولا در مغرب سرینگر، اننتنگ در جنوب شرقی سرینگر، ادم پور و کتوا در جنوب شرقیِ جامو، از مهم ترین نواحی کشاورزی آنجاست . در این ایالت برای استفادة بیشتر از آب رودها در کشاورزی ، آبراهه هایی در قسمتهای مختلف احداث شده است ، از جمله : مرتند و زینگر در کشمیر، پرتاپ و رنبیرسینگ و راوی ـ تاوی در جامو، و چوچو مایور و تیک سی در لداخ . برنج ، ارزن ، ذرت ، گندم ، جو و بنشن از مهم ترین محصولات آنجاست . علاوه بر زراعت و باغداری (حدود 000 ، 75 هکتار)، رمه گردانی و پرورش گاو، گاومیش ، گوسفند، بز، اسب و زنبورداری در آنجا رایج است . از صنایع دستی ، فرش بافی ، ابریشم بافی ، شال بافی و ساخت فرآورده های چوبی در جامو و کشمیر اهمیت دارد (مجید حسین ، ص 27، 43، 64ـ 68، 79، 83 ـ 88؛
سیدناصری ، ص 26ـ27؛
نقوی ، ص 92).

جامو و کشمیر به رغم قرارگرفتن در جنوبِ جادة ابریشم * ( رجوع کنید به حاج سیدجوادی ، ج 2، ص 71) به سبب ناهمواریها و موقعیت طبیعی ، از لحاظ ارتباطی با مشکلاتی روبروست . راههای ارتباطی جامو و کشمیر، به ویژه مراکز زمستانی و تابستانی آن ، عمدتاً از پاکستان می گذرد و از مهم ترین آنهاست : محورهای راولپندی ـ کاشغر که از دو گذرگاه بابوسر و خونجراب در شمال غربی ایالت می گذرد، و راولپندی ـ سرینگر ـ لی و سیالکوت ـ جامو ـ سرینگر که از ادم پور و اننتنگ می گذرد (اسکوفیلد، ص 74، 256؛
سعیدی ، ص 45؛
اکبر، ص 2). علاوه بر آن ، راههای دیگری گلگت ، مظفرآباد، پونچ و میرپور را به مراکز جامو و کشمیر مرتبط می سازد. همچنین یک فرودگاه در شهر سرینگر و فرودگاهی در شهر جامو ارتباط هوایی ایالت را با هند و پاکستان و کشورهای دیگر برقرار می کند (فودور، ص 349).

جمعیت ایالت جامو و کشمیر در آمار 1380 ش /2001، 917 ، 069 ، 10 تن ذکر شده است ( > سالنامة سیاستمدار < ، ص 843). تراکم نسبی جمعیت در قسمتهای مختلف یکسان نیست . این نسبت در کشمیر 58ر52 ، در جامو 2ر45 و در لداخ 2ر2 نفر در هر کیلومترمربع است (سیدناصری ، ص 24؛
مجید حسین ، ص 50). در ابتدای سدة بیستم میلادی ، جمعیت جامو و کشمیر حدود دو میلیون تن بود. این رقم در 1320 ش / 1941 به حدود چهار میلیون و در 1360 ش / 1981 به 700 ، 718 ، 7تن رسید (اسکوفیلد، ص 48؛
سیدناصری ، همانجا).

مردم ایالت جامو و کشمیر بیشتر در روستاها به سر می برند و شهرنشینی تنها در دو «قسمت » کشمیر و جامو گسترش یافته است . شهرها و آبادیهای ایالت بیشتر در کنار رودها ایجاد شده است و برخی از آنها با احداث راههای ارتباطی توسعه یافته اند (مجید حسین ، ص 56ـ57). بر اساس آمار 1380 ش / 2001، پرجمعیت ترین شهرهای ایالت عبارت بوده اند از: سرینگر با 940 ، 894 تن (در ارتفاع 586 ، 1 متری )، جامو با 431 ، 378 تن (در ارتفاع 314 متری )، اننتنگ با 437 ، 63 تن ، بارامولا با 941 ، 61 تن ، ادم پور با 236 ، 59 تن ، سوپور با 246 ، 53 تن ، کتوا





با 006 ، 40 تن ، کشتوار با 806 ، 15 تن ، لی با 513 ، 27 تن و پونچ با 442 ، 23 تن ( > فرهنگ جغرافیایی جهان < ، ذیل "Jammu and Kashmir" ).

مسلمانان ، هندوها، سیکها و بوداییها مهم ترین گروههای مذهبی در جامو و کشمیرند. از لحاظ پراکندگی ، در جامو هندوها، در لداخ بوداییها و در بقیة قسمتها مانند گلگت ، بلتستان ، کشمیر و پونچ مسلمانان بیشترند. درصد جمعیت مسلمان از جنوب به شمالِ ایالت افزایش می یابد. بنا بر گزارشها، در قسمت کشمیر حدود 94% مسلمان و بقیه عمدتاً هندو، سیک و بودایی اند؛
در جامو حدود 34% مسلمان ، 62% هندو و بقیه عمدتاً سیک و بودایی و در لی 44% مسلمان اند و بقیه را گروههای دیگر تشکیل می دهند.

مهم ترین گروههای قومی جامو و کشمیر عبارت اند از: کشمیریها در حوضة رود جهلم با بیش از 90% مسلمان ؛
لداخیها در نواحی کوهستانی و ارتفاعات که در جنوب و مشرق بیشتر بودایی و در شمال و مغرب لداخ ، به ویژه در نواحی سکردو، کرگیل و شگر مسلمان (عمدتاً شیعه ) هستند؛
دَردها با اکثریت مسلمان در بلتستان و گلگت ؛
هنجیها (عمدتاً سنّی ) در ساحل رودها و دریاچه ها؛
دوگراها (بیشتر هندو و برخی مسلمان ) که در جامو و مرزهای پنجاب متمرکزند (هندوها به ویژه در دو شهر سَرُوئِن سر در 38 کیلومتری مشرق و مَنسَر در 64 کیلومتری مغرب شهر جامو زندگی می کنند)؛
چبالیها که عمدتاً مسلمان اند و میان چناب و جهلم به سر می برند؛
گُجراتیها که برخی از آنان مسلمان اند و در مناطقی مانند راجوری ، ادم پور، و پونچ زندگی می کنند ( رجوع کنید به مجید حسین ، ص 37ـ43، 53، 92؛
نقوی ، ص 37ـ43، 77، 81؛
اسکوفیلد، ص 48؛
سیدناصری ، ص 25؛
حاج سیدجوادی ، ج 2، ص 87 ـ 88).

این ایالت دارای آثار قدیمی فراوانی است . بنا بر گزارشی در 1350 ش / 1971، جامو و کشمیر 134 زیارتگاه متعلق به مسلمانان دارد (نقوی ، ص 57). برخی از آثار قدیمی و زیارتگاههای جامو و کشمیر اینهاست : زیارتگاههای حضرت بَل ، دستگیری صاحب ، خانقاه مُعَلّی منسوب به میرسیدعلی همدانی * (متوفی 786) در سرینگر، چرار شریف در شهر چرار (در 35 کیلومتری جنوب سرینگر)، شاه زین الدین در عیش مقام (در 74 کیلومتری جنوب شرقی سرینگر)، اسلام آباد در شهری به همین نام (در 54 کیلومتری جنوب شرقی سرینگر)، مسجد بلتت در هنزه (در شمال شرقی گلگت )، خانقاه سیدمحمد حضرت در شمال شرقی بلتستان ، کاخ و قلعه و مزار





میرعارف حضرت (متوفی 1062) و مزار سیدمحمود شاه طوسی (متوفی 1080) در سکردو، مسجد امبریق و مزار میریحیی حضرت (متوفی 1023) در شگر، مسجد اکبر در آبادی گمبه سکردو (به معنای سکردو پایین )، مزار سیدعلی رضوی طوسی (متوفی 1081) در کواردو (نزدیک سکردو)، غار امرناته نزدیک شهر پل گام (در شمال عیش مقام )، زیارتگاه کترا و قلعه های باو ، کپورگره ، پارمندل و بسولی در جامو و نزدیک آن ، قلعة کریمچی در شمال غربی ادم پور، معبد بودایی گومپا در آبادی لاماپرو و برخی معابد بودایی در لداخ ( رجوع کنید بهحاج سیدجوادی ، ج 2، ص 87 ـ119؛
نقوی ، ص 56 ـ 67، 82، 111ـ116).

پیشینه . در برخی منابع قدیمی ، محدودة کنونی جامو و کشمیر، کشمیر نامیده شده است (مثلاً رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، ص 165؛
حیدرمیرزا دوغلات ، ص 284ـ287؛
بختاورخان ، ج 1، ص 326ـ327). در بسیاری از منابع قدیمی نام جامو

نیز به صورت جَمو یا جَمّو برای ناحیه ، قصبه و آب (رود)

به کار رفته است ( رجوع کنید به شرف الدین علی یزدی ، ج 2، ص 121ـ 126؛
خواندمیر، ج 3، ص 479؛
علاّ می ، ج 3، ص 803؛
جهانگیر، ص 357؛
شیروانی ، ص 204ـ205). در بارة جامو و کشمیر در سده های اولیه و میانی اسلامی ، اطلاعات پراکنده ای وجود دارد. در سده های چهارم تا ششم ، غزنویان و غوریان بارها به قسمتهایی از جامو و کشمیر حمله کردند (ابن اثیر،

ج 9، ص 186، 265ـ267؛
منهاج سراج ، ج 1، 388ـ389، 387ـ 398؛
نیز رجوع کنید به رضوی ، ص 27؛
سیدناصری ، ص 31ـ32). در اوایل سدة پنجم ، ابوریحان بیرونی (متوفی 440؛
ص 165ـ 166) به این منطقه و کوههایی که آنجا را احاطه کرده و





نیز رودهای سند و جهلم اشاره کرده است .

پیش از ورود اسلام به جامو و کشمیر، هندوها و بوداییها آنجا را اداره می کردند. دین اسلام با آنکه دیرتر از دیگر جاها به این منطقه وارد شد، به سرعت گسترش یافت . در بارة ورود اسلام به جامو و کشمیر اطلاع دقیقی در دسترس نیست . بنا بر برخی شواهد، در سده های اولیة اسلامی ، میان مسلمانان و اهالی این منطقه ارتباط بازرگانی برقرار و برخی دهکده های آن نیز از اواخر سدة هفتم / سیزدهم مسلمان نشین بوده است (رضوی ، ص 26ـ27). به نوشتة جهانگیر (ص 338)، در 712 اسلام به آنجا وارد شده است . در اوایل سدة هشتم ، به سبب ضعیف شدن قدرت هندوها، رنچن ، شاهزادة بودایی لداخ ، در جامو و کشمیر نفوذ کرد و پس از آنکه به دعوت شرف الدین عبدالرحمان معروف به بلبل شاه ، از مریدان شهاب الدین سهروردی ، اسلام آورد، به نام سلطان صدرالدین از 725 تا 728 در آنجا حکومت نمود (اسکوفیلد، ص 15؛
آفتاب اصغر، ص 52؛
حاج سیدجوادی ، ج 2، ص 55ـ56). در زمان صدرالدین ، نزدیک دریاچة دال ، خانقاهی (معروف به بلبل لنگر) و جامعی برای برپایی نماز احداث شد (آفتاب اصغر، همانجا).

پس از سلطان صدرالدین ، جامو و کشمیر مدتی در اختیار هندوها قرار گرفت اما در 743، در پی درگیریهای شدید میان شاه میر (وزیر صدرالدین ) و هندوها، شاه میر به پیروزی رسید و حکومت مسلمانانِ شاه میری را در جامو و کشمیر تأسیس کرد که تا 958 پابرجا بود. نخستین حاکم این خاندان سلطان شمس الدین بود که به مرور قلمرو خود را توسعه داد و تا 747 در آنجا حکومت کرد (حیدر میرزا دوغلات ، ص 288؛
آفتاب اصغر، ص 52ـ53). با وفات شمس الدین ، نوه اش شهاب الدین به حکومت رسید و قسمتهایی از ترکستان ، افغانستان و سراسر پنجاب را به قلمرو حکومت شاه میری افزود (اسکوفیلد، ص 16؛
آفتاب اصغر، ص 53). پس از شهاب الدین ، قطب الدین ، که مدتی فوجدار جامو بود ( رجوع کنید به صمصام الدوله شاهنوازخان ، ج 2، ص 711ـ712)، حاکم جامو و کشمیر شد. در دورة وی ، سیدعلی همدانی که چند بار، از جمله در 740 یا 741 و 744، برای تبلیغ دین اسلام به این منطقه سفر کرده بود، مدتی در سرینگر اقامت گزید. در زمان سلطان قطب الدین ، جامو و کشمیر پیشرفت چشمگیری کرد (جهانگیر، ص 339؛
اسکوفیلد، همانجا؛
ظفر، ص 15، 72؛
آفتاب اصغر، ص 53 ـ 54؛
رضوی ، ص 23ـ25). سلطان اسکندر، حاکم بعدی جامو و کشمیر، از خاندان شاه میری بود که در گسترش اسلام کوشید. وی پس از هجوم تیمور، با دادن خراج از حکومت تیموریان اطاعت کرد (حیدرمیرزا دوغلات ، ص 288؛
آفتاب اصغر، همانجا). شرف الدین علی یزدی (متوفی 858؛
ج 2، ص 121ـ 126) در بارة تصرف قلعه و قصبة جامو به وسیلة تیمور و لشکریانش ، در 798، مطالبی ذکر کرده است . ساکنان این قلعه هندو بودند. پس از اسکندر، حکومت به سلطان زین العابدین ، معروف به شاه بزرگ (حک : 827 ـ879)، رسید. وی برای آبادانی جامو و

کشمیر تلاش بسیار نمود (حیدرمیرزا دوغلات ؛
آفتاب اصغر، همانجاها) و با مرگش حکومت شاه میریها در جامو و کشمیر رو به انحطاط رفت و درگیریهای پراکنده ای آغاز شد.

در سدة دهم ، جامو به دو قسمت عمدة جامو و باو تقسیم شد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، تکملة 3ـ4، ذیل " ¦"Djammu ). در اواسط این سده ، میرزاحیدر دوغلات (متوفی 985؛
فرزند امیرکاشغر،میرزامحمدحسین دوغلات ) درصدد گرفتن قسمتهایی از جامو و کشمیر بر آمد. وی در کتاب خود، تاریخ رشیدی (ص 284ـ287)، علاوه بر ذکر مطالبی در بارة فتوحات خود و یارانش در منطقه ، در بارة کشمیر (شامل محدودة کنونی ایالت جامو و کشمیر) گفته که از بلاد مشهور عالم به طول شرقی ـ غربی چهل فرسخ و عرض شمالی ـ جنوبی بیست فرسخ ، به مرکزیت شهرِ نگر است ، دارای راههای ارتباطی سخت و دشوار مانند راه خراسان ، راه هندوستان و راه تبت

(که از دو راه دیگر بهتر است ) و هزار قریة آباد و رودهای

متعدد است .

در پی منازعات گروههای مختلف در جامو و کشمیر، ناصرالدین محمدغازی خان حکومت شیعی خاندان فارسی زبان چَک را، که در حدود گلگت ساکن بودند، در 958 بنیان نهاد که تا اواخر سدة دهم برقرار بود (نقوی ، ص 19ـ20، 27؛
سیدناصری ، ص 43ـ 48؛
آفتاب اصغر، ص 54 ـ 55).

تیموریان هند (حک : 932ـ1274) در 999 حکومت چکها * را بر انداختند و جامو و کشمیر را که احتمالاً تابع لاهور شده بود، تا زمان حملة افغانها اداره کردند. در دورة اکبر (حک : 963ـ1014)، شیعیان در جامو و کشمیر سرکوب شدند و میرزایوسف رضوی حاکم آنجا شد. در 1010 نیز عده ای از یاران اکبر قلعة جامو را فتح کردند (علاّ می ، ج 3، ص 808؛
اسکوفیلد، ص 19؛
سیدناصری ، ص 48ـ49؛
نقوی ، ص 27). در زمان جهانگیر (حک : 1014ـ1037) دلاورخان به حکومت جامو و کشمیر منصوب شد. وی در 1029 در بارة فتح کشتوار گزارشی برای جهانگیر ارسال کرد. جهانگیر که شش بار، از جمله در 1028 و 1029 به جامو و کشمیر رفته بود، در 1037



هنگام بازگشت از کشمیر، در راه لاهور درگذشت . از دورة جهانگیر، مطالبی در بارة برنج ، زعفران و خربزة جامو و کشمیر و راههای ارتباطی آن در منابع آمده است (برای اطلاع بیشتر در بارة وضع جامو و کشمیر در دورة جهانگیر رجوع کنید به جهانگیر، ص 336ـ 344؛
نیز رجوع کنید به کنبو، ج 1، ص 10ـ11، 106ـ109؛
اسکندرمنشی ، ج 3، ص 1066ـ 1067؛
سیدناصری ، ص 50). باغ معروف شالیمار در سرینگر از آثار همین دوره است (کنبو، ج 1، ص 109).

پس از جهانگیر، شاهجهان سی سال بر جامو و کشمیر حکومت کرد. وی صوبه دارانی برای رسیدگی به امور جامو و کشمیر منصوب کرد که از آن جمله بودند: اعتقاد خان ، ظفرخان (دوبار)، مرادبخش ، علی مراد خان / مردان خان (دوبار)، تربیت خان ، حسین بیگ خان و لشکرخان (کنبو،ج 1، ص 226، 452، ج 2، ص 281، ص 258، ج 3، ص 2، 17، 186ـ187؛
نیز رجوع کنید بهسیدناصری ، ص 51ـ52). از دورة شاهجهان ، گزارشهایی وجود دارد در بارة فتوحات شمال و مشرق جامو و کشمیر، از جمله فتح کرگیل و لداخ به وسیلة علی مرادخان و فتوحات تبت ، سیل عظیم و خسارات ناشی از آن در 1050، پرداخت مالیات به حکام به صورت دام ، وضع آبادیها و راهها و طبیعت زیبای آنجا و نیز احوال صوبه داران ( رجوع کنید به کنبو، ج 1، ص 226، 273ـ275، 410، 452ـ454، ج 2، ص 10ـ 18، 211ـ213؛
نقوی ، ص 30). در زمان اورنگ زیب خان (حک : 1068ـ 1118) محدودة جامو و کشمیر، به صورت صوبة کشمیر (به صوبه داری سیف خان ) در ولایت تبت ذکر شده است ( رجوع کنید به بختاورخان ، ج 1، ص 326ـ 327، 401). در این دوره ، میان گروههای مذهبی مسلمان منازعاتی در منطقه روی داد ( رجوع کنید به سید ناصری ، ص 53؛


نقوی ، ص 31).

در 1150ـ1151، در زمان صوبه داری فخرالدین ، نادرشاه افشار به این نواحی لشکر کشید ( رجوع کنید به استرآبادی ، ص 318ـ 334). احتمالاً در 1165، افغانها به جامو و کشمیر حمله کردند و تا 1235 در آنجا ماندند. ورود افغانها با حملات عبداللّه خان آغاسی ، که از سوی احمدشاه ابدالی به منطقه رفته بود، آغاز شد (سید ناصری ، ص 57؛
نقوی ، ص 32). از ابتدای برقراری حکومت مسلمانان تا پایان دورة حکومت افغانها، به جز شهر جامو و پیرامون آن در جنوب ایالت که هندو باقی ماندند، بقیة قسمتهای جامو و کشمیر جزو سرزمینهای اسلامی شدند (نقوی ، ص 33).

در 1235/1819، رنجیت سینگ (زمامدار معروف سیک ) که پنجاب و قسمتی از افغانستان را در اختیار داشت ،



پس از شکست دادن افغانها، جامو و کشمیر را تصرف کرد (برک و زیرینگ ، ص 23). با مرگ وی ، در 1263/ 1846 گلاب سینگ (از دوگره ایهای جامو که با کمک انگلیسیها بر ایالت جامو و کشمیر مسلط شده بود)، حکومت دوگره ها را که تا 1326 ش / 1947 ادامه یافت بنیان نهاد. پیمانِ امرتسر ــ که به موجب آن گلاب سینگ در ازای پرداخت مبلغی ، درة کشمیر را از انگلیسیها خرید ــ در روی کار آمدن گلاب سینگ تأثیر فراوان داشت . وی ، قلمرو ایالت را به تدریج با حملات نظامی گسترش داد (رضوی ، ص 29؛
> سالنامة سیاستمدار < ، ص 843؛
برک و زیرینگ ، همانجا؛
> کشمیر: تاریخ قانون اساسی و اسناد < ، ص 1؛
برای مفاد پیمان رجوع کنید به همان ، ص 225ـ 227). پس از گلاب سینگ ، فرزندش رنبیر سینگ (متوفی 1303/ 1885) و پرتاب سینگ (حک : 1303ـ1344/ 1885ـ 1925) از معروف ترین حاکمانِ دوگرة جامو و کشمیر بودند. در زمان پرتاب سینگ ، انگلیسیها برای مدتی برادر او، امرسینگ ، را به جای وی به حکومت نشاندند اما زمامدار واقعی سر والتر لارنس ، نمایندة انگلیسیها، بود. در این دوره چند مدرسة انگلیسی زبان در شهرهای جامو و سرینگر احداث شد و به جای فارسی ، که حدود ششصد سال در آنجا متداول بود، انگلیسی زبان رسمی و دولتی شد (اسکوفیلد، ص 68ـ96؛
سیدناصری ، ص 60؛
نقوی ، ص 35).

در دورة دوگره ها، جامو و کشمیر به چهار قسمت اداری (کشمیر، پونچ ، گلگت و لداخ ) تقسیم شد (رضوی ، ص 48). نوشته های شیروانی در 1247 نیز احتمالاً در بارة جامو و

کشمیر در دورة دوگره هاست . وی (ص 204ـ 205) جامو را در اقلیم سوم و جزو بلاد قدیمی ، با شهرهای بزرگ در صوبة





پنجاب و سابقاً آباد، دارای شش هزار خانه و نواحی بسیار، با جمعیتی بیشتر هندو و اقلیتی مسلمان وصف و به شهر زیبای جامو در دامنة کوه اشاره کرده است .

در 1339/1920 شیخ محمدعبداللّه با چند تن از فعالان سیاسی ، از جمله بخشی غلام محمد (رئیس انجمن جوانان مسلمان در جامو و کشمیر)، نهضت جدیدی در جامو و کشمیر برضد حکام دوگره ای پایه گذاری کرد. وی در ناآرامیهای 1310 ش / 1931 دستگیر شد و پس از آزادی ، حزب کنفرانس اسلامی جامو و کشمیر را تأسیس نمود. در 1318 ش /

1939 کنفرانس ملی جامو و کشمیر را برگزار کرد و در 1325 ش / 1946 علیه پیمان امرتسر به سخنرانی پرداخت . این سخنرانی در گسترش نهضت ترک کشمیر (از دیگر احزاب فعال که شیخ محمدعبداللّه آن را تأسیس کرد) مؤثر بود (برک و زیرینگ ، ص 23ـ24؛
رضوی ، ص 42ـ43؛
سیدناصری ، ص 62ـ66).

در 1326 ش /1947، در پی تجزیة شبه قارة هند و به رغم تمایل هند برای ادامة فعالیتهای سیاسی و اقتصادی در جامو

و کشمیر ( رجوع کنید به رضوی ، ص 16)، منازعات سیاسی افزایش

یافت . در این زمان ، مسلمانان حدود 78% جمعیت جامو

و کشمیر را تشکیل می دادند و در آبادترین قسمت ایالت

(درة کشمیر)، این نسبت به 93% می رسید (برک و زیرینگ ، ص 22). در همین سال ، به دنبال فرمان تحویل سلاح به پلیس و گسترش ناآرامیها در جامو و کشمیر، هندوها و سیکها

در جامو به مسلمانان حمله کردند و موجب کشته شدن و مهاجرت بسیاری از آنان (بیش از دویست هزار تن ) شدند. در قسمتهای دیگر ایالت ، از جمله پونچ ، مسلمانان به مقابله با مهاجمان پرداختند (رضوی ، ص 49؛
برک و زیرینگ ، ص 28ـ 29؛
سعیدی ، ص 48).

در آبان 1326/ اکتبر 1947، پس از توافق مهاتما گاندی و مونت باتن (آخرین نایب السلطنة انگلیس در هند) و شیخ محمدعبداللّه با یکدیگر، برای الحاق جامو و کشمیر به هند، پاکستان به نواحی مرزی نیرو اعزام کرد که به جنگ میان هند و پاکستان (1326ـ1327 ش / 1947ـ 1948) انجامید ( > کشمیر: تاریخ قانون اساسی و اسناد < ، ص 541 ـ 542؛
> سالنامة سیاستمدار < ، ص 843؛
برک و زیرینگ ، ص 30ـ 31؛
رضوی ، ص 40ـ44، 47). شیخ محمد عبداللّه ، پس از پذیرش الحاق ، از سوی حزب کنگرة هند به سرپرستی ایالت منصوب شد و در 1327 ش / 1948 به عنوان نخست وزیر حکومت موقت جامو و کشمیر، قدرت را از هری سینگ (آخرین حاکم دوگره ای جامو و کشمیر) گرفت (سیدناصری ، ص 84؛
رضوی ، ص 35، 66ـ67). در فعالیت سیاسی جدیدِ شیخ محمدعبداللّه ، که دولت موقت ملی (از 25 اسفند 1327 تا 1332 ش ) نامیده شد، اقداماتی صورت گرفت ، از جمله واگذاری زمین به کشاورزان ، بهبود وضع آبیاری ، تأمین برق ، تأسیس دانشکدة جامو و کشمیر و چند مرکز تحقیقاتی به ویژه در جامو ( رجوع کنید به عبداللّه ، ص 4، 7ـ31؛
برای مفاد اساسنامة دولت موقت ملی رجوع کنید به > کشمیر: تاریخ قانون اساسی و اسناد < ، ص 545 ـ547).

در 1327 ش / 1948 مردم بلتستان و گلگت خواستار استقلال مناطق خود از هند و الحاق به پاکستان شدند (حاج سیدجوادی ، ج 2، ص 56). در 2 اردیبهشت 1327/ 21 آوریل 1948، شورای امنیت قطعنامه ای تصویب کرد که به موجب آن ، به هند اجازه داده شد نیروهایش را در منطقه نگه دارد و دبیر کل سازمان ملل نیز اجازه یافت یک مجری همه پرسی به عنوان کارگزار ایالت جامو و کشمیر تعیین کند (برک و زیرینگ ، ص 37). قطعنامة دیگری در مرداد 1327/ اوت 1948 بر خروج نیروهای پاکستانی از جامو و کشمیر تأکید کرد. کمیسیون ملل متحد و شورای امنیت نیز حق دفاع از تمامیت ارضی جامو و کشمیر را به هند دادند ( حقایق موضوع کشمیر ، ص 6ـ7؛
برای مفاد قطعنامه رجوع کنید به همان ، ضمیمة 1، ص 45ـ47). در 11 دی / 31 دسامبر همان سال ، میان طرفهای درگیر جنگ در جامو و کشمیر آتش بس اعلام شد (رضوی ، ص 55). سازمان ملل متحد برای حل اختلاف مرزیِ هند و پاکستان ، خط آتش بس تعیین کرد که به نمایندگی از سوی ردکلیف اوارد (نمایندة سازمان ملل ) از گذرگاه قراقروم تا حدود 128 کیلومتری شمال لاهور به طول 772 کیلومتر کشیده شد. تعیین این خط منازعاتی در پی داشت (از جمله در بارة منطقة مسلمان نشین گورد اسپور که به هند واگذار شده بود) و موجب حل دائمی مناقشات در بارة جامو و کشمیر نشد (فرزین نیا، ص 2؛
رضوی ، ص 48). در 1328 ش / 1949 نیز سازمان ملل به تصویب قطعنامه و تلاش برای کاهش منازعات ادامه داد ( رجوع کنید به برک و زیرینگ ، ص 40؛
حقایق موضوع کشمیر ، ضمیمة 2، ص 48ـ50).

در 1331 ش /1952، در پی مذاکرات شیخ محمدعبداللّه با رهبران هند، توافق شد تا علاوه بر تعیین حکومت موروثی مهاراجه برای کشمیر به جای انتخاب نخست وزیر، این ایالت از خودمختاری برخوردار شود (رضوی ، ص 68). در 1332 ش /





1953 موکرجی ، رئیس حزب جان سنگ ، در شهر جامو دستگیر شد. این امر تظاهرات گسترده ای در برخی مناطق جامو و کشمیر در پی داشت و به دنبال آن شیخ محمدعبداللّه به هندوها اجازه داد در صورت تمایل آنان ، قسمتهای جامو و لداخ به هند الحاق شود (برک و زیرینگ ، ص 53). در همین سال ، دولت هند با برکناری شیخ محمدعبداللّه و انتخاب بخشی غلام محمد به مدت ده سال ، نفوذ خود را در جامو و کشمیر ادامه داد. بر اساس قوانینی که در دورة غلام محمد به تصویب رسید، خودمختار بودن ایالت از بین رفت و شرط اجازه از دولت ایالتی جامو و کشمیر برای ورود اتباع هندی به ایالت ، لغو شد (رضوی ، ص 68ـ69).

در 1344 ش /1965 دومین جنگ نظامیان هند و پاکستان در جامو و کشمیر، با اعلام آتش بس از سوی سازمان ملل خاتمه یافت (سیدناصری ، ص 96ـ99). سومین نبرد میان آنها، که در 1350 ش /1971 صورت گرفت ، به امضای موافقتنامة سیملا/ شیملا (شهری در ایالت هیماچال پرادش ) از سوی نخست وزیران طرفین درگیر (ایندیرا گاندی از هند و ذوالفقار علی بوتو از پاکستان ) انجامید. پس از این توافق ، سازمان ملل خط آتش بس جدیدی میان هند و پاکستان تعیین کرد ( > مسئلة کشمیر < ، ص 163؛
اسکوفیلد، ص 210ـ215؛
اکبر، ص 174ـ 182؛
برای مفاد موافقتنامه رجوع کنید به سیدناصری ، ص 100ـ103). این خط به طول 358 ، 1 کیلومتر از مشرق میرپور (مغرب رود چناب در غرب جامو) در مرز پاکستان آغاز می شود و با عبور از مغرب شهرهای ناوشره ، پونچ ، اوری و تتوال ، تقریباً با جهت جنوبی ـ شمالی ، و سپس با جهت تقریباً شمال شرقی تا

نزدیک گذرگاه قراقروم امتداد می یابد (اکبر، ص 180؛
اسکوفیلد، ص 74، 255ـ256؛
سیدناصری ، ص 22ـ 23).

در دهه های اخیر، احزابی مانند «کنفرانس مسلمانان جامو و کشمیر» و «جبهة آزادیبخش جامو و کشمیر» در این ایالت فعالیتهایی کرده اند ( رجوع کنید به اکبر، ص 74، 186، 205). چند انتخابات نیز، از جمله در اردیبهشت و شهریور 1375، در جامو و کشمیر برگزار شد، با این حال درگیریهایی نظامی از جمله در 1378 و 1381 ش ، که گاهی بحران یا مسئلة کشمیر خوانده شده است ، هنوز ادامه دارد ( رجوع کنید به سیدناصری ، ص 345، 357، 402؛
گیتاشناسی نوین کشورها ، ص 470).

نیز رجوع کنید به کشمیر *


منابع :
(1) آفتاب اصغر، ارمغان کشمیر ، لاهور 1992؛
(2) ابن اثیر؛
(3) ابوریحان بیرونی ، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند ، حیدرآباد دکن 1377/1958؛
(4) محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341 ش ؛
(5) اسکندر منشی ؛
(6) اطلس بزرگ جهان ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح ، 1369 ش ؛
(7) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگزیب ، چاپ ساجده س . علوی ، لاهور 1979؛
(8) س . م . برک و لارنس زیرینگ ، تاریخ روابط خارجی پاکستان ، ترجمة ایرج وفائی ، تهران 1377 ش ؛
(9) جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه ( یا ) توزک جهانگیری ، چاپ محمدهاشم ، تهران 1359ش ؛
(10) کمال حاج سیدجوادی ، میراث جاودان : سنگ نبشته ها و کتیبه های فارسی در پاکستان ، اسلام آباد 1370ـ1371 ش ؛
(11) حقایق موضوع کشمیر ، ( تهران : سفارت هند، بی تا. ) ؛
(12) محمد حیدرمیرزا دوغلات ، تاریخ رشیدی ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة انستیتو ابوریحان بیرونی (تاشکند)، ش 1430، تهران 1378 ش ؛
(13) خواندمیر؛
(14) سجاد رضوی ، بحران کشمیر ، تهران 1367 ش ؛
(15) غلامرضا سعیدی ، مسئلة کشمیر و حیدرآباد ، ( تهران ) 1328 ش ؛
(16) حمیدرضا سید ناصری ، کشمیر: گذشته ، حال ، آینده ، تهران 1380 ش ؛
(17) شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه : تاریخ عمومی مفصّل ایران در دورة تیموریان ، چاپ محمد عباسی ، تهران 1336 ش ؛
(18) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(19) صمصام الدوله شاهنوازخان ، مآثرالامراء ، کلکته 1888ـ1891؛
(20) اشرف ظفر، سید میرعلی همدانی ، سرینگر 1991؛
(21) محمد عبداللّه ، جامو و کشمیر: 1950 ـ 1947 ، ترجمة حسین فرشید، تهران 1329 ش ؛
(22) ابوالفضل بن مبارک علاّ می ، اکبرنامه ، چاپ آغا احمدعلی ، کلکته 1877ـ1886؛
(23) زیبا فرزین نیا، پاکستان ، تهران : وزارت امورخارجه ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1376 ش ؛
(24) محمدصالح کنبو، عمل صالح ، الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیة غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی ، لاهور 1967ـ1972؛
(25) گیتاشناسی نوین کشورها ، گردآوری و ترجمة عباس جعفری ، تهران : گیتاشناسی ، 1382 ش ؛
عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، چاپ عبدالحی حبیبی ، کابل 1342ـ



(26) 1343 ش ؛
(27) علی محمد نقوی ، تشیع در کشمیر: مطالعة شرائط فرهنگی سرینگر، له ، لداخ و کرگیل ، ( دهلی نو: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ، بی تا. ) (منتشر نشده )؛


(28) M. J. Akbar, Kashmir: behind the valve , New Delhi 2002;
(29) EI 2 , suppl. fascs. 3-4, Leiden 1981, s.v. "Djammu ¦" (by P. Jackson);
(30) Eugene Fodor, Fodor , s India 1970 , ed. Eugene Fodor and William Curtis, [London] 1969;
Gilgit

(31) agency and Jammu & Kashmir [map(, scale 1:1 , 000 , 000, Ra ¦walpindi 1995;
(32) Kashmir: constitutional history and documents , New Delhi 1971;
(33) Kashmir problem: challenge and response , ed. Tarik Jan and Ghulam Sarwar, Islamabad 1991;
(34) Alastair Lamb, Kashmir:a disputed legacy, 1846-1990, Karachi 1993;
(35) Majid Husain, Geography of Jammu & Kashmir state , New Delhi 1987;
(36) Victoria Schofield, Kashmir in the crossfire , London 1996;
(37) States atlas of India , ed. S. Muthiah and P. Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, 1990;
(38) The Statesman , s yearbook , ed. Barry Turner, NewYork 2003;
(39) The Times atlas of the world , London: Times Books, 1992;
World gazetteer , 22 May 2005. )On line(. Available:http://www. world-gazetteer. com/wg.php? x... )24 May 2005].

/ محمدرضا حافظ نیا /



تصاویر این مدخل:
زیارتگاه چرار شریف (مهروف به حضرت شیخ نورالدین ولی) منبع: http://www.Ummah.org.uk/kashmir/charar.htm
قلعه باو واقع در جامو منبع: http://www.Indiaplaces.com/india-hill-stations/patni
مسجد جمعه سرینگر منبع: The mosque , ed. M.Frishman & Hasan-Uddin Khan, London 1994,p.166

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4406
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست