جامعه ، زیارت ، عنوان شماری از زیارتنامه های مأثور. این زیارتنامه ها را به این سبب «جامعه » می نامند که مخصوص امام خاصی نیستند، بلکه به گونه ای انشا و تعلیم شده اند که با خواندن آنها می توان هر یک از ائمه را از دور یا نزدیک زیارت کرد ( رجوع کنید به شهید اول ، ص 214؛ محمدتقی مجلسی ، 1406ـ 1413، ج 5، ص 451؛ محمدباقر مجلسی ، ج 99، ص 126؛ آقاجمال خوانساری ، ص 97ـ 98؛ امین ، ج 2، ص 208). شمار این گونه زیارتنامه ها در منابع ، متفاوت ذکر شده است . در برخی منابعِ ادعیه و زیارات (برای نمونه رجوع کنید به مفید، ص 205؛
شهید اول ، ص 214ـ217) تنها یک زیارتنامه آمده و در برخی دیگر چند زیارت تحت عنوان جامعه آورده شده است . مثلاً، ابن بابویه (ج 2، ص 608ـ 618) دو زیارت ، آقا جمال خوانساری (ص 60ـ 102) سه زیارت و سید محسن امین (ج 2، ص 210ـ 218) چهار زیارت را «جامعه » نامیده اند. محمدباقر مجلسی (ج 99، ص 126ـ 209) پس از نقل چهارده زیارت جامعه ، گفته

که زیارتهای جامعة دیگری هم وجود دارد که به سبب

عدم وثاقت یا تکراری بودن مضمون آنها، از ذکرشان خودداری کرده است . زیارتهای مشهوری چون «زیارت امین اللّه » و

«زیارت رجبیّه » را نیز جزء زیارتهای جامعه به شمار آورده اند ( رجوع کنید به همان ، ج 99، ص 176ـ177، 195ـ196؛
آقاجمال خوانساری ، ص 98ـ102؛
امین ، ج 2، ص 210). متن زیارتهای جامعه در پاره ای فقرات باهم مشترک و در برخی فقرات

متفاوت است .

در مجموعِ زیارتهای جامعه ، دو زیارتنامه شهرت و محبوبیت بیشتری دارند، یکی «جامعة صغیره » و دیگری «جامعة کبیره ». محمدباقر مجلسی (ج 99، ص 209) زیارت جامعة کبیره را در مرتبة اول و زیارت جامعة صغیره را در مرتبة دوم اهمیت و وثاقت دانسته است .

زیارت جامعة صغیره را امام رضا علیه السلام در پاسخ کسانی که از ایشان در بارة نحوة زیارت امام کاظم علیه السلام سؤال کرده بودند، تعلیم داد. این زیارت با سه سند به دست ما رسیده است : ابن بابویه آن را از طریق ابن الولید و او از محمدبن حسن صفّار و صفّار از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است (ابن بابویه ، ج 2، ص 608، ج 4، مَشیخَه ، ص 531). طریق و سند دوم این زیارت ، طریق ابن قولُویه است که آن را از قول محمدبن حسین جوهری و او از هارون بن مسلم و او از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است (ابن قولویه ، ص 522). طریق و سند سوم ، از آنِ کلینی است که آن را از محمدبن یحیی و او از محمدبن احمد و او از هارون بن مسلم و او از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است (کلینی ، ج 4، ص 578 ـ579؛
نیز رجوع کنید به طوسی ، ج 6، ص 102).

زیارت جامعة کبیره از دیگر زیارتهای جامعه ، شهرت و مقبولیت بیشتری دارد و در بین شیعیان وقتی از «زیارت جامعه » سخن به میان آید، منظور همین زیارت جامعة کبیره است . متن این زیارت از امام هادی علیه السلام نقل شده است . ابن بابویه آن را از طریق محمدبن اسماعیل برمکی از موسی بن عبداللّه نخعی و او از امام هادی نقل کرده است (ابن بابویه ، ج 2، ص 609ـ 618).

جوینی خراسانی در فَرائِدُ السِّمْطَیْن (ج 2، ص 179ـ186) آن را از حاکم نیشابوری از طریق ابن بابویه آورده است . محمدباقر مجلسی (ج 99، ص 144) این زیارتنامه را از حیث اعتبار سند و متن ستوده و آن را صحیح ترین و فصیح ترین زیارتنامه ها خوانده است . با وجود این ، این زیارتنامه بر پایة تقسیم حدیث به روش سَنَدی ، ضعیف الاسناد محسوب می شود، به علت وجود موسی بن عبداللّه نخعی در میان راویان آن ، که شخصی مُهمل و ناشناخته است ( رجوع کنید به احسائی ، ج 1، ص 30) البته ، از نظر حدیث شناسان سده های چهارم و پنجم ، که به کمک قرائنی حدیث را تنها به صحیح و غیرصحیح تقسیم می کردند ( رجوع کنید به مدیر شانه چی ، ص 146)، این زیارتنامه صحیح به شمار می آمده است . اعتماد ابن بابویه به این زیارت ، خود از مرجحات و از قرائن تقویت کننده تلقی شده است ( رجوع کنید به احسایی ، ج 1، ص 31). افزون بر این ، شیعة امامیه آن را به گونه ای تلقی به قبول کرده اند که اگر فرد بصیر و اهل نقدی بخواهد، می تواند بر صحت آن ادعای اجماعِ کاشف از قول معصوم کند. شُبَّر (ص 33) این زیارت را در ردیف نهج البلاغه و صحیفة سجادیه قرار داده که فصاحت و بلاغت آنها در مرتبه ای است که

نیازی به دقت در سندشان نیست . احسائی (همانجا) نیز

پس از بررسی سند زیارت جامعة کبیره ، می گوید که این

زیارت از حیث لفظ و معنی در مرتبه ای است که انسانِ آگاه پی می برد که کلام معصوم است و لذا نیاز به بررسی سند ندارد. به نوشتة نوری (ج 11، ص 170ـ171) ابن بابویه در روایت خود متن آن را تلخیص و برخی قسمتها را که منطبق بر عقایدش نبوده ، حذف کرده است .

زیارت جامعة کبیره در واقع توصیف بلند و بلیغی است از جوانب گوناگون اصل امامت و رکن ولایت ، که از نظر شیعه استمرار دین ، منوط به اعتقاد و تمسک به این اصل است . به دلیل احتوای این زیارت بر مضامینِ ناظر به مقامات امامان ، امام هادی علیه السلام تعلیم داده است که پیش از خواندن این زیارت ، شخص زیارت کننده بارها تکبیر بگوید، شاید به این سبب که از دچار شدن او به غلو جلوگیری شود (محمدتقی مجلسی ، 1377 ش ، ج 8، ص 666). در این زیارت ، اهل بیت پیامبر جانشینان بر حق وی وصف شده اند و به تمام آموزه های شیعی به زبانی فصیح اشاره شده است ، از جمله به ارتباط ائمه با پیامبر اکرم ، برشمردن مقامات علمی و اخلاقی و سیاسی ائمه ، اسوه بودن آنان ، ارتباط امامت و توحید، رابطة امام شناسی با خداشناسی . از دیگر مباحث مطرح در این زیارت ، عصمت اهل بیت علیهم السلام ، یکپارچگی خلقت ایشان ، تولّی و تبرّی و رجعت و تسلیم است . در این زیارت فضائل امامان به زبانی فصیح و در پیوند با قرآن و سنّت به بهترین وجه بیان شده است .

بر این زیارت شرحهای متعددی نوشته شده است . محمدتقی مجلسی (متوفی 1070) آن را دوبار شرح کرده است : یک بار به عربی در ضمن روضة المتقین که شرحِ کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه است ، و یک بار به فارسی در ضمن کتاب لوامع صاحبقرانی که شرح فارسی همان کتاب ابن بابویه است . محمدباقر مجلسی هم در بحارالانوار (ج 99، ص 134ـ 144)، به ایجاز، فقراتی از آن را شرح کرده است .





مهم ترین شرح زیارت جامعه ، شرح شیخ احمدبن زین الدین اَحسائی (متوفی 1241 یا 1243) است که با نام شرح الزیارة الجامعة الکبیرة ، در چهار مجلد، بارها به چاپ رسیده است . این شرح مفصّل ترین و علمی ترین شرح زیارت جامعه است که بر مشرب شیخیه نوشته شده و آکنده از مباحث کلامی و ادبی و حدیثی و فلسفی است .

الانوار اللّامعة ، از شروح متأخر زیارت جامعه به قلم سید عبداللّه شُبّر، نیز موجز و مفید است (برای آگاهی از دیگر شروح زیارت جامعه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 305ـ306؛
انصاری قمی ، ص 250ـ262).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدبن حسین آقا جمال خوانساری ، مزار ، چاپ رضا استادی ، قم 1377 ش ؛
(3) ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1414؛
(4) ابن قولویه ، کامل الزیارات ، چاپ جواد قیومی ، قم 1417؛
(5) احمدبن زین الدین احسائی ، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة ، بیروت 1420/1999؛
(6) محسن امین ، مفتاح الجنّات فی الادعیة و الاعمال و الصلوات و الزیارات ، بیروت : مؤسسة الاعلمی للمطبوعات ، ( بی تا. ) ؛
(7) ناصرالدین انصاری قمی ، «کتابشناسی , زیارت جامعة کبیره ، »، علوم حدیث ، سال 8 ، ش 4 (زمستان 1382)؛
(8) ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی ، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم السلام ، چاپ محمد باقر محمودی ، بیروت 1398ـ1400/ 1978ـ1980؛
(9) عبداللّه شُبَّر، الانوار اللاّمعة فی شرح زیارة الجامعة ، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(10) محمدبن مکی شهید اول ، کتاب المزار ، قم 1410؛
(11) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت 1401/1981؛
(12) کلینی ؛
(13) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ؛
(14) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی ، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی ، قم 1406ـ 1413؛
(15) همو، لوامع صاحبقرانی ، المشتهر بشرح الفقیه ، ج 8 ، قم 1377 ش ؛
(16) کاظم مدیرشانه چی ، علم الحدیث ، قم 1362 ش ؛
(17) محمدبن محمد مفید، کتاب المزار ، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی ، قم 1409؛
(18) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408.

/ سیدکاظم طباطبائی /