جامع التمثیل ، کتابی در بارة تمثیلها و حکایتها، به ویژه حکایتهای امثال ، به فارسی ، تألیف محمدعلی (یامحمد) حبله رودی ، ادیب و نویسندة قرن یازدهم . آقابزرگ طهرانی (ج 5، ص 46) نویسندة جامع التمثیل را محمد الحبلرودی ذکر کرده است . مؤلف نیز در آغاز کتاب (ص 2) نام خود را محمد حبله رودی (در متن چاپی به اشتباه : جبله رودی )، و در جایی دیگر از کتاب (ص 31) محمدعلی حبله رودی (در متن چاپی به اشتباه : جبله رودی ) آورده است . صادق کیا (حبله رودی ، 1344 ش ، پیشگفتار، ص دو) وی را منسوب به «هبله رود» (هَبْلِروُد؛ اشهر حبله رود است رجوع کنید به حبله رود * )، رود و دهستانی در فیروزکوه مازندران ، می داند اما با توجه به اینکه مؤلف در آغاز جامع التمثیل (ص 2) می گوید: «محمد حبله رودی که دست در حبل المتین عروة الوثقی زده » ــ و صنعت جناس را بین نام خود و «حبل المتین » به کار برده ــ هبله رودی نادرست و حبله رودی صحیح است .

حبله رودی ، که در حیدرآباد دکن می زیست ، در 1049 مجمع الامثال * را در بارة مثلهای فارسی (حبله رودی ،



1344 ش ، همان پیشگفتار، ص یک ) و در 1054 جامع التمثیل را تألیف کرد. وی در آغاز جامع التمثیل (ص 2)، تاریخ تألیف آن را به حساب جُمَل ، عدد آیة «انَّ المتَّقینَ فی مقامٍ امین » (دخان : 51) آورده است . در دیباچة کتاب (ص 2ـ3) از عبداللّه قطب شاه (حک : 1036ـ1083)، ششمین پادشاه شیعی مذهب قطب شاهیان هند، و شمس الدین محمدبن علی خاتونی ، یکی از علمای ایرانی نژاد و از ملازمان سلسلة قطب شاهیه (در بارة او رجوع کنید بهحبله رودی ، 1344 ش ، همان پیشگفتار، ص پنج ـ شش )، به نیکی یاد کرده و گفته است در مجلسی که محمد خاتونی هم حضور داشت ، کسی گفت که به فرمان شاه عباس صفوی (حک :996ـ 1038) امثال ترکی را در یکجا جمع کرده اند و ادیبان تازی هم در بارة امثال عرب کارهای شایسته ای انجام داده اند، اما هیچ کس امثال فارسی را یکجا گرد نیاورده است . با این سخن ، حبله رودی بر آن شد که کتابی در بارة امثال فارسی تألیف کند (ص 3). وی مانند همین سخنان را در مقدمة مجمع الامثال (ص 3ـ 5) هم آورده و چون نخست آن را تألیف کرده است ، این سخنان در سبب تألیف مجمع الامثال مناسب تر به نظر می رسد.

جامع التمثیل ، شامل مقدمه و 28 باب ، به ترتیب حروف تهجی ، مشتمل بر امثال و حکایات است و در پایان آن

بخشی با عنوان ملحقات ، مشتمل بر حکایات گوناگون ، منضمّ شده است . مقدمه ــ که در آن (ص 6) از مثل زدن در قرآن یاد شده ــ در بر دارندة حکایتهایی است که با برخی آیات قرآن تطبیق می کند.

مؤلف در این مقدمه (ص 5 ـ33) بر اساس آیات قرآن و برخی حکایتها و روایتهای دینی ، خوانندگان را به ترک دلبستگی به دنیا و توجه به آخرت سفارش می کند. پاره ای از حکایتهایی که در بابها گنجانده شده ، در واقع حکایات امثال اند و شرح می دهند که چگونه و بر اساس چه ماجرایی برخی از مثلها شهرت یافته اند؛ مانند حکایتِ مَثَلِ «اللهم یک یک و الرحمن سربسر» ( رجوع کنید به ص 33ـ34) یا مَثَلِ «بکوب بکوب همان است که دیده ای » (ص 46ـ50). مؤلف گاه در یک باب ، یکی از فضیلتهای اخلاقی را که با حرف آن باب آغاز می شود، در نظر گرفته و حکایتهایی را در تأیید آن فضیلت ذکر کرده است . مثلاً، حکایتهای «باب سوم در حرف تا» در بارة تقوا و توکل است (ص 62ـ64) یا نخستین حکایت باب هشتم (در امثال حرف خ ) راجع به خاموشی است (ص 81 ـ82). با این حال ، بسیاری از حکایتهای هر باب نیز به آن حرف تهجی ، که مختص آن باب است ، هیچ ربطی ندارد.

سبک جامع التمثیل مانند سخن موعظه گویان و اهل منبر است و مؤلف در جای جای کتاب با استفاده از حکایتها و تمثیلها، خواننده را موعظه کرده است . ویژگی بارز این کتاب ، کاربرد بسیار امثال فارسی و عربی در ضمن یا آغاز حکایتها و استفادة فراوان از آیات قرآن و احادیث است . نثر کتاب ساده و بی پیرایه ( رجوع کنید به زرین کوب ، ص 112) و آمیخته به اشعار شاعران نامداری چون فردوسی (مثلاً ص 42)، نظامی (مثلاً ص 50، 57)، مولوی (مثلاً ص 88)، سعدی (مثلاً ص 41) و حافظ (مثلاً ص 48) است .

گاه نشانی از حکایتهای این کتاب را در آثار پیش از آن می توان یافت ، مانند حکایت جوانی در عهد رسول که زنی از او تقاضای ناروا داشت ( رجوع کنید به ص 64ـ 65) که دگرگونه ای از حکایت شیخ جمال الدین ساوجی ، پیشوای قلندریه ، است ( رجوع کنید بهابن بطوطه ، ج 1، ص 52) و یا حکایتهایی از بِلَوْهَر و یوداسَف * (مارزلف ، ص 171). مؤلف گاه مآخذ حکایتها را یاد کرده ، نظیر ربیع الابرار زَمَخْشَری (ص 206) و بیش از همه بحرالسعادة (مثلاً ص 9، 86، 138، 217) اثر تاج الدین محمد کازرونی ملقب به حاجی هراس ، در عبادات و اخلاق به فارسی که در 901 تألیف شده است ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 224ـ 225). مارزلف (ص 171ـ172) نیز حکایتهایی از آن را که در طبقه بندی بین المللی قصه می گنجد، ذکر کرده است .

جامع التمثیل از جمله کتابهای معروف فارسی و خواندن آن در قرن سیزدهم بسیار معمول بوده ( رجوع کنید به افشار، ص 132) و بارها به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به مارزلف ، ص 170ـ171؛ مشار، ج 2، ستون 1488ـ1489؛ نیز رجوع کنید به حبله رودی ، 1344 ش ، پیشگفتار کیا، ص یک ، که می گوید: «شاید شمارة چاپهای آن بیش از هر متن فارسی دیگر باشد»). از جمله چاپهای آن ، چاپ سنگی 1269، به خط محمدباقربن محمدحسن خوانساری ، با 33 مجلس تصویر است ( رجوع کنید به مارزلف ، ص 173ـ181؛ قس افشار، ص 132ـ 133، که 32 تصویر ذکر کرده است ). این کتاب

تاکنون تصحیح انتقادی نشده و آنچه در دسترس است ، بسیار مغلوط است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(3) ایرج افشار، « ( دربارة ) جامع التمثیل »، آینده ، سال 5، ش 1ـ3 (فروردین ـ خرداد 1358)؛
(4) حاجی خلیفه ؛
(5) محمدعلی حبله رودی ، کلیات جامع التمثیل ، تهران 1375 ش ؛
(6) همو، مجمع الامثال ، چاپ صادق کیا، تهران 1344 ش ؛
(7) عبدالحسین زرین کوب ، از گذشتة ادبی ایران ، تهران 1375 ش ؛
(8) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛




(9) Ulrich Marzolph, " Illustrated exemplary tales: a nineteenth century edition of the classical Persian proverb collection: Ja ¦me ـ al-tamsil", Proverbium , 16 (1999).

/ مهران افشاری /