جامع الالحان ، از کتابهای مهم فارسی در بارة موسیقی ، نوشتة عبدالقادربن غیبی مراغی . تألیف این کتاب در 799 آغاز شده و در 808 به پایان رسیده است ( رجوع کنید بهاسفزاری ، بخش 2، ص 92ـ 93؛ خواندمیر، ج 4، ص 13ـ14؛ قس مراغی ، مقدمة بینش ، ص هفت ). مؤلف در ابتدا کتاب را برای تعلیم دو پسرش ، نورالدین عبدالرحمان و نظام الدین عبدالرحیم ، نوشته اما در 816 یا 818 (بر اساس تاریخ نسخة جامع الالحان نورعثمانیه )، آن را در هرات به نام شاهرخ تیموری (متوفی 850) بازنگاری کرده است ( رجوع کنید به مراغی ، ص 2؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «عبدالقادربن غیبی »). این کتاب که از جمله آثار چهارگانة عبدالقادر مراغی در موسیقی است ، کامل ترین اثر او دانسته شده و حاوی مقدمه ای در پنج فصل ، دوازده بابِ سه تا پنج فصلی و خاتمه ای در شش فصل است .

مباحث فصول پنج گانة مقدمه ، به ترتیب ، در تعریف موسیقی ، کیفیت به وجود آمدن موسیقی ، موضوع آن ، مبادی این فن و علت غایی آن است ( رجوع کنید به مراغی ، ص 7ـ12).

باب اول ، که در چهار فصل تنظیم شده ، شامل بحث در بارة ایجاد صوت و عوامل ایجادکنندة آن ، نغمه و کیفیت رسیدن صوت و نغمه به گوش و اسباب حدّت و ثقل اصوات بر مبنای طبیعیات است (ص 13ـ26).

در باب دوم ، مؤلف تقسیم پرده های ساز یا زه (سیم ) واحد را بر اساس روش صفی الدینِ اُرمَوی * در کتاب ادوار موسیقی و روش ابداعی خود، که از روش صفی الدین آسان تر و دقیق تر بوده ، شرح داده است . او محاسبات اجزا و کسور اجزای وتر را در پایان این باب در جدولی آورده است (ص 27ـ39).

در باب سوم ، در بارة ابعاد (فواصل موسیقی ) و طرز محاسبة نسبت آنها بحث شده است (ص 41ـ63).

باب چهارم ، که از دشوارفهم ترین قسمتهای جامع الالحان است ، در سه فصل انواع اجناس ، اقسام بُعد ذی الاربع و ذی الخمس ، و انواع ادواری ( رجوع کنید به دور * ) که از اضافة اقسام ابعاد طبقة دوم به طبقة اول حاصل می شود، همراه با جداول متعدد تنظیم شده است (ص 65ـ99).

باب پنجم ، در چهار فصل ، به هماهنگی و کوک سیمها و نیز سازهایی که دو یا سه یا چهار سیم دارند و عود کامل که دارای پنج سیم است ، اختصاص دارد (ص 101ـ109).

باب ششم ، که در بارة ادوار ایرانی است ، در چهار فصل شامل ادوار دوازده گانة مشهور، طبقات ادوار، آوازهای شش گانه و شعبات بیست وچهارگانة آن است (ص 111ـ146).

باب هفتم ، سه فصل دارد، به ترتیب در بارة اشتباه ابعاد، اشتراک نغمات و ترتیب اجناس (ص 147ـ 157).

باب هشتم ، شامل سه فصلِ ادوار مشهور در جمع تام ، اسم نغمه های ملایم به عربی و یونانی (به همراه جدول ) و مناسبت پرده ها با آوازها و شعبه هاست (ص 158ـ164).

باب نهم ، در سه فصل ، در شرح پرده های مستوی و منعکس ، بیان کوکهای غیرمعهود و روش به دست آوردن عدد نَقَراتِ (کوچک ترین واحد شمارش وزن ) ترجیعات است (ص 165ـ187).

باب دهم ، در چهار فصل ، شامل قواعد گرفتهای پرده های مشکل عود، تعلیم خوانندگی ، انتقال (تغییرمایه ) و دسته بندی آلات موسیقی است (ص 189ـ210).

در باب یازدهم ، که چهار فصل دارد، با استفاده از آرای فارابی و صفی الدین ارموی به تفصیل در بارة ایقاع بحث شده و نیز از ادوار ایقاعی که در زمان حیات مؤلف متداول بوده و ادوار ابداعی نویسنده و در پایان ، در بارة ساختن تصنیف سخن رفته است (ص 211ـ230).

در باب دوازدهم نیز، در سه فصل ، در بارة تأثیر ادوار در نفوس و تناسب ادوار دوازده گانه و آوازها و شعبات با مزاج اشخاص و اقوام ، اصابع ستّه و مباشرت در تصانیف و انواع تصانیف قدیم بحث شده است (ص 230ـ252).

خاتمة جامع الالحان ، که خود کتاب مستقلی است و جداگانه نیز چاپ شده است ، شامل شش فصل است در بارة آداب خنیاگری ، 45 مجلس گوناگون و اشعار مناسب هر مجلس ، روش ممارست در فن موسیقی ، موسیقی مغولی و اسامی کوکهای مغولی ، شرح حال موسیقیدانهای گذشته و نحوة استفاده از عود برای تهییج شنوندگان .

با آنکه اتکای عبدالقادر مراغی در بحثهای نظری این اثر مانند آثار دیگرش بیشتر بر نظریات و تجارب صفی الدین ارموی است ، انعکاس تجارب بزرگانی چون فارابی ، ابن سینا و قطب الدین شیرازی ، نقد آثار موسیقیدانان سَلَف و مقایسة آنها با یکدیگر و نتیجه گیریهای منطقی از این مقایسه ها در سراسر کتاب به وضوح دیده می شود تا آنجا که این کتاب را جامع آثار گذشتگان دانسته و بر این باور بوده اند که خواننده با مطالعة جامع الالحان خود را از خواندن آثار دیگران بی نیاز می یابد ( رجوع کنید بهد. اسلام ، همانجا). از سوی دیگر، دستاوردهای متأخر موسیقی ایرانی چه در نواحی مرکزی و چه در حوزة خراسان و ماوراءالنهر، در سده های هفتم و هشتم ، نیز در این کتاب بازتاب یافته است زیرا مؤلف در شهرهای نائین ، تبریز، بغداد، سمرقند و هرات زندگی کرده و با موسیقی عملی و نظری خراسانیها، پارسها، اعراب ، ترکهای شرقی ، ترکهای غربی و تاجیکهای آسیای میانه ــ که موسیقی آنها همه یک منشأ دارند ــ از نزدیک



آشنا بوده و چکیدة این اطلاعات را در جامع الالحان ذکر کرده است ، مانند وصف کوکهای معمول سازهای مغولان ، تصانیف زبانهای ترکی ، عربی و فارسی و ذکر ادوار ایقاعی مزوّج در روزگار مؤلف . او حتی به هند سفر کرد و با موسیقی هندی نیز آشنا شد تا جایی که عَمَلی (تصنیفی ) در راکِ * (راگا به معنای سرود) هندی و به زبان محلی ساخت ( رجوع کنید به چنگی هروی ، ص 35).

موسیقی عامیانه و محلی متداول در زمان مراغی نیز، هرچند نه به صورتی بایسته ، در جامع الالحان منعکس شده و برای پژوهشهای مردم شناسانه اهمیت بسیار دارد. به ویژه ردیابی نقش فهلویات پارسی دری و برخی اصطلاحات ترکیِ ازبکی در موسیقی آن دوره از جنبة زبان شناسی در خور توجه است . نظر به اینکه آثار موسیقی ایرانی بعد از تألیفات صفی الدین ارموی ، انباشته از واژه ها و مصطلحات عربی است و بیشتر به عربی نگاشته شده است ، جامع الالحان که به فارسی دری نگاشته شده و به جای استفاده از واژه ها و اصطلاحات عربی ، مصطلحات معمول موسیقی جوامع فارسی زبان را ثبت و ضبط کرده است ، اهمیتی به سزا دارد. نثر عبدالقادر مراغی یکی از ممتازترین نمونه های نثر علمی قرن هشتم و نهم ایران است که برای تحقیق در بارة تاریخ تطور نثر فارسی درخور توجه است (مراغی ، مقدمة بینش ، ص پانزده ).

از جامع الالحان چهار نسخة خطی شناخته شده است : نسخة کتابخانة بودلیان (ش 1842، مورخ 808 و تجدیدنظر در 816)؛ نسخة نورعثمانیه (ش 3644، مورخ 818) و نسخة دیگر نورعثمانیه (ش 3645) هر دو در استانبول و به نام شاهرخ تیموری ؛ و نسخة پاریس (مورخ 1074؛ همان مقدمه ، ص سیزده ؛ منزوی ، ج 5، ص 3892).

در 1366 ش ، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی متن نسخة کتابخانة نورعثمانیه (مورخ 818) را همراه با تعلیقات سودمند و پیشگفتار مُمَتِّع تقی بینش در چهارصد صفحه منتشر کرد و در 1372 ش ، همان ناشر خاتمة جامع الالحان را در 291 صفحه به چاپ رساند. این اثر بر اساس یک نسخه چاپ شده و نسخ دیگر، به ویژه قدیم ترین آنها، در نظر گرفته نشده است . همچنین استقصای کاملی از نظریات معاصران عبدالقادر مراغی در بارة زادگاه و اصل او انجام نگرفته و تنها به تبع ترجمة ترکی دایرة المعارف اسلام ( رجوع کنید به د. ا. ترک ، ذیل «عبدالقادربن غیبی »)، بر ترک بودن وی تأکید شده است .

از فهرست نسخ فارسی کتابخانة بودلیان دانشگاه آکسفورد و اقوال فارمر ( رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا) چنین برمی آید که مؤلف ظاهراً فشرده ای از این کتاب را در سال 821 برای مطالعة شاهزاده بایسنغرمیرزا (زندگی : 802 ـ 838) تهیه کرده که نسخه ای از آن به شمارة 1843 در کتابخانة بودلیان موجود است ( رجوع کنید بهزاخاو و اته ، ج 1، ستون 1060؛ منزوی ، همانجا).

---

منابع :
(1) معین الدین محمد اسفزاری ، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات ، چاپ محمدکاظم امام ، تهران 1338ـ1339 ش ؛
(2) درویش علی چنگی هروی ، تحفة السرور ، میکروفیلم کتابخانة مرکزی آکادمی علوم افعانستان ، ش 26؛
(3) خواندمیر؛
(4) عبدالقادربن غیبی مراغی ، جامع الالحان ، چاپ تقی بینش ، تهران 1366 ش ؛
(5) منزوی ؛


(6) EI 2 , s.v. " ـ Abd A l-K ¤a ¦dir B . Ghayb ¦" (by H. G. Farmer);
(7) I A , s.v. "Abdدlkadir B . G ayb ¦" (by H. G. Farmer);
(8) Eduard Sachau and Hermann Ethإ, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindأsta nر, and Pushtu ¦manuscripts in the Bodleian Library , pt. 1: The Persian manuscripts , Oxford 1989.

/ اسداللّه شعور /