بایزید پاشا ، مسجد ، مسجدی از قرن نهم در آماسیه . این مسجد به گواهی کتیبة عربی سردرش ، در محرّم 817 به دستور بایزید * پاشا، از وزرای چلبی سلطان محمّد اوّل (حک : 805ـ824)، بنا شده است . در دوّمین کتیبه آن که در شبستان نصب شده است ، نام معمارِ مسجد، یعقوب بن عبداللّه از غلامانِ بایزیدپاشا، و تاریخ 822 خوانده می شود. به گفته اکرم حقی آی وردی ، این کتیبه درباره مرمت مسجد است که احتمالاً بلافاصله پس از زلزلة 818، و چند سال بعد از بنای مسجد، انجام گرفته است . بر لوحة مرمرِ دیگری که باز در شبستان وجود دارد، مسجد بایزید از آثار زین الدّین بن زکریّا ملقّب به المعلّم خوانده شده است . به نظر آی وردی ، این کتیبه هم راجع به یکی از تعمیرات مسجد است . طرف پایین شبستان ، بر کتیبة جلوتر از ورودی ، در جانب راست «المعلّم ابوبکربن ... ( ناخوانا ) ...»، و در جانب چپ «ابن مشیمش الدمشقی معروف به محمّد...» دیده می شود. علاوه بر این ، بر کتیبه های کمربندی شبستان ، خلاصة وقفنامة مسجد، حجّاری شده است که در گوشه ای از آن ، نام معمار دیگری ، به صورت ... «معمار... ( ناخوانا ) طغان بن عبداللّه » دیده می شود. جز اینها، بر صخره ای در نزدیکی محلی به نام قوش کوپریسی ، خلاصه ای از وقفنامة بایزیدپاشا، در هشت سطر، حکاکی شده است . تاریخ وقفنامه را ذی الحجّة 820 خوانده اند. وقفنامه ای نیز از بایزیدپاشا به عربی ، با تاریخ 11 ذی الحجّة 820، در باش وکالت آرشیوی (باشباقانلق * عثمانلی آرشیوی ) وجود دارد که ابتدای آن افتاده است (علی امیری ، ش 2). این وقفنامه ضمیمه هایی با تاریخ 821 و 823 نیز دارد که در دست است . گذشته از اینها، وظیفة اصلی استادانی که با عنوان معمار و معلّم در ساختمان این بنا شرکت داشته اند و نامشان ذکر شده است ، هنوز کاملاً روشن نیست . شایان دقّت است که در هیچیک از بناهای دورة عثمانی ترکها، تا این حد، با امضاهای متعدد استادان روبرو نمی شویم . به گفته گابریل ، معماران آن روز ناظر امور ساختمانی بودند، و معلّمان هم به صورت سرکارگر یا سرپرست کارگاه کار می کردند، و این نیز بعید نیست که معماری ، دستیار معمار دیگر و معلمی دستیار معلم دیگر بوده باشد.

بایزیدپاشا، بانی مسجد، در زمان مراد دوّم ، به جنگ شاهزاده مصطفی فرستاده شد؛ و چون اکثر سپاهیانش به طرف مقابل پیوستند، تسلیم و روز بعد اعدام شد (824).

اولیا چلبی که حدود 1056 از آماسیه * دیدار کرده ، مسجد بایزیدپاشا را، در میان مساجد دیگر، با وصف باغِ ارمْمثال ستوده است (ج 2، ص 168). اکرم حقّی آی وردی می گوید که کتیبة منظوم چهاربیتی به خط تعلیق ، در زاویة چپ ضلعِ داخلیِ قبلة مسجد، از مرمّت مهمی حکایت می کند که در 1305، شخصی خیّر به نام مظهر، انجام داده است .

مسجد بایزیدپاشا یکی از زیباترین نمونه های مساجدِ دارای «تابخانه » (= جایی برای اسکان و اطعام فقرا در زمستان ) یا دارای «زاویه » است که در معماری اوایل عهد عثمانی بسیار رایج بود. در ساخت و تزیین این مسجد، که نقشه و طرحی بدیع و زیبا دارد، نیز دقّتها و ظرافتهای فراوان و معتنابه مشاهده می شود. دو اتاق گنبدپوش کناری ، تابخانه است و مانند خانه های آن عصر، بخاری دیواری باطاقچه های گچبری شدة فرورفته دارد.

اطراف مسجد بایزیدپاشا را دیواری احاطه کرده بود و آشپزخانه و دارالاطعامی در گوشه ای قرار داشت که امروز از میان رفته است . مسجد با سنگبُری بسیار باسلیقه و همچنین با مصالح رنگی ساخته شده و شبستان آن ، رواقی دارد با پنج طاق تیز از مرمر سفید و سنگ سرخ که بر پنج پایة سنگین و کلفت استوار است . علاوه بر آن ، در فاصلة طاقها گل و بوته هایی برجسته ، به صورت گلمیخ ، نقش کرده اند. در قسمت درونی دوتا از آنها با خطّ کوفیِ درهم رفته ، چهار کلمة محمّد نقش شده ، و رویة بیرونی رواق با پیشامدگیهایی مقرنس و اشکال هندسی تزیین شده است . درون گنبد میانی شبستان مقرنس کاری و آراسته به اشکال لوزی ، و درون گنبدهای دیگر صاف ، منقّش و حلزونی است . ویژگی دیگر این مسجد که در هیچیک از مساجد دیده نمی شود، داشتن دو حوض فواره دار در چپ و راستِ سکوی شبستان است .

در انتهای ایوان گنبدپوش ورودی که پایین تر از سطح زمین قرار دارد، دری است با تارک آراسته به لچکهای مقرنس . در فاصلة میان قسمت پایین لچکیها و طاقِ در، کتیبه و تزیینات برجسته ای هست ، و در دو طرف محرابکها قرار گرفته اند. از دو محوّطة اصلی مسجد، اوّلی با گنبدی به قطر 70ر8 متر پوشیده شده و دارای چهل چراغ است که ظاهراً صحنی سرپوشیده بوده و سپس به قسمت اصلی افزوده شده است . به هر حال ، ابتدا در وسط ، حوضخانه ای بوده است . شش اتاق تابخانه به این محوّطة سربسته باز می شود که چهار تا از آنها دارای گنبد و دو تا کوچکتر است . هر یک از این تابخانه ها دارای بخاری دیواری با طاقچه های مخصوص اند. به عنوان خاطره ای از طرح معماری کهن آسیای میانه ، که در آن چهار ایوان به محوّطه ای مشرف بوده ، بر دو ضلع جانبی این محوّطة سربسته ، دو طاقنما ساخته اند. جایگاه اصلی نماز که کفِ آن یک پلّه بلندتر است ، با گنبدی پست تر و باریکتر پوشیده شده است . گنبد با اشکالی مثلثی ، به پایه ها پیوسته است . محرابی که بر ضلع سمت گنبد قرار گرفته ، سنگی و پر از نقوش برجستة بسیار ارزشمند است . تزیینات محراب ، با آنکه استادانه صورت گرفته ، بیش از حد، شلوغ و آشفته است . پلّه های سنگی و باریکی که مابین اتاقهای تابخانه جای گرفته ، ضمن آنکه عبور به مقصوره های فوقانی را تأمین می کند، به بالای مناره هم راه دارد.

لنگه های در ورودی چوبی مسجد بایزیدپاشا، با اشکال هندسی متداخل و خطوط کنده کاری شده در قسمتهای فوقانی ، می تواند از شاهکارهای صنعت چوب ترک شمرده شود. چند لنگه از پنجره های مسجد که تا امروز برجای مانده ، نمونه هایی ساده تر و ابتدایی تر از صنعت چوب است .

مسجد بایزیدپاشا از آثار نخستین دورة معماری ترک در روزگار عثمانی است که عرف ساختمانی آسیای میانة کهن را با ذوق هنر جدید روزگار خود سازش داده است .

---

منابع :
(1) علی امیری ، تصنیف ؛
(2) اسماعیل حقی اوزون چارشیلی ، کتابه لر ، بخش 1، استانبول 1346/1927، ص 112ـ116؛
(3) محمدظلی بن درویش اولیاچلبی ، اولیاچلبی سیاحتنامه سی ، ج 2، چاپ احمد جودت استانبول 1314؛
(4) حسین حسام الدین ، آماسیه تاریخی ، استانبول 1327ـ1330، ج 1، ص 109ـ112؛


(5) Ekrem Hakk â Ayverdi, Osmanl i mi ، ma ª r i ª sinde ´ elebi II. Sultan Murad devri: 806-855(1403-1451) , Istanbul 1972, 4-25;
(6) Semavi Eyice, "Za ª viyeler ve za ª viyeli-camiler", IFM , XXIII (1963),37;
(7) A.Gabriel, Monuments Turcs d'Anatolie, Paris 1934, II, 25-31;
(8) Aptullah Kuran, The mosque in early Ottoman architecture , Chicago 1968, 82-85;
(9) L. A. Mayer, Islamic architects and their works , Genةve 1956,37, 126, 132, 135, Tدrkiyede Vak i f Abideler ve Eski Eserler , Ankara 1972, I, 209-213.

/ ) د.ا.د. ترک تلخیص از ( / سماوی اییجه ،