جازان (یا جِیْزان ) ، منطقة اداری (= استان ) و شهری بندری در عربستان سعودی .

1) منطقه . این منطقه در جنوب غربی عربستان سعودی واقع شده است . از شمال به منطقة اداری مکه ، از مغرب به دریای سرخ ، از جنوب به جمهوری یمن و از مشرق به منطقة عَسیر * محدود می شود. وسعت آن حدود 000 ، 24 کیلومتر مربع است . منطقة عسیر به موازات ساحل دریای سرخ از شمال به جنوب به طول سیصد کیلومتر و عرض پنجاه تا هفتاد کیلومتر، امتداد دارد. شهر جازان مرکز آن است و صَبْیا، صامِطه ، اَبوعَریش / ابی عریش ، العارِضه و اَلاحَد از شهرهای مهم آن هستند ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 12، ص 273؛ عقیلی ، ص 15؛ الموسوعة العربیة ، ذیل «جیزان »).

قسمتی از رشته کوه سَرَوات (سراة ) در مشرق جازان امتداد دارد و ارتفاع برخی قله های آن بیش از دو هزار متر است . بلندترین قلة آن در جازان ، فَیْفاست که ارتفاع آن بیش از

سه هزار متر است .

منطقة جازان 29 رود (وادی ) دارد که مهم ترین آنها وادی جازان / جیزان به طول صد کیلومتر است (عقیلی ، ص 23ـ24؛ الموسوعة العربیة ، همانجا؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة ، ج 1، ص 85). مصب رودها به شُروم معروف اند و مهم ترین آنها شُرومِ جیزان است که بندر جازان در کنار آن واقع است ( الموسوعة العربیة ، همانجا).

منطقة جازان چشمه های متعدد آب گرم و نیمه گرم دارد که از مهم ترین آنهاست : الحاره ، در حدود پنجاه کیلومتری جنوب شرقی شهر جازان ؛ الوَغْره ، در چهار کیلومتری چشمة الحاره میان جازان و خَوْبَة ؛ و چشمة البُزة ، در 53 کیلومتری شهر جازان (عقیلی ، ص 26، عفیفی ، ذیل مادّه ).

سواحل دریای سرخ در منطقة جازان ، به سبب صخره ای بودن و داشتن دره های مرجانی ، برای پهلوگیری کشتیهای بزرگ چندان مناسب نیست . این دره ها به شط الفَرَسان نیز معروف اند. جازان جزایر مرجانی فراوانی دارد که بزرگ ترین آنها، فَرَسان * است (عقیلی ، ص 18؛ الموسوعة العربیة ، همانجا). این جزیره ها از جزیرة عاشق در جنوب آغاز می شوند و به جزیرة غُراب در شمال ساحل جازان خاتمه می یابند. از مهم ترین آنهاست : عاشق ، رامین ، دُمْسُک ، اَحْبار، زِفاف ، فرسان و السَقَیَّد (عقیلی ، ص 120ـ126).

جلگه های ساحلی منطقة جازان به تهامة عَسیر معروف

است . بیشترین عرض این جلگه ها در منطقة جازان ، حدود چهل کیلومتر است که میان ساحلِ دریای سرخ و کوههای عسیر قرار دارد ( الموسوعة العربیة ، همانجا).

امواج دریا، شوره زارها و زمینهای بایری به موازات ساحل به وجود آورده که عرض آنها چهار متر است و از قسمتهای شمالی تا جنوب شرقی امتداد دارند. در این اراضی ، گنبدهای نمکی به ارتفاع پنجاه متر وجود دارد (همانجا؛ عقیلی ، ص 18).

در وسط جلگه ها نیز زمینهایی سخت و محکم معروف به «حَزون » وجود دارد که برای کشاورزی اصلاح شدنی است و گیاهان بلندی در آنها می روید. حزونها به سمت مشرق ارتفاع می یابند (عقیلی ، ص 19ـ20).

آب و هوای منطقة جازان در جلگه ها، مانند سایر نواحی سواحل دریای سرخ ، گرم و مرطوب است و در کوهستانها، تابستانهای معتدل و زمستانهای سرد دارد ( رجوع کنید بهالموسوعة العربیة ، همانجا). چون جازان در منطقة خشک صحرایی واقع شده ، در تابستانها بادهای موسمی ، پیوسته به همراه طوفانی از شن و ماسه از جهت شمال غربی در آنجا می وزند. این بادها به لَدینا و اَلغُبرَة معروف اند (عقیلی ، ص 20).

منطقة جازان از حاصلخیزترین مناطق کشاورزی عربستان سعودی است و در آن گندم ، جو، خرما، ذرت ، کنجد و تنباکو به عمل می آید. همچنین دارای فرآورده های باغی است . پرورش گاو و گوسفند و بز و مرغ در این منطقه رواج دارد (همان ، ص 47ـ 48).

جمعیت منطقة جازان ، مانند دیگر مناطق عربستان سعودی ، به سبب اجرا شدن طرحهای نفتی در 1352 ش / 1974 و نیاز به کارگران خارجی ، روز به روز افزایش یافته است . جمعیت این منطقه در 1341 ش /1962 حدود 000 ، 365 تن و در 1353 ش /1974 بیش از 000 ، 403 تن بود اما پس از آن ، رشد درخور توجهی یافت به طوری که در 1382 ش /2003، جمعیت آن بیش از 000 ، 500 ، 1 تن شد ( الموسوعة العربیة ، همانجا).

این منطقه دارای قلعه های قدیمی در شهر جازان و شهر ابوعَریش * است . همچنین در بالای یکی از کوههای مُشرف به بندر جازان قلعه ای قدیمی به نام الدوسَریة وجود دارد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 8، ص 121ـ122).

2) شهر جازان ، مرکز منطقة جازان . این شهر سومین بندر عربستان سعودی از حیث ورود و صدور کالا از طریق دریای سرخ به شمار می آید (همان ، ج 8، ص 119). بندر جازان جنوبی ترین بندر عربستان سعودی در دریای سرخ است که در آن تجارت دریایی صورت می گیرد ( الموسوعة العربیة ؛ عفیفی ، همانجاها).

گرم ترین دمای جازان ْ6ر41 در اردیبهشت و خرداد، خنک ترین آن ْ17 در دی و بهمن ، بارش سالانة آن 1ر153 میلیمتر و رطوبت نسبی آن 69% است (المملکة العربیة السعودیة . وزارة التخطیط ، ش 35، ص 30، 32ـ33، 36).

جازان با جاده ای کوهستانی به شهر طائف و با جادة ساحلی به شهر جدّه می پیوندد. راه اصلی جازان ـ حجاز، خلیج فارس را به دریای سرخ و نیز شمال کشور را به جنوب آن مرتبط می سازد. شهر فرودگاه داخی نیز دارد (عقیلی ، ص 49ـ50؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).

کلیة سازمانهای دولتی منطقة جازان در این شهر قرار دارند ( رجوع کنید به عقیلی ، ص 30ـ31). بیمارستان ملک فهد، از بیمارستانهای بنام عربستان ، در این شهر احداث شده است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). سد جازان ــ که اولین سد فنی مهندسی در تاریخ اسلامی عربستان سعودی است ــ در نزدیکی این شهر واقع شده است . در 1350 ش /1971 از این سد بهره برداری شد. طول آن 316 متر، ارتفاع آن 6ر42 متر و گنجایش آن 71 میلیون متر مکعب می باشد و دارای دریاچه ای به مساحت چهارده کیلومتر مربع است (عقیلی ، ص 99؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 8، ص 120ـ121).

پیشینه . جازان تاریخ چندان روشنی ندارد و چون در گذشته جزئی از اقلیم عسیر به شمار می آمد، تاریخ آن

با تاریخ اقلیم عسیر ادغام شده است . منطقة جازان در گذشته محل گذر کاروانها بوده و دو هزار سال پیش قبیلة قریش

که از حجاز می آمدند برای رفتن به یمن و حبشه از ناحیة

جازان عبور می کردند ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 8، ص 121). نام جازان در حدیثی از پیامبر اکرم نیز آمده است

( رجوع کنید به ابن آدم ، ص 79).

ابن خرداذبه در اواسط سدة سوم ، حَکَم ، جازان و مَرْسَی الشَّرْجَة را با هم یک مِخلاف (ناحیه ) و خُناش و مِلْحان را مخلافی دیگر آورده (ص 136، 143) و مقدسی در اواخر سدة چهارم ، نواحی خناس ، جازان ، مِلْحان ، حَکَم و مَرْسَی الشَّرْجَة را با هم ، یکی از مخلافهای یمن ضبط کرده است (ص 92) اما یعقوبی در اواخر سدة سوم ، در توصیف راههای مکه ، جازان را منزلی بین راه و نیز یکی از 84 مخلاف یمن خوانده است (ص 154ـ155).

در سدة چهارم ، سلیمان بن طرف حَکَمی ، دولتی مستقل از دولت زیدیه در منطقة جنوبی عسیر تشکیل داد که از مرسی الشّرجه تا حلی بن یعقوب امتداد داشت و آنجا را در انتساب به وی ، مخلاف سلیمانی (شامل نواحی جازان ، صَبیا و ابوعریش ) نامیدند و عَثْر، مرکز این مخلاف انتخاب شد. در نیمة اول قرن ششم با انتقال امارت به خاندان الهواشِم ، عثر رو به ویرانی گذاشت و جازان مرکز مخلاف سلیمانی گردید (مؤنس ، ص 213).

در قرن هفتم ، یاقوت حموی (ذیل مادّه ) جازان را موضعی بر سر راه حجاج معرفی کرده است .

در قرن سیزدهم جریان سَلَفیّة نجد، به رهبری محمد ابونُقْطَه ، سراسر اقلیم عسیر (از جمله جازان ) را فراگرفت (مؤنس ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به عسیر * ).

در 1245، احمدبن ادریس (متوفی 1306)، از نوادگان دولت ادریسیان مغرب که در صعید مصر اقامت کرده بود، تصمیم گرفت نهضتی صوفیانه در جزیرة العرب پایه گذاری کند

و به همین منظور راهی جازان شد. وی طریقت احمدیة شاذلیه را در مخلافِ سلیمانی که جازان جزو آن بود، بنیان نهاد.

در 1323 محمد ادریسی ، از نوادگان احمدبن ادریس ، شورشی در ناحیة عسیر برضد ترکها به راه انداخت . در آن زمان در مخلاف سلیمانی ، که جزو ناحیة عسیر به شمار می رفت ، اغتشاشات قبیله ای وجود داشت تا اینکه عبدالعزیزبن سعود (حک : 1293ـ1373)، برای بار سوم و آخرین بار، اقدام

به تشکیل دولت سعودی کرد. در این رویدادها، دولت ادریسیان به جناح یمن ملحق شد اما با عقب نشینی نیروهای یمن از

ناحیة عسیر، حاکمیت خاندان ادریسیان در عسیر خاتمه یافت ( رجوع کنید به مؤنس ، همانجا؛ سلمان ، ص 69ـ70) و در 1312 ش / 1933 این منطقه (شامل جازان ) به عربستان سعودی پیوست (عتریس ، ص 69).

با ورود سعودبن عبدالعزیز به جازان در 16 صفر 1374 (1333 ش )/ 1954، سلطه و اقتدار امرا و حکام محلی آن منطقه خاتمه یافت و وحدت عربستان سعودی آغاز گشت (مؤنس ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن آدم ، کتاب الخراج ، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ?( 1347 ) ؛
(2) ابن خرداذبه ؛
(3) اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ریاض : وزارة التعلیم العالی ، 1420/2000؛
(4) محمد سلمان ، «نشأة الدولة السعودیة »، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ، ریاض : وزارة التعلیم العالی ، ج 3، قسم 1، 1419/1999؛
محمد عتریس ، معجم بلدان العالم : آخرالتطورات السیاسیة ، أحدث البیانات الاحصائیة ، قاهره

(5) 1422/ 2002؛
(6) عبدالحکیم عفیفی ، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة ، بیروت 1421/ 2000؛
محمد عقیلی ، المعجم الجغرافی للبلاد

(7) العربیة السعودیة : مقاطعة جازان ، المِخلاف السلیمانی ، جازان 1399/ 1979؛
(8) مقدسی ؛
(9) المملکة العربیة السعودیة . وزارة التخطیط .

(10) مصلحة الاحصاءات العامة ، الکتاب الاحصائی السنوی ، ش 35، ( ریاض ) 1419/1999؛
موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة

(11) العربیة السعودیة ، ریاض : دارة الملک عبدالعزیز، 1424/2003؛
(12) الموسوعة العربیة ، دمشق : هیئة الموسوعة العربیة ، 1998ـ ، ذیل «جیزان » (از محمد حمادی )؛
(13) الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/ 1999؛
حسین

(14) مؤنس ، اطلس تاریخ الاسلام ، قاهره 1407/ 1987؛
(15) یاقوت حموی ؛
(16) یعقوبی ، البلدان .

/ بهزاد لاهوتی /