responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4313

 

جادَالحَق علی جادالحق ، فقیه و قاضی حنفی ، مفتی مصر و از شیوخ الازهر در اوایل قرن پانزدهم . در 1335/1917 در بَطْرة (ناحیه ای در طَلْخا در استان دَقَهْلیه ) مصر در خانواده ای خوشنام به دنیا آمد (خفاجی ، ج 2، ص 399؛ حموده ، ص 105؛ الازهر الشریف ، ص ( 263 ) ). خواندن و نوشتن و حفظ قرآن را در زادگاه خود نزد شیخ بَهْنَساوی آموخت . سپس برای آموختن مذهب حنفی ، در 1309 ش / 1930 در شهر طَنْطا به «المعهدالاحمدی » (از مؤسسات وابسته به الازهر) وارد شد و چهار سال بعد از مقطع ابتدایی و در 1318 ش /1939 از مقطع





دبیرستان فارغ التحصیل گردید، سپس به دانشکدة شریعت و حقوق («الشریعة و القانون ») دانشگاه الازهر راه یافت و در 1322 ش / 1943 مدرک کارشناسی («الشهادة العالمیه ») گرفت . برای اخذ گواهی تخصص در قضا، دو سال دیگر به تحصیل پرداخت و در 1324 ش / 1945 اجازة قضاوت شرعی گرفت (حموده ؛ الازهر الشریف ، همانجاها؛ «رحلة العمر»، 2004).

جادالحق ، پس از گذراندن مدارج علمی ، به مناصب گوناگون رسید. در 1325 ش /1946 در محاکم شرعی به کار پرداخت . در 1333 ش /1954 عنوان قاضی یافت . در 1335ش / 1956 در دادگاههای مدنی مشغول به کار شد، در 1350 ش / 1971 ارتقا یافت و به ریاست دادگاه رسید. در 1355ش /1976 به عنوان بازرس قضایی در وزارت دادگستری تعیین و در همان سال مستشار دادگاه پژوهش (استیناف ) شد. وی در زمان اشتغال در دستگاه قضایی ، به پژوهش در مسائل قضایی و مشکلات دادرسی نیز پرداخت . انگیزة او شناخت موضوعات و استنباط احکام آنها بر پایة ضوابط فقه اسلامی بود. برخی از این پژوهشها به صورت مقاله یا کتاب چاپ شده است ( رجوع کنید بهجادالحق ، 1413ـ 1415، ج 1، مقدمة عبدالعزیز عزت عبدالجلیل ، ص 11ـ12؛ «رحلة العمر»، همانجا).

جادالحق در زمینة فتوا هم به مناصبی دست یافت . در 1331 ش / 1952 عنوان «امینِ فتوا» را در دارالافتاء به دست آورد. در 1357 ش /1978 عالی ترین مقام را در نظام فتوایی مصر احراز کرد و به ریاست دارالافتاء رسید. در دورة ریاست او در دارالافتاء، فتاوای صادر شده از دارالافتاء از 1313 تا 1403/1895ـ1982 همراه با مستندات آنها در دهها جلد تدوین و منتشر شد که بخشی از آنها فتاوای خود اوست . وی در 1361ش / 1982 دو ماه وزیر اوقاف مصر بود. در همین سال ، رئیس و شیخ الازهر شد که تا هنگام وفات این سمت را داشت . وی چهل و دومین رئیس الازهر بود (حموده ، ص 105ـ106؛ جعفر عبدالسلام ، ص 24؛ الازهر الشریف ؛ «رحلة العمر»، همانجاها).

حرکت اصلاحی در الازهر که پیش از شیخ محمد عبدُه (متوفی 1323) آغاز شده بود، در دورة ریاست جادالحق توسعه یافت ، به طوری که این دوره را نقطة عطفی در تاریخ این دانشگاه دانسته اند. در زمان او دانشکده های الازهر گسترش یافت و شعبه های آن در برخی کشورهای اسلامی ، مانند تانزانیا و کنیا و سومالی ، تأسیس شد. جادالحق حتی مؤسسه هایی برای آموزش مسائل اسلامی در رم و واشنگتن تأسیس کرد. در برنامه های آموزشی و درسی الازهر تحول ایجاد کرد و تعداد دانشجویان خارجی در الازهر را افزایش داد. وی با تأسیس هیئت (لَجْنَة ) فتوا در نقاط گوناگون مصر، تأثیر اجتماعی الازهر را تقویت کرد (خفاجی ، ج 2، ص 425؛ حموده ، ص 109؛ تقریر الحالة الدینیة ، ص 42؛ منیاوی ، ص 107؛ مجلة الازهر ، سال 68، ش 10، ص 1566ـ1567؛ نیز رجوع کنید به علی جمعه ، ص 91ـ 96). جادالحق در دورة ریاست خود، کانونهای دینی مصر و جمعیتهای اسلامی را در سایر کشورها تقویت نمود و زمینة فعالیت آنها را گسترش داد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ذیل مادّه ).

او علاوه بر منصب تولیت «مشیخة الازهر»، چندین سمت علمی دیگر نیز داشت ، از جمله : عضویت در «مجمع البحوث الاسلامیة » از 1359 ش /1980 و بعدها ریاست جلسات آن ، ریاستِ «المجلس الاسلامی العالَمی للدَّعوَة و الاِغ'اثَة » از 1367 ش / 1988، عضویت در «المجلس الاعْلی ' الع'الَمی للمساجد»، ریاستِ «اللجنة العلیا للدعوة الاسلامیة » و عضویت در هیئت داوران «جائزة الملک فیصل لخدمة الاسلام » (جادالحق ، 1413ـ 1415، ج 1، همان مقدمه ، ص 12ـ13؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).

جادالحق به پاس خدمات و فعالیتهای خود چندین نشان مهم گرفت ، از جمله «وِسامُالنیل » (بالاترین نشان مصر) در 1362 ش /1983 به مناسبت هزارة الازهر، «الکفاءة الفکریة و العلوم » در 1363 ش /1984 به عنوان نشان علمی دولت مراکش ، و «جائزة الملک فیصل » در 1374 ش / 1995 ( تقریرالحالة الدینیة ، ص 42ـ43؛ «رحلة العمر»، همانجا). وی جایزة اخیر را صرف کارهای عام المنفعه در زادگاهش نمود (شَکعَه ، ص 150ـ151).

هدف مهم جادالحق از جنبة سیاسی ، تلاش برای تأمین استقلال نسبی الازهر در برابر حکومت بود. البته وی به درگیری با حکومت اعتقاد نداشت و روش او حفظ ارتباط هم با حکومت هم با مردم و ترجیح ندادن یکی بر دیگری بود. او نمی خواست با سرسپردگی تام به حکومت ، مردم را از دست بدهد یا با توجه تمام عیار به مردم ، از امکانات و فرصتهای حکومتی برای پیشبرد برنامه های الازهر بی بهره شود. وی در مواردی ، مانند مخالفت با سیاست خارجی ایران ، با دولت مصر همگام بود. دولت مصر از شیخ الازهر انتظار داشت که تندروی



برخی مسلمانان و اَعمال خشونت طلبانة آنان را محکوم کند، اما او همواره سیاست متعادل خود را در دفاع از شریعت و حمایت از دولت ، دنبال می کرد. هرچند جادالحق در بسیاری مسائل با برخی گروههای بنیادگرای مصری هم عقیده بود، هیچگاه در اندیشة تکفیر حکومت و شورش بر ضد آن نبود. وی گرایشهای فکری ـ سیاسی سکولاریستی غرب گرا و آرای اسلام گرایان تندرو را مردود می دانست و معتقد بود که تندروی دینی ، واکنشی به حرکتهای افراطی ضددینی و غرب گراست ( تقریر الحالة الدینیة ، ص 46؛ بیومی ، ج 3، ص 79ـ80؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل «ازهر»). وی اجرای اندیشة سکولاریزم (عَلْمانیت ) را در جوامع اسلامی ، به دلیل ویژگیهای دین اسلام و با این استدلال که این اندیشه در بستر تمدن غرب شکل گرفته است ، نادرست و غیرممکن می دانست (عماره ، مقدمة جادالحق ، ص 4ـ5).

جادالحق از یکسو اعمال تروریستی و خشونت طلبانه را نفی می کرد و از سوی دیگر مسلمانان تحت ستم را که از کیان خود دفاع می کردند، تأیید می نمود؛ ازاین رو، جهاد افغانها بر ضد اشغالگران روسی را تأیید کرد، وقایع بوسنی و هرزگوین و کشتن مسلمانان را در آنجا جنگ صلیبی جدید نامید و مبارزه های مسلمانان چچن را ستود (حموده ، ص 106ـ107؛ تقریرالحالة الدینیة ، ص 42؛ شکعه ، ص 137ـ141).

وی هنگامی که مفتی مصر بود، به استناد معاهدة پیامبر اکرم با قوم یهود، روند صلح با اسرائیل را تأیید کرد، اما بعد که شیخ الازهر شد، به سبب آنکه اسرائیلیها مسلمانان فلسطینی را آزار دادند، به جریان سازش با اسرائیل اعتراض کرد و پس از کشته شدن دهها نمازگزار فلسطینی در حرم ابراهیمی به دست یهودیان افراطی ، انتفاضة فلسطینیها و فعالیتهای شهادت طلبانة آنها را تأیید کرد. جادالحق ، هیئتهای اسرائیلی را که خواهان بازدید از الازهر بودند، نمی پذیرفت و به مجاز نبودن زیارت قدس ، مگر پس از آزادی آن ، فتوا داد. وی در همایش دارالبیضاء در 1373 ش /1994 بیان نمود که صلحی در کار نخواهد بود مگر پس از عقب نشینی اسرائیل از سرزمینهای اشغالی ( تقریرالحالة الدینیة ، ص 42ـ43؛ حموده ، ص 107ـ 108؛ شکعه ، ص 144ـ 146؛ مجلة الازهر ، سال 64، ش 6، ص 619، سال 68، ش 10، ص 1449ـ1451؛ جادالحق ، 1374 ش ، ص 398ـ 403).

جادالحق در 25 شوال 1416 (26 اسفند 1375 ش )/ 16 مارس 1996 درگذشت و در زادگاهش به خاک سپرده شد (حموده ، ص 110؛ مجلة الازهر ، سال 68، ش 11، ص 1582).

وی با نظریاتی که به تضعیف نهاد خانواده می انجامید، بسیار مخالف بود؛ ازاین رو، در همایش بین المللی «السکان و التنمیة » (قاهره 1415/1994) شرکت جست و با اعتراض شدید به بیانیه های همایش ــ که کارهایی مانند سقط جنین را جایز دانسته بود ــ خواستار تصحیح موارد مخالف با شریعت اسلام شد. در پی تلاشهای او، دولت مصر هم در بیانیه ای رسمی خواستار تصحیح این موارد شد (علی جمعه ، ص 94ـ 95؛ منیاوی ، ص 120ـ129؛ شکعه ، ص 141ـ144). او همچنین در آستانة برگزاری برنامة «ملکة جمال النیل » (ملکة زیبایی نیل ) در مصر، در مقاله ای به انتقاد از این گونه اقدامات و تبیین پیامدهای منفی آن برای مسلمانان پرداخت ( رجوع کنید بهبیومی ، ج 3، ص 87 ـ 88).

از مهم ترین آرای جادالحق در بارة فقه اسلامی ، تأملات

او در بارة چگونگی پویایی فقه و انطباق آن با مقتضیاتِ گوناگون است . به نظر او، انتظار بیان همة احکام در متون

اصلی شرع نابجاست ، در این متون قواعد و ضوابط کلی (مانند دفع ضرر و ادای امانت ) یا مقاصد اصلی (مانند حفظ دین

و حفظ نسل ) بیان شده که لازم است بر مبنای آنها با اجتهاد مقبول به استنباط احکام جدید پرداخت . سنّت نبوی و

قرآن کریم دو منبع مهم برای به دست آوردن این قواعد و

مقاصد کلی است . او تأکید دارد که در هیچ زمان نمی توان

از فقه بی نیاز شد و حقوق جدید را جانشین آن کرد. وی به

غنای فقه اسلامی معتقد، ولی بر این باور بود که فقه باید

در قالبهای جدید، مثلاً دایرة المعارف ، عرضه شود ( رجوع کنید بهجادالحق ، 1410، ص 99ـ100؛ همو، 1985، ص 261ـ 263، 265ـ267، 287ـ 288). جادالحق به کارآمدی شریعت اسلامی در این عصر معتقد بود. برای نمونه ، وی در بارة حقوق زن دیدگاههای خود را ابراز کرده است . او به بازسازی نظام تعلیم و تربیت جدید بر پایة آموزه های اسلامی ، و امکان اجرا شدن احکام قضایی اسلام باور داشت ( رجوع کنید به جَنْدی ، ص 52 ـ60؛ تقریرالحالة الدینیة ، ص 46).

جادالحق بر ضرورت استفاده از آرای کارشناسان در کنار آرای فقیهان ، تکیه بر سنّت و احادیث صحیح در کنار قرآن ، و التزام به ضوابط اجتهاد تأکید داشت و میان تطور فقه به معنای انطباق پذیری شرع با مقتضیات زمان و تساهل در احکام شرعی تفاوت قائل بود (جادالحق ، 1413ـ 1415، ج 1، مقدمة عبدالمنعم ابوالعطا عطیه ، ص 7ـ 8؛ نیز رجوع کنید به جعفر عبدالسلام ، ص 8 ـ23). برخی نویسندگان به تحلیل و بررسی دیدگاههای او پرداخته اند (برای نمونه رجوع کنید به عبدالصبور مرزوق ، ص 84 ـ89؛ بیومی ، ج 3، ص 71ـ72، 75ـ77، 81 ـ83؛ جندی ، ص 52 ـ 65). شیوة جادالحق در فتوا دادن و تبیین مسائل فقهی در کتابهایش به این ترتیب بود که ابتدا معنای لغوی و شرعی مسئلة موردبحث را روشن و سپس نصوص مربوط به آن را از کتاب و سنّت ارائه و بر اساس آن ، حکم مسئله را بر طبق آرای تمامی مذاهب فقهی ، اعم از مذاهب چهارگانة اهل سنّت و مذاهبِ زیدیه و ظاهریه و اباضیه و نیز فقه امامیه بیان می کرد و در نهایت با استناد به ادلة فقهی و توجه به اقتضائات خاص مسئله ، یکی از اقوال را ترجیح می داد. با آنکه وی حنفی مذهب بود، این امر در فتاوای او چندان تأثیر نداشت (بیومی ، ج 3، ص 72ـ73؛ «رحلة العمر»، همانجا).

تألیفات متعددی از جادالحق برجای مانده است که موضوع بیشتر آنها مسائل فقهی جدید و قرآن پژوهی است . مهم ترین اثر فقهی او کتاب بحوث و فتاوی الاسلامیة من قضایا معاصرة است که در سه جلد منتشر شد (1992ـ1994). این کتاب ــ که آن را دایرة المعارف فقهی مسائل جدید دانسته اند ــ مشتمل است بر بحثهای فقهی و استفتائاتی که از نقاط مختلف دنیا از جادالحق در زمان ریاست او در الازهر شده است (جادالحق ، 1413ـ 1415، ج 1، مقدمة عبدالعزیز عزت عبدالجلیل ، ص 16، ج 2، مقدمة عمر بسطویسی علی ، ص 5ـ7). این کتاب بیشتر به مجموعه مقالات شباهت دارد و فاقد ترتیب و نظم خاصِ کتابهای فقهی است . جادالحق در این کتاب پس از طرح سؤال ، به پاسخ تفصیلی و تبیین مستندات فتوای خود پرداخته است . جز مباحث فقهی ، برخی موضوعات کلامی مانند «دفاع از اسلام در برابر افتراها» نیز در آن مطرح شده است ( رجوع کنید به ج 3، ص 275 به بعد).

کتاب الفقه الاسلامی : مُرونَته و تطوره (قاهره 1410/ 1989) اثر دیگر اوست . جادالحق در این کتاب به مسائلی مانند تاریخ فقه اسلامی ، مکاتب مختلف فقهی ، انطباق پذیری فقه اسلامی با شرایط ویژة تاریخی و توانایی پاسخگویی آن به اقتضائات گوناگون ، فتوا و آداب آن پرداخته است . بدیع ترین آرا و تحلیلهای او را در این اثر می توان یافت .

دیگر آثار فقهی و حقوقی او عبارت اند از: البحوث الفقهیة و التقاریر الفَنّیة فی التفتیش علی اعمال القضاة بالمحاکم ، الاحکام القضائیة ، رسالةٌ فی الاجتهاد و شروطه و نطاقه و التقلید و التخریج ، رسالةٌ فی القضاء فی الاسلام ، بیانٌ للناس ، الختان (قاهره 1415) و احکام الشریعة الاسلامیة فی مسائل طِبیّة عن الامراض النسائیة ( الازهر الشریف ، ص ( 263 ) ؛ حموده ، ص 110).

مجموعه ای از مقالات قرآن پژوهی جادالحق با عنوان النبی فی القرآن الکریم چاپ شده است (قاهره 1991). وی در مقالة «النبی فی القرآن » به بررسی ابعاد وجودی پیامبر از جمله معجزات ایشان در قرآن پرداخته است . «القرآن و الاخلاق »، «القرآن و المرأة » و «الاسلام و مواجهة مشکلات الشباب » از جمله عناوین مقالات این اثر است . اثر دیگر او مع القرآن الکریم (قاهره 1991) مجموعه مباحثی در بارة ماه رمضان و موضوعات قرآنی است .

دیگر آثار جادالحق عبارت اند از: المسجد: انشاءً و رسالةً و تاریخاً (قاهره 1416) که در اصل مقاله ای برای عرضه در همایش «جایگاه مسجد در اسلام » بوده است . این کتاب به بررسی تأسیس ، تاریخ و رسالت مسجد می پردازد؛ التطرف الدینی : ابعاده امنیاً و سیاسیاً و اجتماعیاً ( رجوع کنید به جادالحق ، 1416، مقدمه ، ص 5 ـ6؛ الموسوعة العربیة المیسرة ، ذیل مادّه ).

مقالات متعددی نیز از او به چاپ رسیده است ، از جمله : «بحث عن الفقة الاسلامی » در دراسات فی الحضارة الاسلامیة (ج 3، قاهره 1985)، وی در این اثر، که به تحلیل تحولات دانش فقه پرداخته ، هنگام بحث از فقه شیعه ، به مصادر اصیل شیعی مراجعه نکرده و از منابعی چون مقدمة ابن خلدون استفاده کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 244)؛
«الامام الطبری » در کتاب الامام الطبری فقیهاً و مورخاً و مفسراً و عالماً بالقراءات (ج 1) که در همایشی در 1368 ش / 1989 در قاهره به

مناسبت یازدهمین سدة وفات طبری عرضه شد. مقالات متعددی هم در مجلة الازهر نگاشته که غالباً در بارة مسائل مستحدثة فقهی و گاه متضمن فتواست (برای نمونه رجوع کنید بهمجلة الازهر ، سال 55، ش 10، ص 1429ـ1450، سال 61، ش 7، ص 759ـ762، سال 62، ش 12، ص 1213ـ1215، سال 63، ش 2، ص 155ـ157، سال 67، ش 11، ص 1468ـ 1475، سال 68، ش 2، ص 148ـ 154).

جادالحق بر چندین کتاب مقدمه نوشته است ، از جمله : اقالیم الدولة الاسلامیة بین اللامرکزیة السیاسیة و اللامرکزیة الاداریة نوشتة مسعود احمد مصطفی (قاهره 1990)، الاسلام و السیاسة ، الرد علی شبهات العَلْمانیین ، اثر محمد عماره (قاهره 1414/ 1993)، احکام الاحوال الشخصیة فی الشریعة الاسلامیة و القانون تألیف احمد ابراهیم بک (قاهره 1414/ 1994) و الاءِعلام فی القرآن الکریم ، اثر محمدعبدالقادر حاتم (قاهره 2000).


منابع :
(1) الازهر الشریف فی عیده الالفی ، ( قاهره ) : الهیئة المصریة العامة للکتاب ، ( 1985 ) ؛
(2) محمدرجب بیومی ، النهضة الاسلامیة فی سیر اعلامها المعاصرین ، دمشق 1415ـ1420/ 1995ـ1999؛
(3) تقریرالحالة الدینیة فی مصر ، قاهره : مرکز الدراسات السیاسیة و الاستراتیجیة بالاهرام ، 1996؛
جادالحق علی جادالحق ، «بحث عن الفقه الاسلامی »،

در دراسات فی الحضارة الاسلامیة ، ج 3، ( قاهره ) : الهیئة المصریة

(4) العامة للکتاب ، 1985؛
(5) همو، بحوث و فتاوی اسلامیة فی قضایا معاصرة ، ( قاهره 1413ـ 1415/ 1992ـ1994 ) ؛
همو، «بیان من الازهر الشریف »، تاریخ و فرهنگ معاصر ، سال 4، ش 3 و 4 (پاییز و

(6) زمستان 1374)؛
(7) همو، الفقه الاسلامی : مرونته و تطوره ، ( قاهره ) 1410/ 1989؛
(8) همو، المسجد: انشاءً و رسالةً و تاریخاً ، ( قاهره ) 1416؛
(9) جعفر عبدالسلام ، «الامام الاکبر الشیخ جادالحق علی جادالحق مجتهداً»، دراسات اسلامیة ، ش 54 : الشیخ الراحل فی ذکراه (محرّم 1421/ آوریل 2000)؛
(10) عبدالحلیم جندی ، «ذکریات عن الامام الاکبر الشیخ جادالحق علی جادالحق »، در همان منبع ؛
(11) ایمن حموده ، «الشیخ جادالحق علی جادالحق »، حصادالفکر (رمضان 1423/ نوامبر 2002)؛
(12) محمد عبدالمنعم خفاجی ، الازهر فی الف عام ، بیروت 1407ـ 1408/ 1987ـ 1988؛
«رحلة العمر، سیرة ذاتیة : الشیخ جادالحق علی جادالحق ... الامام الاکبر رحمه الله »، در

Islam Online Website . [Online(. Available:http://www. islam online.net/Arabic/Hajj 2002/figh/Article 04 a. Shtml )3 Nov. 2004];


مصطفی شکعه ، «شیخ الاسلام جادالحق علی جادالحق عبقریة و مواقف »، دراسات اسلامیة ، همان ؛
عبدالصبور مرزوق ، «الامام الراحل الشیخ جادالحق و مشوار مع الحق »، همان منبع ؛
علی جمعه ، «الامام الاکبر جادالحق علی جادالحق و دور الازهر العالمی فی الداخل و الخارج »، همان ؛
محمد عماره ، الاسلام و السیاسة : الرد علی شبهات العلمانیین ، ( قاهره ) 1414/ 1993؛
مجلة الازهر ، سال 64، ش 6 (جمادی الا´خره 1412/ دسامبر 1991)، سال 68، ش 10 (شوال 1416/ نوامبر ـ مارس 1996)، ش 11 (ذیقعده 1416/ مارس ـ آوریل 1996)؛
محمد بدر منیاوی ، «منهج الامام الاکبر الشیخ جادالحق علی جادالحق فی اتخاذالمواقف »، دراسات اسلامیة ، همان ؛
الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض : مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع ، 1419/1999؛
الموسوعة العربیة المیسرة ، بیروت : دارالجیل ، 2001؛


The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world ,ed. John L. Esposito, NewYork 1995, s.v. "Azhar, A l " (by Donald Malcolm Reid).

/ محمد نوری /









نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4313
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست