responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4299

 

جابیه ، شهری قدیمی و با اهمیت در قرون اولیة اسلامی ، در جنوب سوریة کنونی و امروزه نام قریه ای در همان موضع . این شهر در حدود هشتاد کیلومتری جنوب دمشق ، تقریباً در قسمت میانیِ محافظة (استان ) دَرعای کنونی ، نزدیک آبادی نَوا قرار داشت . دامنه های جنوبی شهر منتهی به نهر یَرْموک بود و به همین سبب آب و هوای مناسبی داشت .

برخی جابیه (جمع آن الجوابی ) را به معنای آبگیر یا استخر کوچک دانسته اند ( رجوع کنید به ابن هشام ، قسم 2، جزء 3، ص 149، پانویس 9؛ یاقوت حموی ، ذیل مادّه ). در دیوان حسان بن ثابت (ج 1، ص 40، 74، 109) اشعاری در بارة قریة جابیه آمده است . از این شهر با نام جابیة الجولان نیز یاد شده است ( رجوع کنید به بکری ، ج 2، ص 477؛ یاقوت حموی ، همانجا). دروازة جنوبی شهر دمشق باب الجابیه نام داشته که احتمالاً از قبل از اسلام باقی مانده بوده است ( رجوع کنید بهبلاذری ، ص 165ـ166؛ ابن اعثم کوفی ، ج 8، ص 334). امروزه مردم بومی از چشمة پر آب و مراتع پیرامون جابیه استفاده می کنند ( رجوع کنید بهد. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

جابیه پیش از اسلام ، از شهرهای معتبر و با شکوه شام و پایتخت امرای غَسّانی (مقر فیلارک / فولارخوس بزرگ ؛ لقبی که رومیها به امرای غسّانی داده بودند) بود و به همین سبب به آن جابیة الملوک نیز می گفتند ( رجوع کنید به بکری ، ج 2، ص 355)، چنانکه حارث بن جَبَلَه (متوفی 569 یا 570 میلادی )، 21 سال و پنج ماه در این شهر حکومت کرد (حمزه اصفهانی ، ص 103). به



گفتة مسعودی ( مروج ، ج 1، ص 53) اقامتگاه ایوب پیامبر نیز نزدیک جابیه ، در ناحیة حوران (در شمال جابیه )، بوده است .

واقدی (متوفی 207) در فتوح الشام (ج 1، ص 165، 229) در ذکر نبرد یرموک و فتح بیت المقدس از این شهر یاد کرده است ( رجوع کنید بهادامة مقاله ). جابیه در سال سیزدهم ، در زمان خلافت ابوبکر، فتح شد. در این زمان ، ابوعبیدة جَرّاح ، از فرماندهان سپاه مسلمانان ، با هفت هزار سپاهی ، شهرهای یَرْموک ، سَرغ ، جابیه و الرَّماده را ــ که به هم نزدیک و مرتبط بودند ــ فتح کرد (طبری ، ج 3، ص 406؛ بکری ، ج 3، ص 735؛ ابن اثیر، ج 2، ص 406). به نوشتة اَزْدی (ص 84) پس از این فتح ، ابوعبیده از جابیه به باب الجابیه رفت ، اما قبل از آن ، لشکریانش در اردوگاه نظامیِ خودساختة نزدیک شهر مستقر شده بودند (حِتّی ، ج 2، ص 16).

جابیه پس از فتح مسلمانان ، نقطة ورودی شامات از سمت حجاز به شمار می رفت ، به طوری که نظامیان برای فتح شهرهای شمالی و ساحلی شام ، از جابیه می گذشتند. مثلاً، عمربن خطاب ، پس از فتح جابیه ، بارها از آنجا به شهرهای شمالی شام رفت ( رجوع کنید به طبری ، ج 3، ص 579؛ ابن اثیر، ج 2، ص 500 ـ501؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ). غنایم نبرد یرموک (در رجب سال پانزدهم ) نیز در جابیه تقسیم شد (ابن سعد، ج 3، قسم 1، ص 203).

در سال هفدهم ، فرماندهان نظامی (از جمله یزیدبن ابوسفیان و خالدبن ولید) و امرای قبایل در جابیه جمع شدند، عمربن خطاب به آنجا رفت و خطبة معروف به خطبة الجابیه را خواند و عهدنامة صلح بیت المقدّس را امضا کرد (بلاذری ، ص 189؛ ابن سعد، ج 2، قسم 2، ص 108، 115؛ قس یعقوبی ، ج 2، ص 147؛ نویری ، ج 19، ص 171). به نوشتة طبری (ج 3، ص 607ـ609) سبب رفتن عمر به جابیه ، در خواست مردم بیت المقدّس برای امضای عهدنامة صلح به دست شخص خلیفه بود. در این سفر عده ای از صحابه ، از جمله عثمان بن عفان و بلال حبشی ، همراه عمر بودند (ذهبی ، حوادث 11ـ40 ه ، ص 467؛ ابن کثیر، ج 7، ص 102). روز تجمع لشکریان و امرا و ایراد خطبة عمر به یوم الجابیه معروف شد ( رجوع کنید به ابن عساکر، ج 2، ص 169؛ حتی ، ج 2، ص 19).

در سال هجدهم ، طاعونی در عَمواس (دهکده ای که اکنون در 32 کیلومتری شمال غربی بیت المقدّس قرار دارد) شایع شد که بر اثر آن بسیاری از مردم جابیه ، از جمله ابوعبیده ، کشته شدند (طبری ، ج 4، ص 60ـ62؛ ابن اثیر، ج 2، ص 558 ـ559).

واقعة دیگری که نام جابیه را در تاریخ ثبت کرده است ، در سال 64 روی داد. در این سال ، با مرگ معاویة بن یزیدبن معاویه و آشفتگی اوضاع دمشق ، ضحاک بن قیس ، امیر دمشق ، به جابیه ــ که ظاهراً از شهرهای اصلی و ادارة مرکزی جُند (استان ) دمشق بود ــ رفت و از قبایل برای بیعت با عبداللّه بن زبیر دعوت رسمی کرد. حسّان بن مالک بن بَحْدَل کلبی (از سران بنی حارث ) ــ که در طبریه و اردن به سر می برد و در پی بیعت با خالدبن یزید بود ــ با او مخالفت کرد. در این زمان ، همة بزرگان قبایل و امرا در جابیه جمع شدند و پس از مشاوره با مردم ، در دارالاماره (مقر حکومت ) با مروان بن حکم بیعت کردند. آنگاه نبرد سختی میان مروان و ضحاک در مَرْجِ راهِط روی داد و ضحاک گرچه پیشنهاد صلح مروان را پذیرفته بود، کشته شد (یعقوبی ، ج 2، ص 255ـ256؛ مسعودی ، تنبیه ، ص 307ـ311؛ ابوالفرج اصفهانی ، ج 19، ص 195ـ196). حتّی (ج 2، ص 21ـ22) می گوید در زمان اجتماعِ جابیه که به بیعت با مروان انجامید، شام چهار جُند (دمشق ، حِمْص ، اردن و فلسطین ) داشت و با اینکه در زمان یزیدبن معاویه (حک : 60ـ64) و عبدالملک بن مروان (حک : 65ـ86) جُندهای دیگری تشکیل شد، جابیه همچنان مدتها مستقل و غیر وابسته به هیچ یک از جندها باقی ماند.

در دورة بنی امیه (41ـ132) جابیه مدتها مرکز جُند دمشق بود و اهمیت فراوان داشت ، به طوری که تعیین دو فرزند عبدالملک بن مروان برای خلافت در این شهر انجام شد، اما در زمان سلیمان بن عبدالملک و سپس در دورة عباسیان (132ـ 656)، که در از بین بردن آثار امویان همت داشتند، این شهر از رونق افتاد. نوشته های جغرافیانویسان مسلمان سدة سوم به بعد مؤید همین نکته است . بنا بر این نوشته ها، جابیه در سدة سوم از کوره های دمشق بود ( رجوع کنید به ابن خرداذبه ، ص 77؛ ابن فقیه ، ص 105)، اما در سده های پنجم و ششم از آن با تعبیر موضعی در شام یاد شده است ( رجوع کنید به بکری ، ج 2، ص 355؛ ادریسی ، ج 1، ص 368). در سدة هفتم نیز یاقوت حموی (همانجا) از قریة جابیه نزدیک تپه ای به همین نام (تَل الجابیه ) نام برده است .


منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن اعثم کوفی ، کتاب الفتوح ، چاپ علی شیری ، بیروت 1411/1991؛
(3) ابن خرداذبه ؛
(4) ابن سعد (لیدن )؛
(5) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ، چاپ علی شیری ، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2000؛
(6) ابن فقیه ؛
(7) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، بیروت 1411/1990؛
(8) ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، بیروت : دارابن کثیر، ( بی تا. ) ؛
(9) ابوالفرج اصفهانی ؛
(10) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره : مکتبة الثقافة الدینیه ، ( بی تا. ) ؛
(11) محمدبن عبداللّه ازدی ، تاریخ فتوح الشام ، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره 1970؛
(12) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(13) بلاذری (بیروت )؛
فیلیپ خوری حتّی ، تاریخ سوریة و لبنان و فلسطین ،

(14) ج 2، ترجمة کمال یازجی ، بیروت 1959؛
حسان بن ثابت ، دیوان ،

(15) چاپ ولید عرفات ، لندن 1971؛
حمزه بن حسن حمزه اصفهانی ،

تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة والسلام ،

(16) بیروت : دارمکتبة الحیاة ، ( بی تا. ) ؛
(17) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمرعبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 11ـ40 ه ، بیروت 1407/1987؛
(18) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(19) مسعودی ، تنبیه ؛
(20) همو، مروج (بیروت )؛
(21) احمدبن عبدالوهاب نویری ، نهایة الارب فی فنون الادب ، قاهره ( 1923 ) ـ1990؛
محمدبن

(22) عمر واقدی ، فتوح الشام ، بیروت : دارالجیل ، ( بی تا. ) ؛
(23) یاقوت حموی ؛
(24) یعقوبی ، تاریخ ؛


(25) EI 2 , s.v. " A l-Dja ¦biya" (by H. Lammens-[J. Sourdel- Thomine].

/ وحید ریاحی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4299
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست