ج (جیم ) ، ششمین حرف از الفبای فارسی و پنجمین حرف از الفبای عربی . ارزش عددی آن ( در حساب جُمَل ) سه است و لذا مانند حرف د با ترتیب حروف الفبای سریانی (و کنعانی ) مطابقت دارد ( رجوع کنید به ابجد * ). این حرف ، بازماندة آوای g (گ ) در زبان سامی باستان (و در سامی مشترک ) است که آن را همخوانِ انسدادی ، پَسکامی ، واکدار توصیف می کنند.

1) در عربی . این واج در نتیجة تحولی پدید آمده است : مَخرج g به طورِ نامشروط به منطقة میانکام و پیشکام فراآمده و در نتیجه ، کامی شدگی ( y g و y d ) و بَرسایش (dj) یافته است . در این واج مرکّب گاه نخستین جزء انسدادی (یعنی d ) از میان رفته و j باقی مانده است ( ژ > ج : j dj> ؛ j = ژ همخوان سایشی کامی واکدار) یا اینکه عنصر انسدادی در همخوانِ کامی شده ضعیف و ناپدید گردیده است ( > y y d ). این مسیر تحول را می توان چنین نوشت :







احتمال می رود که آوای g ( گ ) سامی باستان در زمینة مورد بحث ما بسیار زود شروع به تحول کرده باشد. از تلفظ سنّتی قرّای قرآن و از نظریات بنیادی نحویان عرب در بارة تولید و ادای این واج و از روی تغییرات آن (پدیده های اِدغام و اِبدال که نحویان و لغویان متذکر شده اند) که منوط و مشروط به مجاورت آواهای دیگر بود، می توان به حق نتیجه گرفت که از آغاز دورة کلاسیک ، g ( گ ) انسدادی از طریق کامی شدگی یا بَرسایش یا حتی سوده شوندگیِ کامل لااقل در برخی از گویشها «باز» شد. قاعدتاً اختلافهایی نظیر تفاوتهایی که امروزه در زبانهای گفتاری در مورد تلفظ جیم وجود دارد، می بایست میان زبانهای باستانی گوناگون نیز موجود بوده باشد؛ برخی از این زبانها بی شک بسیار بیشتر از برخی دیگر در جهت سوده شوندگی تحول کرده بودند. از این گذشته ، می بینیم که این فرآیند تحول هنوز هم ادامه دارد:



مثلاً در بیت المقدّس (اورشلیم )، ناظری اروپایی (روزن ) متوجه شده است که dj ( ج ) برسوده ای که وی در کودکی در تلفظ جیم شنیده بود، در تلفظ کنونی ، j ( ژ ؛ کامی ـ لَثَوی ) شده است ( رجوع کنید به لیتمان ، ص 3، یادداشت 1). در برخی از گویشها که تلفظ رایج جیم اکنون j ( ژ ) است ، اِبدال به د یا گ را فقط این گونه می توان توجیه کرد که اینها بازمانده های ثابت حالت پیشتری در مرحله ای نسبتاً جدید از تحول این همخوان است ( رجوع کنید به بروکلمان ، > اساس < ، ج 1، ص 235ـ236).

نحویان عرب جیم را از حروفِ «شدیدة » (یعنی یک صامت انسدادی که تلفظ dj ( ج ) بَرسوده و j ( ژ ) سایشی را منتفی می سازد) و «مَجهورة » یعنی واکدار می دانستند ( رجوع کنید به سیبویه ، ج 4، ص 434؛ زمخشری ، ص 466؛ و جز اینها). در بارة مخرج آن ، تعبیر اصطلاحِ «شَجْریّة » که خلیل بن احمد برای آن ذکر کرده ( رجوع کنید به زمخشری ، همانجا) دشوار است ولی توصیفی که سیبویه از آن کرده (ج 4، ص 433) آشکارا حاکی از این است که آلت فعال تلفظ آن میانة زبان (یعنی جلوی زبان ) و میانة سَختکام است . در جای دیگر، اینان (سیبویه ، ج 4، ص 432؛ و غیره ) تلفظ جیم را مانند کاف (که در بغداد و یمن رایج بود) و مانند حرف شین ، یعنی در حقیقت مانند گ (g) در مورد اول و ژ (j) در مورد دوم ، مردود می دانستند. از سوی دیگر، چون تصریح به جلوی زبان (و نه نوک زبان ) احتمال y d ( d کامی شده ) را منتفی می سازد، فقط احتمال y g (انسدادی ظَهری میانکامی کامی شده ) باقی می ماند. نحویان عرب ظاهراً همین را یگانه تلفظ صحیح جیم می دانستند. این تلفظ واجد شرایط لازم است و از این گذشته ، به آسانی با اِبدال یاء به جیم که در بعضی قبایل معمول است ، تطبیق می کند (رابن ، جدول 19). در قرائت سنّتی عربی ، تلفظ dj برای جیم مورد قبول عموم است .

] ج در عربی با همخوانهای سه گانة ب ، د ، ع خوشه می سازد، مانند جب در حُجب ، جد در واژة مَجْد ، و جع در واژة سَجْع . همچنین با برخی از همخوانهای سایشی همنشین می شود و خوشه های دو عضوی زیر را پدید می آورد:



ُ ج در زوج

سج در نسج

ضج در نضج

جز در عجز

جو در هجو

جه در وجه

این خوشه ها در فارسی دیده نمی شوند ( رجوع کنید به خانلری ، ج 1، ص 3؛ ابوالقاسمی ، ص 10؛ ثمره ، ص 134ـ135).

اگر در عربی در ساختمان کلمه ای ، ج با ق یا ص یا ط جمع شود، آن کلمات حتماً معرّب هستند، مانند قَجَک / غَژَک ، صاروج / ساروج . [

در گویشهای جدید عربی ، می توان تلفظ جیم را به طورکلی چنین گروهبندی کرد:

1) حفظ تلفظ اصلی گ (g) : این تلفظ ظاهراً در سده های میانه در عَدَن معمول بوده است (به گفتة مقدسی ، ص 96، سطر 14). امروزه در مَسقط و در گویشهای یمنی و در گویشهای گوناگون بادیه نشینان ناحیة مرکزی عربستان یافته می شود. همچنین در دَثینَه (جنوب غربی عربستان ) در صرف افعالی که فاءالفعل آنها جیم است ، شنیده می شود (در این مورد گ و پیشوند تصریفی هجای واحدی تشکیل می دهند، مثلاً ـ yigza ( یِگْزَع ) ). در ظُفار (جنوب شرقی جزیرة العرب ) این تلفظ دیگر وجود ندارد مگر در شعرخوانی ، یعنی جنبة قدیم و تقریباً تکلف آمیز دارد. این تلفظ مخصوص گویشهای مصر سفلا، به ویژه قاهره ، نیز هست . دیگر اینکه در بیشتر گویشهای شمال مراکش و در ندرومه (الجزایر)، جیم وقتی که در مجاورت یک آوای صفیری یا کامی ـ لثوی واقع شود، اِبدال به g ( گ ) می شود.

2) تلفظ جیم به شکل y g یا y d : این تلفظی است که در بیشتر گویشهای اعراب بدوی شمال و مرکز و جنوب جزیرة العرب شنیده می شود. فلاحان و بادیه نشینان مصر علیا هم آن را بدین گونه تلفظ می کنند. در ظفار هم گاهی شنیده می شود.

3) تلفظ جیم مانند یاء (y) : امروزه این تلفظ به طور وسیعی در منطقة سفلای رود فرات رایج است . در ظفار رایج ترین تلفظ است . در گویشهای گوناگون جنوب غربی عربستان معمول است ولی منظماً رعایت نمی شود. این تلفظ را در شماری از قبایل شمال عربستان (به ویژه قبیلة سَردیه و قبیلة سِرحان ) و در







جوف نیز شنیده اند (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به کانتینو ، > دروس آواشناسی عربی < ، ص 74). در دیگر گویشهای عربی فقط چند مثال پراکنده را می توان ذکر کرد.

4) تلفظ جیم مانند dj ( ج ): این تلفظ در عصر طلایی ادبیات کلاسیک عرب در عراق وجود داشته است (بنا بر تعبیر بروکلمان در > مجلة آشورشناسی < ، دورة 13 ( 1898 ) ، ص 126، و در > اساس < ، ج 1، ص 122). در برخی از نقاط منطقة مرکزی عربستان یافته می شود. رایج ترین تلفظ در یمن است . در مکه و عراق، در میان مسلمانان بیت المقدس (اورشلیم) و در حلب رایج است. بیشترین رواجش در بخشهای روستایی فلسطین و اردن و شام است. در بیابان شام در میان طوایف شبانان صحرانشین منظماً به کار می رود. در شمال افریقا، هم در گویشهای روستایی و هم در گویشهای شهری شمال الجزایر، استعمال تقریباً عام دارد ( برای تفصیلات دقیق تر ر.ک.ب: کانتینو، < دروس آواشناسی عربی >، ص 75). استعمال آن در طنجه و شاید در برخی نقاط شمال مراکش در موارد " تشدید" باقی مانده است ( مثلاً قجه ("طره")، ولی در جمع: kujej).

5) تلفظj (ژ) برای جیم: در شام و فلسطین و اردن ( در دمشق، نابلس، یافا، بیت المقدس در مسیحیان، و غیره ) این تلفظِ شهرنشینان است . در سراسر لبنان (به جز در شمال بِقاع که در آنجا dj تلفظ می شود)، جَبَل الشرقی و جَبَل الدروز، جیم را ژ تلفظ می کنند. این تلفظ در برخی از نقاط شمال الجزایر هم یافته می شود. احتمالاً تلفظ معمول جیم در گویش عربی غَرناطه (گرانادا ) نیز بوده است .

6) تلفظ z ( ز ) برای جیم : سرانجام باید ذکر کنیم که در شهرهای شمال افریقا می توان گرایش برخی از مردم را به اِبدال ژ به ز ملاحظه کرد. این گرایش ظاهراً محدود به برخی از گروههای اجتماع (کلیمیان ) یا طبقات اجتماع (طبقة پایین تر مردم در شمال مراکش ) است و چندان عمومیت ندارد که بتوان آن را پدیده ای بیش از تلفظات فردی دانست .

همة تلفظهای جیم که در بالا ذکر کردیم ، واکدار است . بعضی تلفظهای بی واک شده هم برای آن شناخته شده است ، ولی اینها کاملاً محلی است : §c ( چ ) در تَدْمُر و در برخی از روستاهای جَبَل الشرقی ، ts در سُخْنه (میان تدمر و فرات ).

در عربی کلاسیک ، جیم مورد بعضی دگرگونیهای مشروط (ادغام ، ابدال ) قرار می گیرد ( رجوع کنید به کانتینو، > دروس آواشناسی عربی < ، ص 72ـ73؛ برای دگرگونیهای مختلف در گویشهای جدید رجوع کنید به همان ، ص 76ـ79؛ برای تقابلهای آواشناختی واجِ جیم رجوع کنید به همو، > «طرح » < ، > گزارشنامة انجمن زبان شناسی پاریس < ، دورة 126، ص 18، 102؛ در مورد ناسازگاریهای آن رجوع کنید به همان ، ص 135).

---

منابع :
(1) ( محسن ابوالقاسمی ، دستور تاریخی زبان فارسی ، تهران 1375 ش ؛
(2) یداللّه ثمره ، آواشناسی زبان فارسی : آواها و ساخت آوایی هجا ، تهران 1378 ش ؛
(3) پرویز خانلری ، تاریخ زبان فارسی ، تهران 1365 ش ؛
(4) محمودبن عمر زمخشری ، المفصّل فی علم اللغة ، چاپ محمد عزالدین سعیدی ، بیروت 1410/1990؛
(5) عمروبن عثمان سیبویه ، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون قاهره ، ? 1385/1966، چاپ افست بیروت 1411/1991 ) ؛
(6) آ. کریمسکی ، «لفظ الجیم العربیّة »، المشرق ، سال 1، ش 7 (1898)؛
(7) مقدسی ؛


(8) M. Bravmann, Materialien und Untersuchungen zu den phonetischen Lehren der Araber , Gخttingen 1934, 48-49;
(9) C. Brockelmann, Grundriss ,  , 122-123 and references;
(10) J. Cantineau, Cours de phonإtique arabe , Algiers 1941, 71-79;
(11) de Landberg, ـtudes sur les dialectes de l , Arabie mإridionale , I , 539, II , 353, n.4, 806, n.1;
(12) idem, Glossaire Dath  nois , I , 256-257;
(13) E. Littmann, Neuarabische Volkspoesie ;
(14) C. Rabin, Ancient West-Arabian, London 1951, 31, 126;
(15) N. Rhodokanakis, Der vulgجrarabische Dialekt im D ¤ofa r , I , p. VIII , II , 78-79;
(16) A. Schaade, S  ¦bawaihi , s Lautlehre , Leiden 1911, 72-74;
(17) A. Socin, Diwan aus Centralarabien , III , & 161;
(18) K. Vollers, The Arabic sounds , in Proc. IX th Orient. Congress , London 1892, II , 143;
(19) idem, Volkssprache und Schriftsprache im alten Arabien , Strasbourg 1906, 10-11.

/ و. مارسه ـ ( ه . فلایش ) ، با اندکی تلخیص از ( د.اسلام ) /

) در زبانهای غیر از عربی . در فارسی حرف ج نشانة یک همخوان بَرسودة کامی واکدار است که همتای بی واک آن چ می باشد. صامت انسدادی نَرمکامی واکدار همیشه با حرف گ نشان داده می شود، گرچه در واژه های ایرانیِ معرّب ، ج غالباً نمایندة این گ ایرانی است (مثلاً جاموس ، از گاومیش در فارسی ).

] در فارسی ، همخوان ج باستانی (در آغاز و میان کلمه ) در دورة میانه و نو به « ز » بدل شده است :



ج در فارسی با حروف ن ، م ، ر این خوشه ها را می سازد: رج در خرج ، جر در اجر ، جم در حجم ، نج در گنج ( رجوع کنید به خانلری ، ج 1، ص 346؛
ابوالقاسمی ، ص 10؛
ثمره ، ص 134ـ 135). [

حرف چ از روی ج ساخته شده و به جای یک نقطه سه نقطه

دارد. ( در شعر فارسی ، بعضی از شاعران ، ظاهراً به دلیل نزدیکی مخرج این دو، ج را با چ قافیه کرده اند، چنانکه فردوسی چاچ را با عاج (ج 7، ص 115) و منوچهری (ص 227) رنجه را با غنچه قافیه کرده است . )

در ترکی عثمانی ، ج و چ مانند فارسی و با همان ارزشهای آوایی به کار می رود، جز اینکه در بعضِ مواضع که از لحاظ واژ ـ واجی مشروط است ، تقابل واکدار/ بی واک از میان می رود. در املای جدید ترکی ، جیم و چیم معمولاً به ترتیب با حرف c و µ نشان داده می شوند، ولی µ گاهی ممکن است نمایندة یک جیم اصلی باشد.

در اردو dj ( جیم ) و §c ( چه ، چیم ) مانند فارسی ، همخوانهای بَرسودة کامی اند ولی در موقع تلفظ آنها، غالباً اما نه مستمراً، نوک زبان به پشت دندانهای پایین تکیه می کند و پسِ زبان با کام تماس می گیرد. در میان سخنگویان کم سوادتر، به ویژه در مناطقی از هندوستان که از مراکز عمدة فرهنگ اسلامی دورند، به جای چهار آوای ز ( زاء و ذال و ضاد و ظاء )، dj ( ج ) گفته می شود، و این موضوع گاهی به «بازپس سازی » های نادرست می انجامد، مثلاً موزود به جای موجود . هم ج و هم چ همراه با دَمِش نیز وجود دارد، و در این صورت ، ج و چ را با های دو چشم می نویسند: جه و چه .

در سِندی ، علاوه بر ( ج ) dj و ( جه ) djh ، همخوان برسودة «مَکِشی » («درونسوی ») کامیِ واکدار نیز یافته می شود که به

شکل ح (با دو نقطة عمودی ) نوشته می شود. دگرگونیهای دیگر

جُفتِ جیم / چیم یکی چ دَمشی h) §(c است که به شکل ح نوشته می شود و دیگری آوای خیشومیِ کامی n که با دو نقطة

افقی نشان داده می شود: ح .

در پشتو، علاوه بر ج و چ ، دو همخوان برسودة دندانی dz و

ts هم وجود دارد که هردو با نشانة ح نوشته می شوند.

---

منابع :
(20) ( محسن ابوالقاسمی ، دستور تاریخی زبان فارسی ، تهران 1375 ش ؛
(21) یداللّه ثمره ، آواشناسی زبان فارسی : آواها و ساخت آوایی هجا ، تهران 1378 ش ؛
(22) پرویز خانلری ، تاریخ زبان فارسی ، تهران 1365 ش ؛
(23) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، ج 7، چاپ م .ن . عثمانوف ، مسکو 1968؛
(24) احمدبن قوص منوچهری ، دیوان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1347 ش ) ؛


(25) Linguistic survey of India , vols. X (Pashto ¦), VIII/ 1 (Sindh ¦), IX /1 (Urdu ¦);
(26) D. N. MacKenzie, "A standard Pashto", BSO [ A ( S , XXII /2 (1959), 231-235;
(27) Mohiuddin Qadri, Hindustani phonetics , Paris )1931?(, R. L. Turner, "Cerebralization in Sindh ¦ ", JRAS (1924), 555-584;
(28) idem, "The Sindh ¦recursives...", BSO ) A ] S , III /2 (1924), 301-315;


نیز رجوع کنید به

(29) EI 2 , s.vv. "Afgha ¦n. II : the Pashto language" (by G. Morgenstierne), "Urdu ¦. 1: language" (by C. Shackle).

/ ج . برتن ـ پیج ( د.اسلام ) /