ثمود ، از اقوام باستانی شمالی غربی شبه جزیرة عربستان که بر اساس آیات قرآن کریم به سبب انکار قیامت و نافرمانی دچار عذاب الاهی شدند.

1) در منابع تاریخی . چون روایت قرآنی در بارة این قوم ما به ازای توراتی ندارد، باستان شناسانی که به روایات تورات ــ دست کم به عنوان نقطة شروع پژوهشهای خود ــ متکی بودند، در وجود این قوم تردید کردند ( رجوع کنید به موسی ، ص 58؛
نَدَوی ، ج 1، ص 116؛
قس سالم ، ص 77، به نقل از کوسن دو پرسوال ، که میان ثمودیان و حوریان در تورات ( سفر پیدایش ، 14:6 ) مشابهتی دیده است ). اما از سدة سیزدهم / نوزدهم به بعد، یافته های باستان شناسان وجود این قوم را تأیید کرد. از جملة این یافته ها، کتیبة سارگن دوم (حک : 722ـ 705 ق م )، پادشاه آشور، است که در آن از ثمودیان ــ که منازعاتی با آشوریان داشتند ــ نام برده شده است ( رجوع کنید به جوادعلی ، ج 1، ص 324؛
ندوی ، ج 1، ص 115). در نوشته های بطلمیوس ، پلینیوس (ج 2، ص 457) و دیودوروس نیز به ثمودیان اشاره شده است ( رجوع کنید به موسی ، ص 59؛
جوادعلی ، ج 1، ص 325).

نخستین بار، دواتی ــ که در 1293ـ1294/1876ـ1877 از حِجْر * (در شمال غربی عربستان ) دیدن کرد ــ مهم ترین کاوشهای باستان شناسی تمدن ثمودی را انجام داد و سپس اویتینگ ، هوبر ، فیلبی ، ژوسن و سووینیاک کار او

را پی گرفتند و به کتیبه های کوتاه بسیاری به زبان ثمودی





در تَبوک ، تَیماء، طائف و مصر دست یافتند که تاریخ نگارش آنها سده های چهارم پیش از میلاد تا سوم میلادی است و اغلب در بارة موضوعات شخصی یا دینی است (جوادعلی ، ج 1، ص 328ـ329؛
برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ثمودی * که پیشینة کتیبه ها را تا سدة هشتم پیش از میلاد عقب می برد). بناهای باشکوهی با نقوش پرندگان و حیوانات در مدائن صالح در دامنة کوه اَثالِث ، در مغرب حِجْر، که بقایای اجساد انسانی در آن قرار داشته نیز این گمان را به وجود آورد که این بناها آرامگاه ثمودیان بوده است (موسی ، ص 56 ـ57؛
د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

یادکرد از ثمودیان در منابع مختلف باستانی ، عمدتاً مربوط به فاصلة زمانی بین قرن هشتم پیش از میلاد تا قرن دوم میلادی است ( رجوع کنید به آذرنوش ، ص 34ـ36).

بر اساس تاریخ نگاری مسلمانان ، زمان ظهور حضرت صالح در میان این قوم مقدّم بر نبوت ابراهیم علیه السلام بوده ( رجوع کنید بهطبری ، ج 1، ص 216؛
مسعودی ، تنبیه ، ص 81؛
ابن جوزی ، ج 1، ص 256) و میان قوم عاد (2400 ق م ) تا ثمود نیز حدودِ پانصد سال فاصله بوده است (سعد زغلول ، ص 113). در برخی از مآخذ به جا مانده از ادوار متأخرتر نیز از اقوام ثمودی یاد شده



است . کتیبة دو زبانة یونانی ـ آرامی متعلق به سدة دوم میلادی بیانگر ورود این قوم به عرصة فرهنگ و تمدن رومی است . در همین دوره ، هر چند مناسبات امپراتوری روم و اتحادیة قبایل ثمودی را بسختی می توان پی گرفت ، شواهد کافی از دوستی و پیوند نزدیک میان آنان وجود دارد که به ویژه در همکاری رومیان در ساختن معبد رَوّافه منعکس شده است . همچنین قرائنی حاکی از نقش ثمودیان به عنوان محافظان کاروانهای رومی است ( رجوع کنید به گراف ، ص 11ـ12).

در سدة پنجم میلادی نیز، که رومیها شمال عربستان را تصرف کردند، حدود سیصد تن از قوم ثمود در لشکر امپراتوری روم در فلسطین و مصر خدمت می کردند و احتمالاً در حمله به نبطیان ، رومیها را یاری دادند (ندوی ، ج 1، ص 116؛
جوادعلی ، ج 1، ص 326؛
د. اسلام ، همانجا).

مسکن قوم ثمود در ناحیة حِجر، در ساحل دریای سرخ نزدیک وادی القری بود (اصمعی ، ص 58؛
طبری ، ج 1، ص 226ـ227؛
جوادعلی ، ج 1، ص 323)، که در مسیر شام به مکه قرار داشت (مسعودی ، مروج ، ج 2، ص 156). استرابون این منطقه را اگره ، و پلینیوس (همانجا) آن را هگره ضبط کرده است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «حجر»؛
جوادعلی ، ج 1، ص 325). بطلمیوس حِسْما و حجاز را اقامتگاه ثمودیان دانسته است ( رجوع کنید به گراف ، ص 11). در قرآن حدود محل سکونت قوم ثمود معیّن نشده ، ولی اشاره شده است که آنان خانه های خود را در «وادی » از سنگ می ساختند ( رجوع کنید به فجر:9). جوادعلی (ج 1، ص 328) بلندیهای حجاز و بخشی از اردن امروزی را مسکن آنان دانسته است .

مطالعات محققان در بارة زبان و خط ثمودیان هنوز به نتیجة مورد اتفاقی نینجامیده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به جوادعلی ، ج 1، ص 328ـ330؛
نیز رجوع کنید به ثمودی * ؛
برای نمونة خط منسوب به قوم ثمود رجوع کنید به جوادعلی ، ج 1، ص 327). آنان بت پرست بودند. نام رَضو/ رضی از بتهای معروف عرب شمالی ، صَلْم از اصنام منطقة تیماء، و دیگر آلهة این مناطق ، در کتیبه های ثمودی آمده است ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 328ـ331). به گفتة گراف (ص 11)، محراب روّافه عبادتگاه مرکزی و محل گردهماییهای اتحادیة قبایل ثمودی بود. این محراب همچنین در مسیر جادة تجاری بزرگ نبطی قرار داشت و ارتباط رومیها را با قبایل ثمودی بر قرار می کرد. نقش صلیب و نام مسیح که در 476 میلادی بر یکی از کتیبه های ثمودی متعلق به 267 میلادی ، افزوده شده گواه آن است که مسیحیت در دوره ای در میان ایشان رواج داشته است (جوادعلی ، ج 1، ص 328).

ثمودیان ، چنانکه از متن گِل نبشته ها بر می آید، عمدتاً کشاورز بودند و برخی از ایشان ، به سبب موقعیت مراکز مسکونی خود در مسیر تجاری شام و مصر، به بازرگانی نیز اشتغال داشتند (همان ، ج 1، ص 330). همچنین حق عبور کاروانهای تجاری رومی و نبطی از سرزمینهای تحت اختیار ثمودیان ، یکی از مهم ترین منابع ثروت ثمودیان بود. ضمناً، متن کتیبه های ثمودی بیانگر زندگی شبانی در میان ایشان است (گراف ، ص 12). داستان ثمود در قرآن تا حدی نشانه هایی از مدنیت ثمودیان را آشکار می کند، از جمله اهمیت آب و چرخة زمانی استفاده از آن ، وجود معماری ویژه و متکی بر سنگ ، طول عمر و وسعت معیشت آنان و سرانجام سهم زنان در جامعة ثمودی که در تفاسیر متعدد این داستان بر آن تأکید شده است (برای نمونه رجوع کنید به ثعلبی ، ص 57 ـ62؛
طوسی ، ج 4، ص 448ـ 455 و تفاسیر متعدد دیگر). گفته شده که به کارگیری سنگ در ساخت بناها و نیز احداث معابد و آرامگاهها در کوهها تحت تأثیر تمدن مصر بر قوم ثمود بوده است (موسی ، ص 59 ـ 60). پیگولوسکایا (ص 533 ـ534) احتمال داده است که ثمودیان از اقوام کوچگری بوده اند که به مرحلة معیّنی از رشد اجتماعی در نظام قبیله ای رسیده بودند. در حالی که بنا به نظری ، ثمودیان ، با توجه به تعدد و پراکندگی و ویژگیهای متفاوت زبانیِ کتیبه های ثمودی ، نه یک قبیله بلکه اتحادیه ای از قبایل متعدد بوده اند ( رجوع کنید به گراف ، ص 11ـ12).

ظاهراً قوم ثمود در پی بلیه ای ناگهانی تقریباً به طور کامل نابود شد ( رجوع کنید به سورآبادی ، ص 81؛
سالم ، ص 75؛
موسی ، ص 67؛
برای آگاهی از بحث قرآنی آن رجوع کنید به بخش 2).

بازماندگانِ اندکِ این بلیه از سرزمین حجر گریختند و به مکه (مقدسی ، ج 3، ص 41)، رمله ، سامره و غَزّه (مسعودی ، مروج ، ج 2، ص 159) مهاجرت کردند. مصطفی مراد دباغ (ص 21ـ22) وجود اماکن متعدد با نام صالح پیامبر را در فلسطین ، دلیل سکونت بازماندگان ثمود در فلسطین دانسته است . به عقیدة برخی (از جمله ابوالفرج اصفهانی ، ج 4، ص 302، 307) قبیلة ثقیف * از اخلاف ثمود بوده اند، اما ابن خلدون (ج 2، ص 26) در صحت این گفته تردید کرده است . به قولی ، بنی هلال فرزندان قوم ثمودند (جوادعلی ، ج 1، ص 328).

از قوم ثمود در سروده های شاعران عصر جاهلی و شاعر مُخَضْرَمی چون حَسّان بن ثابت یاد شده است ( رجوع کنید به سالم ، ص 76؛
اصمعی ، ص 59؛
جوادعلی ، ج 1، ص 323).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) کتاب مقدّس . عهد عتیق ؛
آذرتاش آذرنوش ، «نگاهی بتاریخ قوم ثمود»، مقالات و بررسیها ، دفتر 9ـ12 (بهار ـ تابستان

(3) 1351)؛
(4) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(5) ابن خلدون ؛
(6) ابوالفرج اصفهانی ؛
(7) عبدالملک بن قریب اصمعی ، تاریخ العرب قبل الاسلام ، چاپ محمدحسن آل یاسین ، بغداد 1379/1959؛
(8) نینا ویکتوروونا پیگولوسکایا، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده های چهارم ـ ششم میلادی ، ترجمة عنایت اللّه رضا، تهران 1372 ش ؛
(9) احمدبن محمد ثعلبی ، قصص الانبیاء، المسمّی ' عرائس المجالس ، بیروت : المکتبة الثقافیه ، ( بی تا. ) ؛
(10) جوادعلی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛
(11) مصطفی مراد دباغ ، القبائل العربیة و سلائلها فی بلادنا فلسطین ، ( بیروت ) 1986؛
(12) سید عبدالعزیز سالم ، تاریخ العرب فی عصر الجاهلیة ، ( اسکندریه ) 1988؛
(13) سعد زغلول عبدالحمید، فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بیروت 1976؛
(14) عتیق بن محمد سورآبادی ، قصص قرآن مجید ، بر گرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی ، چاپ یحیی مهدوی ، تهران 1365 ش ؛
(15) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(16) طوسی ؛
(17) مسعودی ، تنبیه ؛
(18) همو، مروج (بیروت )؛
(19) مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛
(20) محمد عزب موسی ، دراسات اسلامیّة فی التفسیر و التاریخ ، بیروت 1980؛


(21) EI 2 , s.vv. " A l-H ¤idjr" (by F. S. Vidal), "Thamu ¦d" (by Irfan Shah ªâd);
(22) David F. Graf, "The Saracens and the defense of the Arabian frontier", Bulletin of the American schools of Oriental research , no. 229 (Feb. 1978);
(23) Muz ¤affar-Ud- d ¦ân Nadv ¦â, A geographical history of the Qur , an , vol.1, Lahore 1981;
(24) Pliny [the Elder], Natural history , with an English translation, vol.2, ed. & tr. H. Rackham, Cambridge, Mass. 1947.

/ گروه فرهنگ و تمدن /

2) در قرآن . واژة ثمود را برخی عربی به معنای آب اندک (از جمله فراهیدی ؛
جوهری ، ذیل «ثمد») و برخی واژه ای غیرعربی (از جمله راغب اصفهانی ، ذیل «ثمد») دانسته اند. ظاهراً ثمود نام قبیله (طوسی ، ج 4، ص 448) یا نام جدّ این قبیله دانسته شده است (ابن کثیر، ص 112).

به قوم ثمود 26 بار در قرآن اشاره شده است ( رجوع کنید به عبدالباقی ، ذیل واژه ). در قرآن کریم ثمودیان جانشینانِ قوم عاد * معرفی شده اند (اعراف : 74) و در یادکرد اقوام و پیامبران پیشین نیز داستان این قوم پس از قوم عاد آمده است (برای نمونه رجوع کنید بهاعراف : 65ـ73 ؛
هود:59 ـ61؛
شعراء:123ـ141؛
ذاریات : 41ـ 43؛
قمر:18ـ23؛
فجر:6ـ9) که به نظر می رسد این ترتیب قرآنی ، ترتیب تاریخی این دو قوم را نیز می رساند (خالدی ، ج 1، ص 270ـ271).

بنا بر قرآن ، قوم ثمود به پرستش غیرخدا می پرداختند و مشرک بودند (برای نمونه رجوع کنید به اعراف :73؛
هود:61ـ62، 68).

در یک حدیث از امام باقر علیه السلام آمده است که قوم ثمود هفتاد بت داشتند و آنها را می پرستیدند ( رجوع کنید به کلینی ، ج 8 ، ص 185). بنا بر روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام ، این قوم صخره ای بزرگ را می پرستیدند و سالی یک بار همگی پیرامون آن گرد می آمدند و در برابرش قربانی می کردند ( رجوع کنید به کلینی ، ج 8 ، ص 187). همچنین بر اساس آیاتِ 4 و 5 سورة الحاقه ، آنان منکر قیامت و ثواب و عقاب بودند ( رجوع کنید به طوسی ، ج 10، ص 94).

بنا بر آیات قرآن ، خداوند پیامبری را به نام صالح * ، که از قوم ثمود بود، برای هدایت این قوم بر انگیخت تا آنان را از پرستش غیرخدا به یکتاپرستی فرا خواند ( رجوع کنید به اعراف :73؛
هود:61؛
شعراء:141ـ142؛
نمل :45). به نوشتة مفسران در تفسیر آیة «کَذَّبَتْ ثَمُودُ المُرْسَلینَ» (شعراء:141)، قوم ثمود با تکذیب حضرت صالح ، در حقیقت همة فرستادگان الاهی را تکذیب کردند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ؛
طبرسی ، ذیل آیه ). آنان از صالح علیه السلام برای اثبات مدعایش تقاضای معجزه کردند (شعراء: 154). طبق روایات ، نوع معجزه را نیز مشخص نمودند و از صالح علیه السلام خواستند از درون صخرة بزرگی ، که آن را محترم می شمردند و عبادتش می کردند، ناقه (شتر ماده )ای شیرده بیرون آورد ( رجوع کنید به کلینی ، همانجا؛
ثعلبی ، ص 58). خدا خواستة آنان را برآورد و صالح از ایشان خواست که ناقه را به حال خود واگذارند و به آن آزار نرسانند، در غیر این صورت ، گرفتار عذاب الاهی خواهند شد ( رجوع کنید به اعراف : 73؛
هود: 64؛
شعراء: 156). از قرآن دانسته می شود که برخی خصوصیات ناقة صالح با شترهای دیگر متفاوت بوده است ( رجوع کنید به شعراء: 155).

بر پایة قرآن کریم ، قوم ثمود در برابر دعوت صالحِ پیامبر به دو دستة متخاصم تقسیم شدند ( رجوع کنید به نمل :45). به نظر طباطبائی ( رجوع کنید به ذیل آیه )، معنای آیه این نیست که آنان به دو دستة مشخص و معیّن تقسیم شدند، بلکه مقصود این است که شماری از آنان ایمان آوردند و برخی کفر ورزیدند. آنان ، بنا بر مضمون آیة 75 سورة اعراف ، در حقیقت سه گروه شدند: سران قوم که استکبار ورزیدند، مستضعفانی که ایمان آوردند و مستضعفانی که کفر ورزیدند.

قرآن کریم همچنین از نُه گروه تبهکار در قوم ثمود یاد کرده است که هم سوگند شدند تا صالح علیه السلام و خانواده اش را در یک شبیخون به قتل رسانند و سپس کشتن آنها را انکار کنند ( رجوع کنید بهنمل : 48ـ49)، اما آنان نمی دانستند که خداوند متعال از نیرنگشان آگاه است و نابودشان خواهد کرد ( رجوع کنید به نمل : 50 ـ51). بنا بر بعضی گزارشها، آنان نُه تن بودند که سرانجام خداوند مخفیگاهشان را که در غاری بود، بر سرشان فرود آورد و نابودشان کرد ( رجوع کنید به ثعلبی ، ص 59 ـ60؛
ابوالفتوح رازی ، ج 8 ، ص 276).

بر اساس آیات قرآن ، قوم ثمود از فرمان پروردگارشان در بارة آزار نرساندن به ناقه سرپیچی و آن را پِی کردند (اعراف : 77؛
شعراء: 157؛
شمس : 14). بنا بر آیة 29 سورة قمر، آنان یک تن را برای این کار انتخاب کردند که قرآن کریم او را نگون بخت ترین این قوم خوانده است ( رجوع کنید به شمس :12). طباطبائی از سیاق آیات پایانی سورة شمس نتیجه گرفته است که ثمودیان آن شخص را به این کار واداشتند. رسول خدا صلی اللّه علیه وآله و سلم در حدیثی ، قاتل ناقة صالح علیه السلام را از متنفذان و بزرگان قوم ثمود معرفی کرده است ( رجوع کنید بهابن حنبل ، ج 4، ص 17؛
تِرمِذی ، ج 5، ص 111). نام این شخص در روایات ، قُداربن سالف ذکر شده ( رجوع کنید به طوسی ، ج 9، ص 454) که به احمر ثمود شهرت داشته و در زبان عربی مَثل شومی و شقاوت است (ثعالبی ، ص 79).

شماری از مفسران شیعه ، با استناد به روایتی نبوی ، از همانندی کشندة ناقه صالح علیه السلام («أشْقَی الاوَّلین »، بدبخت ترین پیشینیان ) و قاتل علی علیه السلام («أشْقَی الا´خِرین »، بدبخت ترین آیندگان ) سخن گفته اند (برای نمونه رجوع کنید بهطَبْرِسی ؛
طباطبائی ، ذیل شمس :12).

پس از آنکه ثمودیان ناقه را پی کردند، حضرت صالح به آنان وعید داد که فقط سه روز دیگر از زندگانی در دنیا برخوردار خواهند بود ( رجوع کنید به هود:65). بر پایة برخی گزارشها، رنگ رخسار قوم ثمود در روز نخست زرد، روز دوم سرخ و روز سوم سیاه شد و در این روز به عذاب الاهی گرفتار آمدند به طوری که هیچکس از ایشان باقی نماند ( رجوع کنید به طبری ، ج 8 ، ص 225؛
طوسی ، ج 6، ص 21؛
ابوالفتوح رازی ، ج 8 ، ص 280ـ281).

قرآن کریم از عذاب قوم ثمود با عنوانهای «صاعِقَة » (آذرخش ؛
رجوع کنید به فصّلت :13، 17؛
ذاریات :44)، «صَیْحَة » (بانگ مرگبار؛
رجوع کنید به هود:67) و «رَجْفَة » (زمین لرزه ؛
رجوع کنید به اعراف : 78) یاد کرده است ولی ظاهراً میان این عناوین تعارضی وجود ندارد و آنها حاکی از مراحل و درجات گوناگون آن عذاب اند (خالدی ، ج 1، ص 293).

بر بنیاد برخی همانندیها که در قرآن آمده است ، «اَصحابُالْحِجْر» مذکور در آیة 80 سورة حِجْر، همان قوم ثمود است ( رجوع کنید به طبرسی ؛
ابوالفتوح رازی ؛
طباطبائی ، ذیل آیه ) و حِجْر نام سرزمینی بوده که این قوم در آنجا می زیستند (همانجاها). این سرزمین در وادی القری میان مدینه و شام قرار داشته است (یاقوت حموی ، ذیل «حِجر»).

روایت شده است که در زمان عزیمت سپاه اسلام از مدینه به تبوک ، هنگام عبور از ناحیة حِجر، رسول اکرم از بیم آنکه مبادا همراهانش دچار بلایی شوند که به قوم ثمود رسیده بود، دستور داد از آب آنجا ننوشند و با حالتی گریان از آنجا بگذرند (ثعلبی ، ص 62؛
ابوالفتوح رازی ، ج 8 ، ص 281ـ282).

قرآن کریم همچنین به مهارت قوم ثمود در ساختن خانه با تراشیدن کوهها و صخره ها (شعراء:149) و ساختن کوشکها و کاخها در دشتها (اعراف :74) و نیز به سرزمین آباد و حاصلخیز آنان (شعراء:147ـ 148) اشاره کرده است (برای تفصیل

قصه ها و روایات شیعه و سنّی در بارة قوم ثمود، مثلاً رجوع کنید بهثعلبی ، ص 57 ـ63؛
ابن کثیر، ص 112ـ126؛
مجلسی ، ج 11، ص 370ـ 394).

---

منابع :
(25) علاوه بر قرآن ؛
(26) ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(27) ابن کثیر، قصص الانبیاء ، چاپ سید جمیلی ، بیروت 1410/1990؛
(28) ابوالفتوح رازی ، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن ، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح ، مشهد 1365ـ1376 ش ؛
(29) محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، ج 5، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان ، بیروت 1403؛
(30) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( 1985 ) ؛
(31) احمدبن محمد ثعلبی ، قصص الأنبیاء، المسّمی ' عرائس المجالس ، بیروت : المکتبة الثقافیه ، ( بی تا. ) ؛
(32) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛
(33) صلاح خالدی ، القصص القرآنی : عرض وقائع و تحلیل احداثٍ ، دمشق 1419/ 1998؛
(34) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(35) طباطبائی ؛
(36) طبرسی ؛
(37) طبری ، جامع ؛
(38) طوسی ؛
(39) محمد فؤاد عبدالباقی ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، قاهره 1364، چاپ افست تهران ?( 1397 ) ؛
(40) خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛
(41) کلینی ؛
(42) مجلسی ؛
(43) یاقوت حموی .

/ علیرضا بهاردوست /

تصاویر این مدخل:
یکی از مقابرسنگی در مدائن صالح ،عربستان سعودی سیاه سفید منبع:Dictionary of Art , ed.Jane Turner , Willard , Ohio 1990 ,vol.2 p.250