ثُلا ، شهر و قلعه ای قدیمی در یمن . شهر ثلا در ارتفاع

سه هزار متری از سطح دریا و در فاصلة 40 تا 45 کیلومتری شمال غرب صنعا، پایتخت یمن ، بر روی تپه هایی سرخ رنگ

قرار گرفته است و از شمال شرقی به دشت عِیال سُرَیحْ و

عَمْران ، از مغرب به قلعة ثلا و از جنوب به شِبام کَوْکَبان و

حَبابه محدود می شود (اکوع ، ج 1، ص 260؛ الموسوعة الیمنیة ؛ مَقْحَفی ، 1985؛ همو، 1422؛ د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ). ثلا سابقاً جزو محافظة (استان ) صنعا بود و اکنون از مدیریه (شهر)های محافظة عَمْران به شمار می آید (مَقْحَفی ، 1422، همانجا).

این شهر از شش مرکز تشکیل شده است : حَبابه ، خَمیس ، ثلا، صُرْم ، بنی العباس و مرکزالمصانع . هر یک از این مراکز در بر گیرندة چندین روستاست (همانجا؛ حجری یمانی ، ج 1، ص 166ـ167).

ثلا آب و هوایی خوب و انواع درختان میوه دارد و مهم ترین محصول کشاورزی آن جو و گندم است (مقحفی ، 1422، همانجا). معادن آهک نیز در آن وجود دارد (ترسیسی ، ص 467).

این شهر، پس از صنعا، از زیباترین شهرهای

یمن به شمار می آید. خیابانهای شهر که سابقاً سنگفرش بوده ، آسفالت شده و شهر نیز توسعه یافته و خانه های چند طبقه در آن ساخته شده است (مقحفی ، 1422، همانجا؛ زکریا، ص 148ـ149).





ثلا به داشتن مساجد مشهور است ، از جمله مسجد سعید، جامع الرضوان ، مسجد امام مطهربن شرف الدین ، و الجامع الکبیر (مقحفی ، 1422، همانجا؛ حجری یمانی ، ج 1، ص 166).

گلازر که در 22 صفر 1301/ 5 دسامبر 1883 از این شهر دیدن کرده ، آن را بسیار پاکیزه با کوچه های تنگ و خانه های بسیار بلند و همانند هم وصف نموده است ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ). پیرامون شهر ثلا را دیواری بسیار محکم و بلند احاطه کرده بوده که شش دروازه داشته است به نامهای باب المَیّاح ، باب المَحامِیْت ، باب الفَرْضَه ، باب الهادی (یا ساعد)، باب المِشْراق و باب السلام (مقحفی ، 1422، همانجا).

در سالهای اخیر، طی نهضتی عمرانی ، ثلا توسعه یافته و توسعة شهری آن از دیوار کهن آن فراتر رفته است (همانجا). مَقْحَفی (1985، ص 74) جمعیت آن را 343 ، 3 تن ضبط

کرده است .

پیشینه . نام این شهر به صورتهای ثُلا و ثِلا ضبط شده است ( رجوع کنید به یاقوت حموی ، ذیل مادّه ؛ حجری یمانی ، همانجا؛ اکوع ، ج 1، ص 259). اهالی ثلا را ثلایی می خوانند (مقحفی ، 1422، ذیل «الثلایا»). برخی از مورخان یمنی این شهر را به ثلابن لُباخة بن أَقیان بن حِمیَرالاَصغر نسبت داده اند ( رجوع کنید به مقحفی ، 1422، ذیل مادّه ؛ همو، 1985؛ حجری یمانی ، همانجاها).

ساکنان ثلا از دیرباز، قوم مَرّانیها بودند که شاخه ای از قبیلة بزرگ هَمْدان محسوب می شوند. امروزه نیز آنان در کنار حِمْیَریها و برخی طوایف و قبایل دیگر در این شهر سکونت دارند (مقحفی ، 1422، همانجا؛ ابن حائک ، 1983، ص 212).

نام ثلا در حوادث سال 466 آمده است (ابن قاسم ، قسم 1، ص 266ـ267). این شهر در دوران حکومت ایوبیان در یمن (569ـ626) اهمیت سیاسی و نظامی بیشتری یافت .

قبایل یمنی در 587 ، هواداران سلطان طُغْتَکین ایوبی را از شهر بیرون راندند و امیر اتابک سنقر در 608 بخشی از ثلا را



ویران نمود (همان ، قسم 1، ص 338، 395).

در 623، سپاه اشراف (شماری از سادات زیدی یمن ) به فرماندهی شریف عزالدین محمدبن امام منصورعبداللّه بن

حمزه پس از شکست خوردن از سپاه امیربدرالدین حسن بن علی بن رسول به ثلا پناه بردند (همان ، قسم 1، ص 415؛ خَزْرَجی ، ج 1، ص 43). در صفر 646، امام احمدبن حسین قاسمی زیدی در ثلا قیام کرد و داعیانش را به همه جا فرستاد و بسیاری دعوت او را اجابت کردند (همان ، ج 1، ص 76). در پی این قیام ، میان سپاهیان امام زیدی و سلطان نورالدین عمربن علی بن رسول در حومة ثلا جنگهای بسیاری رخ داد که تا 649 ادامه داشت . در 667، امیرجمال الدین علی بن عبداللّه ، ثلا را تصرف کرد، ولی در همان سال اشراف یمن او را از ثلا بیرون راندند (ابن قاسم ، قسم 1، ص 430، 437، 455؛ خزرجی ، ج 1، ص 79، 153).

در 670، بنورسول * (خاندان حاکم در یمن ، حک : 626ـ 845) ثلا را محاصره کردند و سال بعد، امیرعلی بن عبداللّه و اشراف زیدی یمن در برابر سپاه شَعبی ناگزیر عقب نشینی و شهر را تسلیم آنان نمودند (خزرجی ، ج 1، ص 160، 163).

در 980، مطهربن شرف الدین (حک : 965ـ980)، مشهورترین امام زیدی یمن ، در ثلا وفات یافت (ابن قاسم ، قسم 2، ص 745).

از خاندانهای مشهور ثلا، آل أکْوَع ، آل مَقْحَفی و آل الحَسُوسَه هستند (مقحفی ، 1422، همانجا).

علمای بسیاری به شهر ثلا منسوب اند. مزار بیش از هفتاد تن از علما و مجتهدان بزرگ یمن در آنجاست (اکوع ، ج 1، ص 260).

از مشاهیر ثلا، امام الناصر داعی محمدبن یوسف بن صلاح بن مرتضی (متوفی 893)، عبداللّه بن شرف الدین یحیی بن شمس الدین (متوفی 973)، امام مطهر شرف الدین یحیی بن شمس الدین (متوفی 980)، صالح بن مهدی بن علی بن منصور ثلائی (متوفی 1108) بوده اند (اکوع ، ج 1، ص 263ـ277؛ نیز رجوع کنید به زَبّارِه یمنی ، ج 1، ص 343، 475). از مشاهیر معاصر آن نیز ابراهیم محمد حمدی ، سرگرد احمد یحیی ثُلایا (رهبر انقلاب نافرجام 1334 ش / 1955 یمن برضد امام احمد زیدی ) هستند ( الموسوعة الیمنیة ؛ مقحفی ، 1985، همانجاها؛ حداد، ج 2، ص 281).

قلعة ثلاا. در مشرق شهر ثلا قرار دارد و به سبب آنکه در ارتفاع سه هزار متری از سطح دریا واقع شده ، از دور دیده می شود. این قلعه مدتی از آنِ خاندان بنی حارث (از بطن قبیلة حَضْرَموت ) بود (عباسی علوی ، ص 345ـ355). ابن مجاور، مورخ قرن ششم و هفتم ، مسافت قلعة ثلا را تا شهر صنعا، سه فرسخ ضبط کرده و آن را از بناهای تَبابِعَه * شمرده است (ص 193). ارتفاع دیوارهای قلعه بالغ بر پانزده پا (ح 5ر4 متر) است و راه پلکانی با 460 پله ، راه رفت وآمد به قلعه است . یک مسجد زیبا، پنج آب انبار، و پانزده تا بیست دخمه (سیلو) به عمق هجده تا بیست پا (حدوداً بین 5ر4 تا شش متر) برای ذخیرة آذوقه در آن هست ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ).

قلعة ثلا در قدیم حصن الغُراب نام داشت و از زیباترین قلعه های یمن محسوب می شد (همانجا). در این قلعه آثاری از آثار حمیری و اسلامی ، مانند حوض و آب انبار که در کوهها ساخته شده ، مشاهده می شود (مقحفی ؛ الموسوعة الیمنیة ، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به حصن الغراب * ).

در 1054، سپاه صفی الاسلام احمد، فرزند امام زیدیان ، پس از شکست خوردن از دشمن در قلعة ثلا به سر برد (وزیر، ص 103ـ104). در صفر 1228، سپاه المتوکل ، امام زیدیان یمن ، در راه سرکوب شورشیان ، نخست در ثلا اردو زد، قبایل آن منطقه را مطیع خود کرد، و سپس عازم قلعة کوکبان (مرکز آل شرف الدین ) شد (عمری ، ص 173).

---

منابع :
(1) ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی اکوع ، صنعاء 1403/ 1983؛
(2) ابن قاسم ، غایة الامانی فی اخبار القطرالیمانی ، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره 1388/ 1968؛
(3) ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر ، چاپ اسکار لوفگرن ، بیروت 1407/1986؛
(4) اسماعیل اکوع ، هجرالعلم و معاقله فی الیمن ، بیروت 1416/1995؛
(5) عدنان ترسیسی ، بلاد سبأ و حضارات العرب الاولی ، الیمن ( العربیة السعیدة )، بیروت 1410/1990؛
(6) محمدبن احمد حجری یمانی ، مجموع بلدان الیمن و قبائلها ، چاپ اسماعیل بن علی اکوع ، صنعاء 1416/1996؛
(7) محمدیحیی حداد، تاریخ الیمن السیاسی ، بیروت 1407/1986؛
(8) علی بن حسن خزرجی ، العقود اللؤلؤیّة فی تاریخ الدولة الرسولیة ، ج 1، چاپ محمد بسیونی عسل ، صنعاء 1403/1983؛
(9) محمدبن محمد زباره یمنی ، ائمة الیمن ، ج 1: تاریخ جامع لائمة الیمن الهاشمیین ، تعز، یمن ( 1375 ) ؛
(10) احمد وصفی زکریا، رحلتی الی الیمن ، دمشق 1406/1986؛
(11) علی بن محمد عباسی علوی ، سیرة الهادی الی الحق یحیی بن الحسین علیه و آله السلام ، چاپ سهیل زکار، بیروت 1401/1981؛
(12) حسین عبداللّه عمری ، مئة عام من تاریخ الیمن الحدیث : 1161ـ1264 ه / 1748ـ 1848 م ، دمشق 1405/1984؛
(13) ابراهیم احمد مقحفی ، معجم البلدان و القبائل الیمنیة ، صنعاء 1422/2002؛
(14) همو، معجم المدن و القبائل الیمنیة ، صنعاء 1985؛
(15) الموسوعة الیمنیة ، زیر نظر احمد جابر عفیف و دیگران ، صنعاء 1412/1992، ذیل «ثلا» (از احمد علی وادعی )؛
(16) عبداللّه بن علی وزیر، تاریخ الیمن : خلال القرن الحادی عشر الهجری ـ السابع عشر المیلادی ، چاپ محمد عبدالرحیم حازم ، بیروت 1405/ 1985؛
(17) یاقوت حموی ؛


(18) EI 1 , s.v. "Thula ¦" (by Grohmaun);
(19) EI 2 , s.v. "Thula ¦" (by G. R. Smith).

/ ستار عودی /

تصاویر این مدخل:
نمایی از شهروقلعه ثلا رنگی منبع:Michel Bulteau and Alain Jouffroy, Le Yemen:une Sensation de bonheur, photo by: Lyu Hanabusa,Paris 1995 p.25